* تاثیر بحران اقتصادی بر روند احیای نشر کتب اسلامی

ولي سازمان‌هاي اسلامي روسيه در آن مرحله مي‌توانستند فقط رهنمودهاي بسيار ساده‌اي درباره مباني اسلام منتشركنند كه چاپ آن‌ها در چاپخانه‌هاي عادي يا با استفاده از دستگاه تكثير صورت مي‌گرفت. مسلمانان بر خلاف مسيحيان ارتدوكس از تجديد انتشار آثار قبل از انقلاب خود خودداري مي‌كردند كه علت اين رفتار مشخص نيست.

بحران اقتصادي كه همزمان با فروپاشي اتحاد شوروي رخ داد، روند احياي نشر كتب اسلامي در روسيه را كند كرد زيرا اين كار به سرمايه‌گذاري‌هاي قابل توجهي احتياج داشت. تا اواسط سالهاي 1990 كه اولين انتشارات مسلمانان به وجود آمدند، بازار كتاب مملو از آثار ترجمه شده عام الفهم نويسندگان عربي و (به اندازه كمتر) تركي شده بود كه بسياري از آن‌ها منعكس كننده نقطه نظرهاي وهابيون بودند.

* آغاز به کار انتشارات ایمان در 1991

تا پايان قرن گذشته در بازار روسيه كتاب‌هاي چاپ انتشارات روسي نيز ظاهر شدند. انتشارات «ايمان» كه در سال 1991 به ابتكار امام خطيب ولي‌الله يعقوبوف (معاون فعلي مفتي تاتارستان) و نيز «سانت‌لادا»، انتشارات تعاوني كه در سال 1992 توسط بهاءالدين كبدوف رهبر وهابيون داغستان براي پيشبرد اهداف وي بازسازي شد، فعال شده بودند. در حالي كه كتاب‌هاي انتشارات «ايمان» كه ارزش‌هاي سنتي اسلامي را تبليغ مي‌كرد، با شمارگان كمي منتشر شده و توزيع چنداني گسترده‌اي نداشت، شمارگان كتب‌هاي «سانت‌لادا» از حد 500 هزار نسخه گذشته و همه جا به فروش مي‌رسيد يا حتي به صورت رايگان توزيع مي‌شد.

كتاب‌فروش‌هاي اسلامي آن زمان دربرگيرنده تعداد كافي نسخ روسي قرآن بودند كه در ميان آن‌ها «ترجمه مفاهيم» به قلم والري پروخوروا به لحاظ قيمت پايين و بي‌سوادي، از همه بيشتر مورد توجه قرار مي‌گرفت. همچنين تعداد كتاب‌هاي درسي زبان عربي با گرايش اسلامي رشد مي‌كرد. ولي تفاسير و مجموعه‌هاي احاديث و نيز ادبيات ديني جدي ديگر كمياب بود زيرا قيمت بالا و فقدان تقاضاي كافي باعث مي‌شد كه انتشار اين نوع ادبيات مقرون به صرفه محسوب نشود.

* ورود کتابهای دینی به کتابخانه های تخصصی و فروشگاه های بزرگ

اواخر قرن 20 و اوايل قرن 21 در مسكو همزمان چهار بنگاه بزرگ انتشارات «بدر»، «انصار»، «امت» و «هارون يحيي» افتتاح شدند. محصولات انتشاراتي آن‌ها نه تنها در كيوسكهاي كنار مسجد بلكه در كتابخانه‌‌هاي تخصصي و از جمله زنجيره‌اي به فروش مي‌رسيد. در مناطق نيز اوضاع انتشاراتي بهتر شد. انتشارات «ايمان» شهر قازان به سطح جديد بالاتر فعاليت خود دست يافته و موفق به ارضاي نيازهاي سازمان بزرگي چون اداره روحانيت مسلمانان جمهوري تاتارستان شد. مركز نيرومند انتشاراتي «مدينه» توسط مسلمانان نيژني نوگورود تأسيس شد. انتشارات «اخلاص» و «نور الاسلام» براي اداره روحانيت مسلمانان داغستان ادبيات منتشر مي‌كردند در حالي كه چاپخانه‌هاي اوفا و پرم نيازهاي اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه را تأمين مي‌كردند. بعضي دانشگاه‌هاي اسلامي روسيه نيز انتشارات خود را داشتند. دانشگاه اسلامي روسيه، مدرسه «الفرقان» بوگوروسلان و حتي مسجد «توبه» در شهر نابرژني چلني صاحب انتشارات خود شده بودند.

* وضعیت کنونی انتشار قرآن و تفسیر در روسیه

در حال حاضر ترجمه روسي قرآن كريم توسط كراچكوفسكي، سابلوكوف، عثمانوف، قلي‌يف، اوشاكوف و پوروخوا در كتاب‌فروشي‌ها مشاهده مي‌شود. تفسير «معاني و مفاهيم قرآن» (مونيخ، 1999)، «تفسير القرآن. المنتخب» (مسكو، 2003)، «مجموعه احاديث «صحيح البحاري» (مسكو، 2003)، «احاديث منتخب» شيوخ محمد يوسف قندهلوي و محمد سعد قندهلوي (قازان، 2003)، «تفسير قرآن – تفسير لاهور» (مسكو، 2001)، «سيرت حضرت محمد (ص)» ابن هشام (مسكو 2002، «تاريخ مختصر اسلام» ح. رحمان (مسكو، 2002) از زير چاپ در آمده‌اند. مسجد سليمان قازان حتي تفسيري براي نابينايان منتشر كرد.

* آثار علمای اسلامی

از آثار علماي اسلامي روسيه مي‌توان از كتاب‌هاي ذيل نام برد: دو كتاب شامل علاءالدين‌اف امام خطيب مسجد يادبود مسكو تحت عنوان «راه ايمان و كمال» (مسكو، 2001) و «فقه اسلامي براي استادان» (مسكو، 2006) و كتاب‌هاي دكتر ولي‌الله يعقوبوف معاون اول مفتي تاتارستان تحت عنوان «خداجويي تاتاري و اسلام نبوي» (قازان 2003)، «اسلام سنتي» (قازان، 2004)، «نشاني‌هاي سنت» (قازان، 2004) نام برد. يعقوبوف همچنين نويسنده يك سري از كتاب‌ها در زمينه تاريخ معاصر و وضعيت كنوني اسلام در روسيه است، از جمله «اسلام در تاتارستان در سال‌هاي 1990» (قازان، 2005)، «به سوي اسلام نبوي» (قازان، 2006). كتاب «درآمدي بر علوم قرآني» نوشته مراد مرتضين رئيس دانشگاه اسلامي مسكو (مسكو، 2006) از اين گونه آثار بيشتر از همه شهرت يافته است. راويل عين‌الدين رئيس شوراي مفتي‌هاي روسيه درباره اين كتاب گفت: «برادر ما مرتضين اثر خود را منتشر كرد. در اين كتاب نواقص هم وجود دارد. و حالا هدف هر فرد مسلمان اين است كه اشتباهات اين كتاب را اصلاح كند». واقعاً، اين اثر از نظر اشتباهات و ادعاهاي ناباب ركورد شكسته بود.

* استقبال از کتاب های ضد وهابیت

آثاري كه در راستاي بحث با وهابيون نوشته شده بودند، در ميان كتاب‌هاي چاپ شده در روسيه جايگاه خاصي داشتند. مسلمانان داغستان («علما و دانشمندان عليه وهابيت»، 2001، «مجموعه الفوايد» شيخ سعيد افندي چيركي، 1997)، پرم («نظريه سني عليه وهابيت» نوشت جميل افندي الضحوي، 2005) و تاتارستان (ولي‌الله يعقوبوف. «اسلام غيررسمي در تاتارستان: جنبش‌ها، جريان‌ها و فرقه‌ها»، 2003) در اين زمينه فعاليت گسترده‌اي انجام دادند. البته، تعداد آثار طرف مقابل ده برابر بيشتر بود.

همين امر باعث نگراني جدي سازمان‌هاي سنتي اسلامي كشور و نهادهاي انتظامي شد. در سال 1999 پرونده كيفري عليه طاهر عبدالرحمانوف مدير انتشارات «بدر» تشكيل شد. او را به انتشار و توزيع رساله «كتاب توحيد» نوشته محمد ابن سليمان التميمي (يعني محمد ابن عبد الوهاب) متهم كردند. در سال 2003 اين پرونده به علت فقدان تركيب جرم بسته شد ولي 20 آوريل سال 2004 دادگاه «ساويولوفسكي» مسكو در واكنش به درخواست آناتولي زويف دادستان مسكو، «كتاب توحيد» را ادبيات افراطي شناخت. 22 مي سال 2007 دادگاه ناحيه «كوپتوو» مسكو ترجمه روسي 14 كتاب از مجموعه «رساله نور» نوشته بديع الزمان سعيد نورسي، نويسنده تركيه‌اي را ادبيات افراطي اعلام كرد.

* اخطار اداره روحانیت مسلمانان داغستان

هر دو حكم دادگاه با واكنش دوپهلوي شخصيت‌هاي اسلامي و اسلام‌شناسان روبرو شد. ادارات روحانيت مسلمانان نيز تلاش كردند سانسور خود را معرفي كنند. اواسط ماه مي سال 2004 شوراي كارشناسي اداره روحانيت مسلمانان داغستان اين «پيام اخطار» را منتشر كرد:

«بسمه تعالي»

خطاب به فروشندگان و توزيع كنندگان محصولات چاپي

:در رابطه با ظهور ادبيات مذهبي وهابي در كتابفروشي‌ها، شوراي كارشناسي اداره روحانيت مسلمانان داغستان مقرر كرد:

1.  توزيع و فروش ادبيات ديني بنگاه‌هاي انتشارات ذيل ممنوع شود: «بدر»، «امت» (ايمان)، بنياد «ابراهيم بن عبدالعزيز آل ابراهيم»، «فجر الاسلاميه»،

«توبه – نابرژني چلني»

2. فروش و توزيع همه ترجمه‌هاي تحت اللفظي قرآن و احاديث از ترجمه كراچكوفسكي گرفته تا ترجمه‌هاي والريا پوروخوا

3. فروش و توزيع آثار مذهبي نويسندگان ذيل: شامل علاءالدين‌اف، ادريس علاءالدينوف، امير قلي‌يف، ناصرالدين آلباني، ابن تيميه، عباس احمد الباز، عبدالرحمان بن عبدالله الغيث، محمد ابن جميل زينو، محمد احمد معبر الكهتاني

از اين فهرست مي‌توان نتيجه گرفت كه كارشناسان اداره روحانيت مسلمانان داغستان كتاب‌هاي انتشارات مسكويي «بدر»، «امت» (ايمان)، بنياد سعودي-روسي «ابراهيم بن عبدالعزيز آل ابراهيم»، سازمان اماراتي «فجر الاسلاميه» و «توبه – نابرژني چلني» را افراطي دانستند. فهرست نويسندگان ممنوع شامل نه تنها نظريه‌پردازان وهابيت (ناصر الدين آلباني، ابن تميه، عباس احمد الباز، عبدالرحمان بن عبدالله الغيث، محمد ابن جميل زينو، محمد احمد معبر الكهتاني) بلكه دو شهروند روسيه (شامل علاءالدين‌اف، ادريس علاءالدينوف) و يك نويسنده آذربايجاني (المير قلي‌يف) است. تنها ادريس علاءالدينوف، امام خطيب مسجد «توبه» آثار وهابي منتشر مي‌كرد ولي نمايندگان اداره روحانيت مسلمانان داغستان حتي آثار شامل علاءالدينوف و المار قلي‌يف را مشكوك دانستند.

در مورد منع ترجمه قرآن به زبان روسي مي‌توان گفت كه عده زيادي از علماي اسلامي معتقدند كه قرآن را نمي‌توان ترجمه كرد زيرا در اين صورت معاني آن ناگزير تحريف مي‌شود. ولي در روسيه فقط علماي داغستان شريك اين نقطه نظر هستند.

در سال 2005 فهرست ادبيات افراطي توسط شوراي علماي اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه تدوين شد. اين فهرست شامل شرح مختصر آثار افراطي است. كتاب‌هايي چون «عقيده اسلامي» و «راه گروه رستگار و امت پيروزمند» نوشته محمد بن جميل زينو (مسكو 1998 و باكو، 1996)، «رهنمودهاي اسلامي در جهت اصلاح شخصيت و جامعه» (عربستان، 1996)، «آينده از آن اسلام است» نوشته سيد قطب (مسكو، 1993)، «نماز» به قلم بهاءالدين محمد (مسكو، 1991) و غيره ذكر شده است. شوراي علما همچنين به مسلمانان توصيه كرد با احتياط كتاب‌هاي چاپ بنگاه‌هاي انتشارات «سانت‌لادا»، «بدر»، بنياد «ابراهيم بن عبدالعزيز آل ابراهيم» و كنگره مسلمانان روسيه را مطالعه كنند.

شوراي علماي اداره مرکزي روحانيت مسلمان روسيه همچنين فهرست ادبيات مناسب را تدوين كرد كه شامل كتابهاي انتشارات «انصار»، «امت»، «اخلاص»، «ديلا» و «لادومير» است.

* منبع: بنیاد مطالعات اسلامی روسیه

اسلام در روسیه معاصر1

اسلام در روسیه معاصر 2