به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری حوزه، در جلسات صبح و بعد از ظهر نخستین روز از همایش که با عنوان "فقه جهان بینی و زندگی در آن، مذاهب فقهی و تجارب معاصر" کار خود را آغاز کرد، پانزده مقاله مورد بحث و مناقشه قرار گرفت که برخی از آنها عبارت بودند از: فقه همزیستی با دیگران در مذاهب اسلامی و تجارب معاصر از شیخ علی جمعة، فقه زندگی و مسیر آینده مسلمانان از دکتر رضوان السید، جهان بینی و زندگی در آن از منظر قرآن از شیخ رحمی یرن، مفهوم اختلاف نزد فقها از دکتر وهبة الزحیلی، فقه همزیستی و مفهوم اختلاف دینی از منظر فقهی از دکتر حمید الحمر، مفهوم پیمان و مفهوم امنیت و دار الاسلام از شیخ دکتر مصطفی سریچ، مفهوم الذمة و سیر تارخی آن از دکتر محمد کمال امام و شهروندی در گفتمان دینی اسلام با اختلاف عقاید از دکتر سلطان الحراصی.
در مراسم افتتاحیه این همایش، خبر تاسیس مرکز تحقیقات فقهی با هدف حمایت از نظریه های علمای جوان در زمینه فقه زندگی به معنای گسترده اعلام شد. این مرکز توسط وزارت اوقاف و امور دینی عمان تاسیس شده است.
* وزیر خارجه عمان: صلح و آرامش، نیازمند تلاش علماست
یوسف بن علوی بن عبدالله وزیر امور خارجه عمان در مراسم افتتاحیه این همایش تاکید کرد که جهان اسلام، در مرحله کنونی برای نزدیک شدن به عدالت و تبیین حقیقت و خدمت رسانی شایسته به جوامع بشری، نیازمند چنین همایش هایی است.
وی گفت: رشد و توسعه جوامع در بستر صلح و آرامش امکان پذیر است که تحقق این آرامش نیز نیازمند تلاش و فعالیت علما و فضلای جوامع عربی و اسلامی در راه تبیین و ترسیم مسیر آینده است و این همایش به خواست خداوند مقدمه ای در این راه خواهد بود.
شیخ احمد بن حمد الخلیلی مفتی عمان هم در سخنان خود تاکید کرد که این همایش دوره ای همواره به مسایل نوظهور و مشکلاتی میپردازد که ذهن مرد و زن مسلمان و بلکه ذهن انسان را در این جهان پر هیاهو به خود مشغول ساخته است.
وی ادامه داد: خداوند متعال خانواده بشری را با فطرت به هم پیوند داده زیرا خداوند متعال، منافع مردم را با یکدیگر پیوند داده است. اگر چه ممکن است انسان ها در تفکرات و روش زندگی و برخوردای از نعمت های الهی مادی و معنوی و ظاهری و باطنی با یکدیگر متفاوت باشند، اما تمام آنها در عین حال برخی منافع مشترک دارند و میتوانند در مسایل مشترک با هم همکاری داشته باشند. خداوند سبحان با وجود اختلافات انسان ها این شیوه تکامل و تکاتف را در آنها قرار داده و این از حکمت های الهی میباشد؛ چرا که اگر همه انسان ها به یک شکل بودند دیگر نیازی به همدیگر نداشتند و این همکاری و مهربانی میان آنها شکل نمیگرفت.
* مفتی عمان: عدالت، حقی همگانی است
مفتی عمان ابراز داشت: اسلام آمد تا این روابط را میان خانواده بشری تقویت سازد و از مهم ترین پیام های اسلام این است که هرکس باید به حق خود راضی باشد. خداوند متعال عدالت را حقی همگانی قرار داده که مؤمن و کافر و نیکوکار و گنهکار در برخورداری از آن مشترک هستند. عدالت همچون ترازویی است که طبق آن هرکس چه مؤمن و چه کافر بدون ظلم به دیگران به حق خود میرسد. خداوند سبحان میفرماید: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ»(نحل/90) و در آیه دیگر میفرماید: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ»(نساء/58). این آیات دلالت میکندکه عدالت حقی همگانی برای همه انسان ها است زیرا نفرموده "و اذا حکمتم بین المؤمنین" یا "إذا حکمتم بین المسلمین أن تحکموا بالعدل". بلکه فرموده "و إذا حکمتم بین الناس". پس عدالت حق تک تک انسان ها است و اسلام هم با وجود تمام اختلافات میان انسان ها دستور به عدالت میدهد. خداوند سبحان میفرماید: « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآَنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى»(مائده/8).
* عدالت فقط یک امر نظری و تئوری نیست
وی خاطر نشان ساخت: عدالت در اسلام فقط یک امر نظری و تئوری نیست بلکه امری اجرایی و عملی است که خداوند متعال خود آغازگر آن است. عدالت، حقی مشروع برای تمام انسان های جامعه اسلامی است و در کنار آن اخلاق نیز هست.
شیخ الخلیلی اخلاق جامعه اسلامی را نیز امری همگانی دانست و گفت: خداوند سبحان میفرماید: «و قولوا للناس حسنا» و نفرموده "و قل للمؤمنین حسنا" یا نفرموده "و قولوا لمن آمن" یا "لمن أسلم حسنا" بلکه فرموده «و قولوا للناس حسنا» و پیامبر نیز سفارش کرده که تمام مردم با اخلاق نیکو با هم رفتار کنند و فرمود: «قل ربی الله ثم استقم و خالق الناس بخلق حسن». آری پیامبر به کسی که خواستار نصیحت بود اینگونه سفارش نمود.
* سایه گسترده اخلاق و عدالت در اسلام
وی افزود: عدالت و اخلاق در تعامل با دیگران، حقی مشروع برای همگان است و همه باید آن را رعایت کنند. همه باید عدالت را رعایت کنند و در رفتار خود با دیگران موازین اخلاقی را رعایت کنند. همچنین همگان این حق را دارند که با آنها بر اساس عدالت و اخلاق نیکو رفتار شود و در این صورت است که زندگی مردم یک زندگی آرام و رضایت بخش خواهد بود چون هیچکس از اینکه به سببب عقاید خود یا رنگ و نژاد خود و یا امور دیگر مورد ظلم قرار بگیرد ترسی ندارد؛ چرا که تمام مردم اعضای خانواده بشری هستند و اسلام با سایه گسترده عدالت و اخلاق و همکاری بر همه آنها سایه افکنده و تمام مردم در سایه اسلام، حقوق خود را به شکل کامل دریافت میکنند. در اینجا نیز در این همایش مبارک، همه با پیشنهادهای وحدت ساز علما آشنا میشوند. نظریاتی که شکاف میان مردم را پر میکند تا هرکسی بتواند به طور کامل به حق خود برسد.
* سخنرانی مفتی مصر در همایش
شیخ شوقی علام مفتی جمهوری عربی مصر هم در این همایش گفت: این ارتباط مطرح شده در موضوع همایش را به سه شکل تصور کنیم؛ شکل اول مربوط به ارتباط مسلمان با مسلمان و شکل دوم مربوط به ارتباط مسلمان با غیر مسلمان در داخل کشور اسلامی و شکل سوم مربوط به ارتباط مسلمان با غیر مسلمان در خارج مملکت اسلامی میشود.
مفتی مصر ادامه داد: شکل اول این ارتباط بر اساس برادری و اخوت است به شکلی که اگر یک مسلمان در داخل جامعه از تعالیم اسلام منحرف شود، بر مسلمانان دیگر واجب است که او را راهنمایی و امر به معروف و نهی از منکر کنند اما در مواردی که اختلاف مردم بر اساس نص قرآنی یا سنت شریف باشد، در چنین مواردی باید به نظرات علما مراجعه کنیم؛ چرا که مسایل اختلافی را نمیتوان انکار کرد و به این شکل مسلمانان میتوانند با آرامش در کنار هم زندگی کنند. در مورد همزیستی مسلمان با غیر مسلمان هم باید گفت که این همزیستی بر اساس یک عقد و پیمان اجتماعی صورت میگیرد که به تازگی آن را اصل شهروندی نیز مینامند و طبق این اصل، تمام حقوق افراد غیر مسلمان در داخل کشور اسلامی محترم است و نظر تمام فقهای مسلمان در طول تاریح تا کنون نیز همین است که غیر مسلمان از تمام حقوق و تکالیف مسلمانان برخوردار است.
وی افزود: آنچه که در پایان مهم است شکل سوم این ارتباط است که این همایش مبارک به آن میپردازد یعنی رابطه مسلمان و غیر مسلمان در خارج از مملکت اسلامی. این ارتباط است که پیچیدگی و گره های زیادی دارد، زیرا امروزه رفته رفته روابط بین الملل بر جهان حاکم میشود، روابطی که بر اساس سیاست جهانی سازی تنظیم شده در حالیکه تفکر ما مسلمانان بر اساس همزیستی عادلانه و بر اساس مساوات است و با دیگران با این تفکر زندگی میکنیم که آنها هم در استفاده از زمین با ما شریک هستند و هر کدام از ما میتوانیم تفکر ویژه خود را داشته باشیم.
* صاحبان نظریه جنگ تمدنها به دنبال حذف مسلمانان هستند
مفتی مصر اظهار داشت: تفکر حذف دیگران در اندیشه اسلامی جایی ندارد و حتی اگر چنین باشد چنین همایش هایی میتواند به اصلاح آن بپردازد گرچه در عصر حاضر بیشترین چیزی که به چشم میخورد حذف مسلمانان توسط دیگران است و بیشترین چیزی که میتوان در این زمینه به عنوان شاهد به آن اشاره کرد، نوشته های محققان معاصر در این زمینه و در راس آنها صاحب کتاب پایان تاریخ و پس از آن صاحب کتاب جنگ تمدن ها میباشد که این دو اثر و آثار دیگر در تفکر حذف اندیشه اسلامی مشترک هستند بلکه به نظر آنها اندیشه اسلامی خطری بزرگ بری نظام لیبرال و دموکرات به شمار می آید و از این رو تصور آنها بر این است که نهایت تاریخ نظام لیبرال و دموکرات است و پس از آن باید از این اندیشه دفاع و آن را به دیگران تحمیل کرد.
وی خاطرنشان کرد که ما در پی حذف دیگران نیستیم بلکه خیر و خوبی همگان را میخواهیم. ما نمیخواهیم اندیشه خود را به دیگران تحمیل کنیم بلکه میخواهیم آن را به دیگران توضیح دهیم و تبیین کنیم.
* پیشنهاد تنها نماینده شیعی در مراسم رسمی همایش
حجت الاسلام والمسلمین شیخ احمد مبلغی نیز در این همایش تصریح کرد: این همایش با این موضوع مهم ما را بر آن میدارد که یک رشته جدید فقهی به نام فقه همزیستی تاسیس کنیم. رشته ای که برای رشته های دیگر فقهی جنبه مبنا و مقدمه را دارد چرا که بسیاری از مسایل رشته های کلاسیک و حتی مسایل نوظهور فقهی به مسایل این رشته مربوط میشود که این همایش لزوم تاسیس آن را به ما گوشزد میکند.
وی با اشاره به عدم وجود چنین رشته ای در جامعه اسلامی گفت: چیزی که اکنون وجود دارد فقه مربوط به برخی بخش های زندگی مانند کسب و بازار و خوردنی ها است که ما هرکدام از این بخش ها را به طور ریشه ای و جداگانه مورد بحث قرار میدهیم اما از راتباط آنها با یکدیگر بحثی صورت نمیگیرد در حالیکه ما نیازمند فقه همزیستی هستیم.
* عواقب بی توجهی به فقه همزیستی
رئیس دانشگاه مذاهب اسلامی اظهار داشت: اگر فقه همزیتسی همچنان متروک بماند زندگی مسلمانان به سلایق و دیدگاههای مختلف و گاه تندرو و افراطی واگذار میشود و در روابط ما هرج و مرج و بی نظمی پدید می آید. اما در مورد فقه باید بدانیم که فقه نمیتواند به زندگی نزدیک شود مگر در صورتی که زمینه مناسب برای ورود به این رشته فراهم شود و مقدمات و روش لازم برای این فقه را فراهم سازیم. در شیوه و روش این فقه ما باید به ویژگی های ذاتی زندگی توجه کنیم زیرا تا زمانی که نگرش ما به زندگی مشترک، نگرشی ساده و غیر علمی باشد ورود ما به فقه زندگی نیز ممکن است مشکلات بزرگی را به وجود بیاورد.
* چهار ویژگی همزیستی
وی ادامه داد: همزیستی حداقل چهار ویژگی دارد: اول اینکه زندگی امری انسانی و بشری است و با مردم سر و کار دارد و هرجا که انسانی باشد زندگی دارد و باید زندگی کند پس زندگی محصور به امت اسلامی نیست بلکه مربوط به انسان بما هو انسان میشود. ویژگی دوم زندگی این است که زندگی و همزیستی یک امر دو یا چند جانبه است و از طرف یک عده به خصوص محقق نمیشود بلکه همه انسان ها در تحقق آن سهیم هستند. سوم این است که قوام و تحول و ترمیم و تکامل همزیستی بر اساس تجربه شکل میگیرد. زندگی بر اساس تجربه است و بر اساس تجربه پیشرفت میکند و از این رو گنجاندن ویژگی «تجارب معاصر» در عنوان همایش امری به جا و زیرکانه است و نگرش فقیه به زندگی باید با توجه به این تجارب متراکمی باشد که هر روز در حال گسترش و تحول است. چهارم این است که زندگی امری انسانی است وامری خشک و منجمد و فاقد روح همچون سنگ و آهن نیست. زندگی احساس و محبت و دوستی و عشق و زیبایی و لذت و همسر و فرزند و جوانب انسانی مختلف دارد که یک فقیه بدون در نظر گرفتن آنها نمیتواند به فقه زندگی نزدیک شود زیرا درست است که فقیه به مساله زندگی میپردازد اما اگر به این جنبه ها توجهی نداشته باشد، بحث او به زندگی فردی و اجتماعی خشک و به دور از زیبایی منتهی میشود که چنین فقهی اشتباه است.
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی گفت: هنگامی که یک فقیه احکام زندگی را بدون در نظر گرفتن تجارب بشری استنباط میکند چنین فقیهی باید بداند که فقه او نقص بزرگی دارد. ما باید قبل از پرداختن و ورود به فقه روش آن را معلوم کنیم و مقدمات آن را به طور کامل فراهم کنیم تا تمام فروع و شاخه های فقه قابل بحث باشد. پرداختن به رشته های مختلف فقهی بدون پرداختن به فقه زندگی مشترک، امری اشتباه است و گاه به زیان اسلام و جامعه اسلامی تمام میشود.
* قرائت پیام وزیر اوقاف و امور دینی عمان
دکتر عبدالرحمن بن سلیمان السالمی رییس کمیته برگزار کننده همایش، در این مراسم پیام وزیر اوقاف و امور دینی عمان را قرائت کرد. در این پیام آمده بود: بسیاری از محققان و سیاستمداران و ناظران جوامع اسلامی از جمله استراتژیست ها و انسان شناس های غربی عادت کرده اند که از پدیده های متعددی سخن به میان آورده و آنها را تحت عنوان اسلام و ناشی از شکست آن در جهانی شدن و به روز شدن یا عدم توانایی اسلام در مشارکت فعال در شکل گیری تمدن عصر حاضر بدانند که به نظر من چنین استدلال هایی روشن و صحیح نیست، زیرا فقط یک خودخوری و انزوای دینی را به ما معرفی میکند که تاریخ قدیم و جدید ما نیز از زمان جنگ های صلیبی تا زمان جنگ استعمار، چیزی جز آن را نشناخته و ندیده.
وی ادامه داد: جنبه تاریخی پدیده معاصر اسلامی از جهت برخورد با استعمار حاصل شد که ثمره آن فقهی نامنظم در مجامع علمی دینی بود که نتیجه این فقه هم اندیشه ای تک بعدی متبلور در جهاد یا هجرت بود. پس از آن فرهنگ های غربی بر جهان مسلط شد و نظامی بر پایه این فرهنگ ها حاکم شد و واکنش فقهی جهان اسلام نیز به جنگ فرهنگی تبدیل شد و این افکار بحران زده باعث ایجاد و تشکیل احزابی قدرتمند و پر طرفدار شد و همین احزاب نوعی فقه ریشه ای نو را به وجود آورد که البته گاه ثمراتی همچون تکفیر را نیز در پی داشت. منظور من این نیست که این فقه یا فهم تنها فقه موجود بود اما توانست گروه های زیادی از جامعه اسلامی را به خود جذب کند و آثار آن نیز همچنان بسیاری از عادت های زندگی و امنیت را در جامعه اسلامی از بین میبرد و جای آنها را به نگرانی و تردید و توطئه میدهد. توطئه هایی که باید از آنها اجتناب کرد و اجازه نداد به نام دین مطرح شوند.
نماینده وزیر اوقاف عمان افزود: البته این سقوط فقهی وجه دیگری هم دارد که ارتباط زیادی با موضوع این همایش دارد. منظور ما جنبه ضد خشونت پدیده های موجود است و ایمان به ضرورت از بین بردن خشونت از باب امر به معروف و نهی از منکر. در شکل گیری چنین بینشی دو جریان اصلاح گرا و اصولگرای اسلامی سهیم بودند. واقعیت این است که این پیروی از نص به عنوان یک گرایش قوی و نوظهور به همان اندازه سنت های زندگی به مسایل نوظهور نیز توجه دارد و از این رو طبیعی است که نص گرایان مساله شریعت خالص بدون تقلید یا بدعت را مطرح کنند. در حالیکه اصلاح گرایان، تقلید از گذشتگان را به خاطر ارتباط آن با زمان های گذشته نمیپذیرند تا راه برای الگو برداری از غرب و مسایل آنها باز شود و اصولگرایان تقلید را به معنای دینی و فقهی و اجتماعی آن رد میکنند زیرا از نظر آنها قائل به بازگشت به کتاب و سنت هستند.
* ضرورت توجه جدی به جهان بینی
وی گفت: با فرو ریختن سنت ها و آداب و رسوم در پرتو این دو جهت گیری، سنت های زندگی میان مسلمانان غیر مسلمانان نیز از بین رفت و ما اکنون در یک همایش علمی فقهی برای بررسی سرنوشت سنت های زندگی خود هستیم و بررسی سهم مذاهب فقهی به عنوان بخشی از این سنت ها. پس ما باید بخشی از توجه خود را در بررسی مذاهب فقهی به عنوان بخشی از نگرش مسلمانان به جهان و فقه زندگی مصروف سازیم. این مذاهب و نگرش ها اکنون کجا هستند؟ آیا میتوان از سرنوشت آنها مطلع شد؟ جهان بینی در اصل اصطلاحی فلسفی است به معنای تصورات فردی و اجتماعی در مورد خیر و شر و حق و باطل و فضائل و رذائل در یک جامعه و تمدن معین به گونه ای که به آداب و سنن تبدیل شود و آن جهان بینی در ایجاد و روابط میان گروه های مختلف اجتماعی داخل آن جامعه و رابطه آنها با داخل و خارج آن جامعه سهیم باشد. پس هنگامی که روابط یک جامعه در داخل و خارج با تنش مواجه میشود به این معنا است که جهان بینی آنها به سبب بی عدالتی یا تناقض با ارزش ها و سنت ها بحران زده و نابسامان است.
* لزوم آستان تحمل بالا با وجود اختلافات درون مذهبی و برون مذهبی
وی افزود: از این رو مذاهب فقهی که در طول قرن ها ایجاد و پیشرفته و تثبیت شده در میان مسلمانان حکم طرح های معرفتی و نگرش معین به سبک زندگی در دو جنبه را دارد: جنبه مربوط به نص دینی و سنت های اجتماعی و جنبه مربوط به افعال و واکنش های جوامع مسلمان و همسایگان دور و نزدیک آنها. پس سنت های ایجاد شده توسط مذاهب اهمیت زیادی در قدرت مسلمانان در جهان بینی و زندگی در آن دارد گویی این مذاهب به روابط داخلی و روابط با همسایگان مشروعیت میبخشد و نشان دهنده سعه و آستان تحمل بالای این مذاهب با وجود اختلافات و تنوع آنها میباشد. اختلافاتی که نه تنها میان دو مذهب بلکه در داخل هر مذهب نیز وجود دارد. معنای سخن ما لزوم بازگشت به مدخل عقاید برای فهم اتفاقات روز است یعنی مدخلی که مسلمانان از قرن ها پیش آن را رها کرده اند. وزیر اوقاف عمان در ادامه پیام خود تصریح کرد: هنگامی که علم کلام را به سود فقه و مذاهب فقهی کنار گذاشتند و فقها به دنبال اخلاقیات و استحسان و کراهت و اباحه و حلال و حرام رفتند. پس هرگاه میبینیم که فقها به مسایل اعتقادی پناه می آوردند به این معنا است که با نوعی بحران و انسداد مواجه شده اند و مردم سنت ها و آداب و رسوم را به جای یافتن راه حل های ریشه ای رها کرده اند. از این رو پس از بازگشت جریان های فقهی اصلاح گرا در نیمه قرن بیستم انتظار میرفت که وجه دیگر فقه یعنی رجوع به عقاید و ترک جهان بینی سنتی ناشی از سنت های فقهی ظاهر شود تا بینشی نو از جهان برای مسلمانان حاصل شود، بینشی مستند به کتاب و سنت و بنا بر ظواهر نصوص آنها نه بر اساس تجربه تاریخی امت در کنار کتاب و سنت.
وی افزود: این همایش برگزار شده تا نظر علما به این پدیده ها در زندگی امت و رابطه آنها با خود و دیگران جلب شود و آغازی باشد برای تامل در تحولات فقهی مذاهب و خارج آنها زیرا چنین تاملی در ضمن سازگاری و همزیستی در سایه تجربه خواهد بود. تجربه اندیشیدن به مشکلات و تجربه زندگی همراه با امنیت و آرامش و الهام گرفتن از فقه متمدن اسلامی و اهداف آن در مواجهه با بحران ها و برطرف ساختن آنها و ساختن دنیایی جدید و پیشرفته و شناحتن امکانات در پرتو اهداف و قوانین شرع مقدس.
* زمینه سازی برای فعالیت طلاب جوان
دکتر سالم بن هلال الخروصی نایب رییس کمیته برگزار کننده همایش نیز در سخنان خود از راه اندازی پایگاه اینترنتی همایش تحول علوم فقهی خبر داد.
وی همچنین گفت: وزارت اوقاف مرکز تحقیقات فقهی را با هدف حمایت از نظریات طلاب و فضلای جوان که دارای دکترای فقه و اصول ورشته های اسلامی هستند در زمینه فقه زندگی با بخش های زیر تاسیس کرده است.
وی تاکید کرد که حمایت از نسل های جدید علمای فقه و اسلام وظیفه ای سنگین و نیازمند تلاش آگاهانه و پیگیری است.
