علامه ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی فقیه، اصولی و ادیب و شاعر فرهیخته و نام آور شیعی و مشهور به محقق حلی و محقق اول در سال 602 هجری قمری در شهر حله قدم در آستان گیتی نهاد.
او در فقاهت و علم اصول و شعر و ادب در عصر خویش زبان زد خاص و عام بود و شهرة آفاق و مرتبت و مقامش در میدان نورانی و جهادگرانه خرد و روشنی بخشی به عالم امکان، بر هیچکس پوشیده نیست مگر آنکس که رخ از آفتاب بگرداند و چشم بر خورشید بربندد که باز هم از حرارت و آثار تشعشعات آن نور عالم تاب مستثنی نخواهد بود.
محقق حلی مقدمات علوم اسلامی و معارف دینی را در محضر پدرش آموخت و از فیض دیگر عالمان دینی و نیکان و پاکان آئینی نیز سود جست؛ آنقدر که در جملة علوم و فنون و قالبها و رشته های علم و معرفت به برتری رسید و سرآمد اهل علم عصر خویش گشت.
آثار و تألیفات گرانسنگ ایشان و از جمله کتاب شرایع الاسلام که از جمله کتب مهم و اصلی در حوزه فقه استدلالی است و قرنهای متمادی در حوزه های علوم اسلامی تدریس شده و دهها شرح بر آن نوشته شده یادگار ارزشمند و باقیات الصالحات گرانسنگ این عالم بزرگوار جهان تشیع است که در این گنبد دوار برجای مانده.
از جمله اساتید ایشان می توان به شمسالدین حسن حلی ابن زهره حلی، تاجالدین حسن بن علی دربی مفیدالدین محمد بن جهم حل سید مجدالدین علی بن حسن عریضی سدیدالدین سالم بن محفوظ سید فخار موسوی نجیبالدین محمد بن جعفر بن أبی البقاء هبة الله بن نما حلی اشاره نمود و از جرگه شاگردانش هم به ابن داوود حلی عبدالعزیز السرایا صفیالدین حلی، سید غیاثالدین عبدالکریم، معروف به «ابن طاووس» سید جلالالدین محمد بن علی بن طاووس ابوزکریا نجیبالدین معروف به «ابن سعید هذلی حلی» اشاره کرد.
آثار محقق حلی مجموعه متنوعی را در حوزه های مختلف علمی از فقه گرفته تا منطق و اصول و... در بر می گیرد.
از آن جمله می توان علاوه بر شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام که بدان اشاره کردیم به المختصر النافع فی فقه الامامیة، النافع فی مختصر الشرائع، المعتبر فی شرح مختصر النافع المعارج فی اصول الفقه، نهج الوصول الی معرفة علم الاصول، تلخیص الفهرست، استحباب التیاسر لاهل العراق، شرح نکت النهایه الکهنة در منطق، مختصر المراسم المسائل الغریة المسائل المصریه المسلک فی اصول الدین، معارج الاحکام در اصول فقه و نکت النهایه اشاره نمود.
محقق حلی همانطور که گفتیم اهل شعر و ادب هم بود و در عین حال که فقیهی اصولی و عالمی برجسته در حوزه های فکری و عقیدتی بشمار می رفت ارزش کلام و هنر بیان را هم می دانست و در این عرصه نیز اشعار زیبایی با زمینه های حکمی و معرفتی و اخلاقی عرضه نمود.
محقق حلی در بیان دیگران نیز جایگاه و قدر و قیمتی بس بلند مرتبه دارد به طوری که می توان از خلال کلمات معاصران و شاگردان و ملازمان برجسته اش به مرتبه عالی و پایگاه والای او پی برد.
علامه حلی میگوید:
«محقق حلّی بزرگترین فقیه زمانش بود.»
«صاحب معالم» نیز در بیان جایگاه بلند و کمنظیر محقق حلی می گوید:
«اگر علامه حلّی، «محقق» را فقیه و بزرگ همه زمان‌ها میشمرد، بهتر بود؛ چرا که محقق، سرآمد فقیهان شیعه است و در میان آنان نظیری ندارد.»
علامه نوری هم در این خصوص جمله ای دارد:
«کشف‌کننده حقایق شریعت با ظریف‌ترین نکته‌هایی که تاکنون هیچ انس و جنی با آنها انس و آشنایی نداشته است. او رئیس علما و فقیه حکما، آفتاب درخشان فضلا، ماه چهارده شبه (بدر) عرفا و نام و دانش او بازگو کننده قصه جزیره خضرا و وارث علوم پیشوایان معصوم (ع) و حجت‌های حق بر جهانیان می‌باشد. او برافرازنده پرچم تحقیق بر جهانیان است. خداوند متعال اشعه رحمت آشکار و پنهان خود را نثار قبر او کند و در بهشت جایگاه شایسته و مکان عالی به او عنایت فرماید».
این عالم برجسته و فقیه اصولی و محقق شاعر در 13 جمادی‌الثانی سال ۶۷۶ هجری قمری در شهر حله جان به جان آفرین تسلیم نمود و رهسپار ملکوت اعلی شد.
درود خدا و اولیای الهی بر او؛ یادش گرامی و راهش پر رهرو باد!
