همزمان با فرا رسیدن پانزدهم ماه مبارک رمضان، سالروز ولادت با سعادت کریم اهل بیت(ع)، حضرت امام حسن مجتبی(ع)، خبرنگار خبرگزاری حوزه در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین سید کاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث به واکاوی دلایل پذیرفتن صلح، قیام نکردن علیه معاویه و ازدواج با جعده از سوی کریم اهل بیت(ع) پرداخت.

آنچه در پی می آید حاصل این گفتگوست:       

*ابتدا در مورد شخصیت امام حسن مجتبی(ع) توضیحاتی بفرمایید.

شخصیت ائمه معصومین(ع) را می توان از دو منظر بررسی کرد. بخش اول شامل ویژگی های عمومی اهل بیت(ع) است که پس از نبی مکرم اسلام(ص)، برترین افراد بشر هستند و در بالاترین رتبه های نظام آفرینش قرار دارند.

همچنین عصمت، علم و نصب الهی سه ویژگی عام ائمه معصومین(ع) است که از خصوصیات ذاتی آن ها منشا می گیرد.

چهارده معصوم(ع) در دوره های متفاوتی زندگی می کردند و عملکرد آن ها در هر دوره متناسب با شرایط موجود زمان است. به عنوان مثال امام حسن(ع) و امام حسین(ع) از نظر شخصیتی بسیار نزدیک به هم هستند، اما عملکرد متفاوت این دو امام معصوم متناسب با حوادث دوره زندگی آن ها است که این موضوع به مخاطب عام القا می کند ویژگی های شخصیتی متفاوتی دارند.

با توجه به قیام عاشورا از امام حسین(ع) تصویر شجاعت و فداکاری در ذهن عام ترسیم می شود در حالی که امام حسن(ع) در شرایطی قرار نگرفت که شجاعت خود را در میدان نبرد اثبات کند.

البته امام حسن مجتبی(ع) و حضرت سیدالشهدا(ع) طبق گزارش های تاریخی، در جنگ هایی نظیر جمل و نهروان فرماندهان سپاه امیرالمومنین علی(ع) بودند.

صبر؛ ویژگی بارز شخصیت کریم اهل بیت(ع)

حلم و صبر مهم ترین ویژگی شخصیتی و رفتاری کریم اهلبیت(ع) در دوره معاویه است؛ چرا که امام حسن(ع) در دوره ای با معاویه معاصر بودند که این خلیفه اموی با سیاست بازی و حیله گری ها خود را به عنوان حامی و خلیفه مسلمانان مطرح کرده بود و به همین دلیل عموم مردم نسبت به امام حسن محتبی(ع) بی اعتنایی می کردند، اما روشنگری ها و صبر کریم اهل بیت(ع) موجب شد تا اقدامات معاویه با موفقیت همراه نشود.

*چرا امام حسن مجتبی(ع) صلح با معاویه را پذیرفت؟

برای ریشه یابی صلح امام حسن(ع) با معاویه باید حوادث دوران امام علی(ع) را مرور کنیم تا به این سوال پاسخ دهیم که آیا کریم اهلبیت(ع) گزینه ای به غیر از صلح را می توانست بپذیرد؟

پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) حوادثی رخ داد که نیاز به بررسی جامعه شناسی تاریخی آن دوران دارد و از مهم ترین عوامل می توان به نقش قبایل و فرهنگ عمومی عرب ها و دسیسه دشمنان اشاره کرد.

پس از کشته شدن خلیفه سوم، خلافت به حضرت علی(ع) رسید، اما این بیعت به گونه ای نبود که مردم با توجه به شخصیت والای حضرت علی(ع)، آگاهانه ایشان را انتخاب کرده باشند بلکه  آن ها  تحت تاثیر عوامل محیطی و به ویژه ترس از کسانی که خلیفه سوم را کشته بودند به سمت حضرت علی(ع) روی آوردند.

مردم آن دوران به گونه ای احساسی به بیعت با امیرالمومنین(ع) پرداختند و به مجرد خلافت حضرت،  مخالفت ها با ایشان آغاز شد.

حضرت علی(ع) سه جنگ مهم جمل، صفین و نهروان را در دو سال نخست حکومت خود انجام داد و با وجودی که تصمیم حمله به شام را در نیمه دوم زمان حکومت خود داشت به دلیل عدم تشکیل حتی یک سپاه نتواست این تصمیم را عملی کند.

امام علی(ع) در نیمه دوم حکومت خود بیشتر به کوفه و اطراف این منطقه سلطه و استقرار داشت و البته در این مناطق نیز گاهی حملات چریکی از طرف معاویه صورت می گرفت.

در نهج البلاغه آمده است که امیرالمونین(ع) در خطبه ای به دلیل عدم همراهی کوفیان برای تشکیل سپاه علیه معاویه، از شدت ناراحتی گریستند.

پذیرفتن صلح ناشی از شرایط دوران امام علی(ع) بود

این حوادث نشان می دهد که حضرت علی(ع) با وجود خلافت، امکان تشکیل سپاه برای جنگ با معاویه را نداشت و به همین دلیل می توان به چرایی عدم تشکیل سپاه از سوی امام حسن مجتبی(ع) پی برد.

البته پس از شهادت حضرت علی(ع) فضای احساسی پیش آمد که مردم دست بیعت به طرف امام حسن مجتبی(ع) دراز کردند اما با توجه به اینکه اقدامات احساسی تداوم ندارد این بیعت بی ثمر ماند  و بی شک کوفه ای که حضرت علی(ع) را تنها گذاشت، با امام حسن مجتبی(ع) نیز همراه نبود.

قبایل با معاویه بیعت کردند

نقش قبایل در این همراهی ها بسیار حائز اهمیت است؛ به عنوان مثال قبیله کنده به ریاست اشعث بن غیث در سپاه حضرت علی(ع) نقش اساسی را ایفا می کرد اما در زمان امام حسن مجتبی(ع) با حکومت معاویه همراهی کرد.

امام حسن مجتبی(ع) نمی توانست سپاهی را علیه معاویه تشکیل دهد؛ چرا که شیعیان واقعی  تعداد بسیار محدودی بودند و اکثریت جامعه آن زمان، حب دنیا و اقبال به سمت معاویه را ترجیح دادند. 

*مهم ترین دلیل امام حسن مجتبی(ع) برای پذیرفتن صلح چه بود؟

یکی از مهم ترین دلایل پذیرفتن صلح از سوی امام حسن مجتبی(ع) حفظ جان اندک شیعیان واقعی از سوی معاویه بود چرا که وی درصدد از بین بردن تمامی علویان بود.

البته معاویه به مفاد این صلح نامه پایبندی نکرد و در اقدامی حجر بن عدی از یاوران نبی مکرم اسلام و حضرت علی(ع) را به شهادت رساند.

* صلح امام حسن مجتبی(ع) چه آثار مثبتی را به همراه داشت؟  

امام حسن مجتبی(ع) بهترین بهره برداری را در قائله میان کوفه و شام داشت؛ چرا که با پذیرفتن صلح نامه، کیان تشیع را حفظ و زمینه را برای قیام امام حسین(ع) و تشکیل مدرسه فقهی شیعه در دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع) فراهم کردند.

*چرا امام حسن(ع) صلح را پذیرفت اما امام حسین(ع) قیام کرد؟ 

انتخاب گزینه صلح و قیام در دوران امام حسن مجتبی(ع) و امام حسین(ع) بسیار متفاوت بود چرا که شخصیت معاویه و یزید بسیار متفاوت بود.

معاویه از نبوغ سیاسی خاصی برخوردار بود و با وجودی که از مشرکان پیش از اسلام بود، توانست تصویری فراتر از مردمان عادی را ترسیم کند.

وی در شام به عنوان عشیره پیامبراکرم(ص) خودش را معرفی کرده بود و عامه مردم نیز فریب ظاهرسازی های این حاکم سیاست مدار را خوردند.

اما یزید جوانی بود که نبوغ سیاسی نداشت و برای به دست آوردن قدرت هیچ زحمتی نکشیده بود و فکر می کرد با نظامی گری تمام مسائل به سرانجام می رسد و ظواهر را رعایت نمی کرد و برخلاف معاویه به طور علنی به دنبال نابودی اسلام و سنت رسول خدا بود.

اگر امام حسن(ع) درشرایط امام حسین(ع) قرار می گرفت، قیام می کرد

به همین دلیل امام حسین(ع) با قیام خود در کربلا بهترین تصمیم را گرفت و امام حسن(ع) نیز بهترین موضع را در زمان خود داشت و بی شک اگر امام حسن(ع) در دوران امام حسین(ع) قرار می گرفت، گزینه قیام علیه یزید را انتخاب می کرد.

*چرا معاویه به مفاد صلح نامه عمل نکرد؟

صلح نامه از نظر معاویه یک اقدام ظاهری بود و از ابتدا نیز مشخص بود به مفاد صلح نامه عمل نمی کند چرا که معاویه در اوج قدرت بود، اما امام حسن مجتبی(ع) و شیعیانش در اقلیت به سر می بردند.

*اگر امام حسن(ع) در اقلیت بود، پس چرا معاویه ایشان را به شهادت نرساند؟

کریم اهل بیت(ع) اگرچه قدرت نظامی و سیاسی نداشت، اما قداست اجتماعی به جهت نوه پیامبر اکرم(ص) بودن را داشت و همین امر موجب شد تا معاویه نتواند در ظاهر این قداست را بشکند و امام حسن مجتبی(ع) را به طور آشکار به شهادت برساند.

*آیا معاویه در طراحی شهادت امام حسن(ع) نقشی داشت؟

بر طبق گزارش های منابع شیعی امام حسن مجتبی(ع) با توطئه معاویه و از سوی جعده همسر خود به شهادت رسیده است؛ چرا که اگر تحریک معاویه نبود، شخصی حاضر نمی شد دستش را به خون نوه پیامبراکرم(ص) آلوده کند و این کار نیز از عهده جعده خارج بود.

البته در برخی گزارش های تاریخی، معاویه را عامل شهادت امام حسن مجتبی(ع) نمی دانند و در این منابع تصریح شده امام(ع)، به طور طبیعی یا بر اثر سم از دنیا رفته است و طبیعتا هر نظام حاکمی به گونه ای مخالفان خود را از میان بر  می دارد که هیچ گونه سند و مدرکی در تاریخ علیه آنان ثبت نشود.

*چرا معاویه به طور مستقیم امام حسن(ع) را به شهادت نرساند؟

با شهادت مظلومانه حجر بن عدی و یارانش، معاویه از سوی افراد مختلف مورد انتقاد قرار گرفت و اعتبارش خدشه دار شد و به همین دلیل نمی خواست مسئولیت شهادت امام حسن مجتبی(ع) را بر عهده بگیرد و با سیاست خود قصد از میان برداشتن امام(ع) را داشت؛ به گونه ای که به نامش تمام نشود. 

*چرا امام حسن(ع) با جعده ازدواج کرد؟ 

جعده دختر اشعث بن غیث از فرماندهان بنام سپاه امیرالمومنین(ع) است و از این جهت شخصیت ناشناخته ای در میان مردم نبود و ازدواج ها در آن دوران بسیار سهل و آسان صورت می گرفت و افراد قبایل برای ارتباط و اتحاد به عقد قبایل دیگر در می آمدند.

*جعده در قبال شهادت امام حسن(ع) به چه امتیازاتی دست پیدا کرد؟ 

این مسئله طبیعی است که هرکسی خواسته حکومت را تامین کند، از امتیازات فراوانی برخوردار می شود. در برخی از کتب تاریخی تصریح شده معاویه به جعده در قبال شهادت امام حسن مجتبی(ع) قول همسری یزید را داد که البته در این مورد باید گفت یزید حدود 20سال از جعده کوچک تر بوده و این موارد فقط احتمالات است.

اما بی شک جعده از امتیازاتی نظیر افزایش قدرت قبیله کنده و امتیازات مادی و معنوی نظیر حضور در حریم خصوصی معاویه را برخوردار می شده است که حاضر به شهادت امام حسن مجتبی(ع) می شود.

گفتگو: محمد مهدی عنایت پور