توصیه‌ها و سفارشات ائمه اطهار‌(ع) پیرامون این فریضه انسان‌ساز مشوق ارزشمندی است که انگیزه کار و تلاش در نهادینه کردن نماز در زندگی فرد و جامعه را مضاعف می‌کند.

آنچه در پی می‌آید، گزیده‌ای از سخنان گهربار ائمه اطهار‌(ع) در خصوص مفهوم نماز و جایگاه معنوی و تأثیرات مادی آن برای مؤمنین است.

ستون دین

قال رسول الله صلى الله عليه و آله :

مَثَلُ الصَّلَاةِ مَثَلُ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ إِذَا ثَبَتَ الْعَمُودُ نَفَعَتِ الْأَطْنَابُ وَ الْأَوْتَادُ وَ الْغِشَاءُ وَ إِذَا انْكَسَرَ الْعَمُودُ لَمْ يَنْفَعْ طُنُبٌ وَ لَا وَتِدٌ وَ لَا غِشَ (1)

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: نقش نماز، نظير ستون خيمه است: اگر ستون پا بر جا باشد، طناب‌ها، ميخ‌ها، و سراپرده نيز سودمند خواهند بود، و اگر ستون بشكند، طناب، ميخ و پرده كارساز نخواهند بود.

سیمای دین

عن جعفر عن ابيه قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله:

لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَجْهٌ وَ وَجْهُ دِينِكُمُ الصَّلَاةُ فَلَا يَشِينَنَّ أَحَدُكُمْ وَجْهَ دِينِهِ ... (2)

امام صادق (عليه السلام) از پدرشان امام باقر (عليه السلام) نقل كرده اند كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

هر چيزى چهره‌اى دارد، چهره دين شما نماز است، پس هرگز كسى از شما، سيماى دينش را زشت نشان ندهد...

فروغ دیده پیامبر‌(ص)

قره عين النبى قُرَّةَ عَيْنِي فِي الصَّلَاةِ- وَ حَبَّبَ إِلَيَّ الصَّلَاةَ- كَمَا حَبَّبَ إِلَى الْجَائِعِ الطَّعَامَ وَ إِلَى الظَّمْآنِ الْمَاءَ- وَ إِنَّ الظَّمْآنَ إِذَا شَرِبَ رَوِيَ- وَ أَنَا لَا أَشْبَعُ مِنَ الصَّلَاةِ (4)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

خداوند نور چشم مرا در نماز قرار داد و نماز را برای من دوست داشتنى کرد، همان‌گونه كه «طعام» را براى گرسنه و آب را براى تشنه. گسنه با خوردن سير، و تشنه بانوشيدن سيراب می‌شود، اما من هرگز از نماز سير نمى‌شوم.

نخستین عملی که بررسی می‌شود

عن على قال : قال رسول الله صلى الله عليه و آله :

ان عمود الدين الصلوة و هى اول ما ينظر فيه من عمل ابن آدم فان صحت نظر فى عمله و ان لم يصح لم ينظر فى بقية عمله . (5)

امام على (عليه السلام ) از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل مى كنند كه فرمود:

ستون دين نماز است و از بین اعمال انسان (در رستاخيز)، نماز نخستين عملى است كه مورد رسيدگى قرار مى‌گيرد، اگر صحيح بود، ساير اعمال نيز مورد توجه قرار خواهد گرفت ، وگرنه باقى اعمال نيز مردود خواهد بود.

سبک شمارنده نماز

قال ابوالحسن الاول :

إِنَّهُ لَمَّا حَضَرَ أَبِيَ الْوَفَاةُ قَالَ لِي يَا بُنَيَّ- إِنَّهُ لَا يَنَالُ شَفَاعَتَنَا مَنِ اسْتَخَفَّ بِالصَّلَاةِ (6)

امام هفتم (عليه السلام ) مى فرمايد: پدرم در واپسين لحظه‌هاى حيات خود به من فرمود:

فرزندم! هر كس نماز را سبك شمارد، به شفاعت ما دست نخواهد يافت .

مانند کلاغ

عن ابى جعفر قال :

نبينا عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ بَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ ص جَالِسٌ فِي الْمَسْجِدِ إِذْ دَخَلَ رَجُلٌ فَقَامَ يُصَلِّي فَلَمْ يُتِمَّ رُكُوعَهُ وَ لَا سُجُودَهُ فَقَالَ ص نَقَرَ كَنَقْرِ الْغُرَابِ لَئِنْ مَاتَ هَذَا وَ هَكَذَا صَلَاتُهُ- لَيَمُوتَنَّ عَلَى غَيْرِ دِينِ (7)

امام باقر (عليه السلام ): نقل مى فرمايد كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در مسجد نشسته بودند، ناگهان مردى وارد شد و به نماز ايستاد، اما ركوع و سجودش را شتابزده و ناتمام انجام مى‌داد، رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: او مانند كلاغ منقار به زمين زد، اگر او بميرد و نمازش همين‌گونه باشد، قطعا به غير دين من مرده است .

کاهلی در نماز

عن الباقر:

لَا تَقُمْ إِلَى الصَّلَاةِ مُتَكَاسِلًا وَ لَا مُتَنَاعِساً وَ لَا مُتَثَاقِلًا فَإِنَّهَا مِنْ خِلَالِ النِّفَاقِ (8)

امام باقر (عليه السلام):

با حال خسته، خواب‌آلوده و كاهلانه نماز مگذار، كه اين‌ها از روزنه‌هاى نفاق است ...

بدترین دزد

قال النبى صلى الله عليه و آله :

َسْرَقُ النَّاسِ فَرَجُلٌ يَسْرِقُ مِنْ صَلَاتِهِ تُلَفُّ كَمَا تُلَفُّ الثَّوْبُ الْخَلَقُ فَتُضْرَبُ بِهَا وَجْهُهُ ...(10)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

بدترين دزد، كسى است كه، به‌خاطر شتاب زده‌گى - از نماز خود مى‌دزدد، نماز چنين انسانى ، همچون جامه مندرسى در هم پيچيده شده به صورت او پرتاب مى گردد.

غیبت و نماز

عن النبى الكريم صلى الله عليه و آله :

مَنِ اغْتَابَ مُسْلِماً أَوْ مُسْلِمَةً- لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ صَلَاتَهُ وَ لَا صِيَامَهُ أَرْبَعِينَ يَوْماً وَ لَيْلَةً- إِلَّا أَنْ يَغْفِرَ لَهُ صَاحِبُهُ

(13)

پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله: كسى كه پشت سر مرد يا زن مسلمانى غيبت كند، تا چهل روز نماز و روزه‌اش ‍را، خدا قبول نمى‌كند، مگر آن كه آن مسلمان او را ببخشد.

نماز و احترام به والدین

قال الصادق عليه السلام:

مَنْ نَظَرَ إِلَى أَبَوَيْهِ نَظَرَ مَاقِتٍ وَ هُمَا لَهُ ظَالِمَانِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ صَلَا ه(14)

امام صادق (عليه السلام ) فرمود: كسى كه به پدر و مادرش - كه در حق او ستم كرده‌اند - به چشم كينه بنگرد، خدا هيچ نمازى را از او قبول نمی‌کند.

تفاوت دو نماز

عن النبى الكريم صلى الله عليه و آله :

ان الرجلين من امتى يقومان فى الصلوة و ركوعهما و سجودهما واحد و ان مابين صلو تيهما مابين السماء و الارض (15)

پيامبراكرم صلى الله عليه و آله: چه بسا دو نفر از امت من به نماز مى ايستند، ركوع و سجودشان - در ظاهر - يكسان است، اما ميان نماز آن دو، تفاوتى مانند فاصله زمين و آسمان است!

نشانه پذیرش نماز

روى اصحابنا عن ابى عبد الله ، قال :

من احب ان يعلم  اقبلت صلوته ام لم بقتل ؟ فلينظر هل منعته صلوته عن الفحشاء و المنكر؟ فبقدر ما منعته قبلت منه (17)

بزرگان شيعه از امام صادق (عليه السلام ) نقل كرده اند كه فرمود:

کسی که مى خواهد بداند: آيا نمازش قبول شده يا نه، بايد ببيند آيا نمازش او را از، گناهان باز مي‌دارد؟

به هر اندازه باز دارنده باشد به همان اندازه نماز او پذيرفته شده است .

نماز و پاکدامنی

كَمْ مِنْ رَكْعَةٍ طَوِيلَةٍ فِيهَا بُكَاءٌ وَ خَشْيَةٌ مَا تُسَاوِي عِنْدَ اللَّهِ فَتِيلًا حِينَ نَظَرْتَ فِي قَلْبِهِ فَوَجَدْتَهُ إِنْ سَلَّمَ مِنْ صَلَاتِهِ وَ بَرَزَتْ لَهُ امْرَأَةٌ وَ عَرَضَتْ لَهُ نَفْسَهَا أَجَابَهَا وَ إِنْ عَامَلَهُ مُؤْمِنٌ خَاتَلَه (18)

حق سبحانه به داوود مى‌فرمود:

چه بسيار ركعت‌هاى طولانى خاشعانه كه نمازگزارى انجام داده باشد، اما نزد من به اندازه فتيلى نمى‌ارزد، وقتى من به قلب او نظر كرده مى‌بينم: تا از سلام نماز فارغ شد، اگر زنى خود را به او عرضه نمايد، او را اجابت خواهد و اگر مؤمنى با او معامله كند، به او خيانت خواهد نمود.

نماد همه اعمال

امير المومنين عليه السلام :

ِ صَلِّ الصَّلَاةَ لِوَقْتِهَا الْمُؤَقَّتِ لَهَا وَ لَا تُعَجِّلْ وَقْتَهَا لِفَرَاغٍ وَ لا تُؤَخِّرْهَا عَنْ وَقْتِهَا لِاشْتِغَالٍ وَ اعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَيْ‏ءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ لِصَلَاتِک (20)

امير المومنين (عليه السلام): نماز را در وقت تعيين شده‌ی آن به جاى آور، به‌خاطر فراغت شتاب مكن! و به بهانه‌ی كار و مشغله ، به تاخير ميانداز! بدان كه همه اعمال تو به «نماز» بستگی دارد.

همگرایی با نماز

عن على (عليه السلام) قال:

إِنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا كَانَ فِي الصَّلَاةِ فَإِنَّ جَسَدَهُ وَ ثِيَابَهُ وَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ حَوْلَهُ يُسَبِّح(21)

على (عليه السلام ) فرمود: هنگامى كه انسان در حال نماز است، اندام، جامه و همه آنچه در پيرامون اوست، تسبيح مى‌گويند.

زینت نماز

عن النبى الكريم صلى الله عليه و آله :

َ الْخُشُوعُ زِينَةُ الصَّلَاةِ (22)

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: خشوع، آرايه و زيبايى نماز است .

خشوع

أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص رَأَى رَجُلًا يَعْبَثُ فِي صَلَاتِهِ بِلِحْيَتِهِ فَقَالَ لَوْ خَشَعَ قَلْبُهُ لَخَشَعَتْ جَوَارِحُ (23)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ديدند مردى در حال نماز با ريش خود بازى مى كند فرمودند: اگر قلب او خشوع مى‌داشت، قطعا همه اعضايش نيز خاشع مى‌بود.

نماز بدرود

قال رسول الله صلى الله عليه و آله :

صَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّعٍ كَأَنَّكَ لَا تُصَلِّي بَعْدَهَا أَبَدا... (26)

رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: وقتی نماز می‌خوانی آن‌گونه بخوان که آخرین نماز تو است و ديگر هرگز نمازى نخواهى خواند...

قنوت

قال رسول الله صلى الله عليه و آله :

أَطْوَلُكُمْ قُنُوتاً فِي دَارِ الدُّنْيَا أَطْوَلُكُمْ رَاحَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي الْمَوْقِف(28)

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: هر آن كس كه در اين دنيا قنوتش طولانى‌تر باشد، در قيامت هنگام حساب آسايشش بيشتر خواهد بود.

سجده

قال امير المؤ منين (عليه السلام ):

َّ لَوْ يَعْلَمُ الْمُصَلِّي مَا يَغْشَاهُ مِن جَلَالِ اللَّهِ مَا سَرَّهُ أَنْ يَرْفَعَ رَأْسَهُ مِنْ سُجُودِ ه(29)

امير المؤ منين (عليه السلام ) فرمود: اگر نمازگزار بداند چه اندازه مشمول جلال الهى است، هرگز راضى نمى شود كه سر از سجده بردارد.

نماز و تفکر

النبى الكريم صلى الله عليه و آله:

رَكْعَتَانِ مُقْتَصَدَتَانِ فِي تَفَكُّرٍ- خَيْرٌ مِنْ قِيَامِ لَيْلَةٍ وَ الْقَلْبُ سَا ه(30)

پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله فرمود:

دو ركعت نماز متعارف همراه با تفكر و حضور قلب، ارزشمندتر از يك شب زنده دارى با دل سرگردان و بدون توجه است.

نماز آگاهانه

عن الصادق عليه السلام:

مَنْ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ يَعْلَمُ مَا يَقُولُ فِيهِمَا انْصَرَفَ وَ لَيْسَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ ذَنْبٌ إِلَّا غُفِرَ لَه(31)

امام صادق (عليه السلام ):

هر كس آگاهانه و با توجه به مفاهيم دو ركعت نماز بخواند، در حالى نمازش ‍ را به پايان مي‌برد كه ميان او و خدايش هيچ گناهى نمانده است.

گشایش درگاه الهی

قال النبى صلى الله عليه و آله :

مَا دُمْتَ فِي الصَّلَاةِ فَإِنَّكَ تَقْرَعُ بَابَ الْمَلِكِ الْجَبَّارِ- وَ مَنْ يُكْثِرْ قَرْعَ بَابِ الْمَلِكِ يُفْتَحْ لَهُ (32)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: هنگامى كه در نماز هستى در خانه پادشاه مقتدر را مى‌كوبى و هر آن كس در را بسيار بكوبد، در به رويش گشوده خواهد شد.

راز و نیاز شبانه

عن النبى الكريم صلى الله عليه و آلهَ:

إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا تَخَلَّى بِسَيِّدِهِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ وَ نَاجَاهُ أَثْبَتَ اللَّهُ النُّورَ فِي قَلْبِهِ فَإِذَا قَالَ يَا رَبِّ يَا رَبِّ نَادَاهُ الْجَلِيلُ جَلَّ جَلَالُهُ لَبَّيْكَ عَبْدِي سَلْنِي أُعْطِكَ وَ تَوَكَّلْ عَلَيَّ أَكْفِكَ... (33)

از نبى اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است: هنگامى كه بنده اى با خداوند در نيمه شب تيره خلوت كرده، با او مناجات مي‌كند، خدا قلب او را نورانى خواهد ساخت. و وقتى مي‌گويد: يا رب، يا رب، رب جليل مى فرمايد: بنده‌ى من لبيك ، از من طلب كن تا اعطا كنم و به من توكل كن تا تو را بى نياز سازم .

نماز حضرت ابراهیم‌(ع)

مَا اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا إِلَّا لِإِطْعَامِهِ الطَّعَامَ- وَ صَلَاتِهِ بِاللَّيْلِ وَ النَّاسُ نِيَامٌ (34)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: خدا «ابراهيم» را به مقام خليلى خود بر نگزيد، مگر به خاطر دو چيز:

1- سخاوتمندانه مردم را اطعام می‌كرد؛

2- شب هنگام كه مردم در خواب بودند نماز مى‌خواند.

سبب محرومیت

قال الباقر (عليه السلام ):

جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي قَدْ حُرِمْتُ الصَّلَاةَ بِاللَّيْلِ قَالَ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَيَّدَتْكَ ذُنُوبُ (35)

سبب محروميت از نماز شب

امام باقر (عليه السلام ) روايت كرد: مردى به ساحت اميرالمؤ منين (عليه السلام) آمد و عرض كرد: «من از نماز شب ، محروم شده ام» حضرت فرمود: «گناهانت تو را به زنجير كشيده‌اند.»

رود جاری

قال النبى صلى الله عليه و آله :

مثل الصلوات الخمس كمثل نهر جار عذب على باب احدكم يغتسل فيه كل يوم خمس مرات فما يبقى ذلك من الدنس (38)

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: نمازهاى پنج گانه همانند نهر جارى گوارايى هستند كه بر در خانه‌هايتان روان است پس هر روز پنج بار خود را در زلال آن شستشو دهيد، هرگز - ديگر- هيچ پليدى باقى نمى‌ماند.(39)

...............................................................................................................................................................................................

1- فروع كافى ج 3 / ص 266

2- وسائل‏الشيعه / ج 3 / ص 16 + بحارالانوار / ج 82 / ص 227

3- بحارالانوار / ج 77 / ص 77 و ج 82 / ص 233 و مستدرك / ج 1 / ص 174

4- بحارالانوار / ج 82 / ص 227

5- وسائل‏الشيعه / ج 3 / ص 16 و ثواب الاعمال مترجم / ص 515

6- وسائل‏الشيعه / ج 3 / ص 21

7- بحارالانوار / ج 84 / ص 231

8- بحارالانوار / ج 84 / ص 257

9- بحارالانوار / ج 75 / ص 258

10- بحارالانوار / ج 61 / ص + كافى / ج 2 / ص 349

11- بحارالانوار / ج 84 / ص 249

12- بحارالانوار / ج 82 / ص 198

13- بحارالانوار / ج 14 / ص 43

14- نهج‏البلاغه نامه 27

15- بحارالانوار / ج 82 / ص 213 به نقل از علل‏الشرايع / ج 1 / ص 237

16- بحارالانوار / ج 77 / ص 131 + ج 78 / ص 80

17- بحارالانوار / ج 84 / ص 228

18- بحارالانوار / ج 84 / ص 264

19- جواهرالكلام / ج 10 / ص 367

20- بحارالانوار / ج 82 / ص 207 + خصال / ج 2 / ص 167

21- بحارالانوار / ج 84 / ص 249

22- فروع كافى / ج 3 / ص 266

23- بحارالانوار / ج 77 / ص 78

24- بحارالانوار / ج 38 / ص 99 و ج 73 / ص 120

25- بحارالانوار / ج 74 / ص 383 + علل‏الشرايع / ج 1 / ص 33

26- بحارالانوار / ج 83 / ص 127 + كافى / ج 3 / ص 450

27- كنزالعمال / ج 7 / ص 291 / حديث 18931

39- كنزالعمال / ج 7 / ص 675 / حديث 20861