خبرگزاری حوزه/ حدود هزار سال از گردآوری نهج‌البلاغه توسط سید رضی می‌گذرد و اکثر مردم فکر می‌کنند این کتاب در بردارنده تمام سخنان امیرالمومنین(ع) است افرادی که با کتاب‌ها و منابع دینی آشنا هستند می‌دانند که نهج‌البلاغه تمام سخنان حضرت نیست، اما آنها نیز نمی‌دانند برای مطالعه کامل‌تر به چه منابعی مراجعه کنند؟!
*ویژگی نهج‌البلاغه سید رضی
سید رضی که از علمای برجسته شیعه در قرن چهارم هجری است تصمیم می‌گیرد، مجموعه‌ای به نام (خصائص الائمه) را تالیف کند. آغاز کار با خصائص‌امیرالمومنین(ع) شروع می‌شود، ولی به سبب مشغله علمی، ادامه آن متوقف می‌شود. نهج‌البلاغه فعلی از کتاب «خصائص امیرالومومنین(ع)» برگرفته شده و سید رضی در آن برخی جملات و سخنان حضرت را با رویکرد ادبی جمع‌آوری کرده است.
بلاغت و فصاحت سخنان نقل شده در نهج‌البلاغه به قدری بالا و رفیع است که بسیاری از اندیشمندان غیر مسلمان از جمله جرج جرداق مسیحی جذب همین ویژگی شده‌اند.
*ضرورت تکمیل نهج‌البلاغه
کنگره "هزاره نهج‌البلاغه" به مناسبت هزارمین سال تالیف این کتاب ارزشمند، اوایل پیروزی انقلاب اسلامی و با پیام امام خمینی(ره) در تهران برگزار شد، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که از جمله سخنرانان کنگره بودند در سخنانی به بحث پیرامون ضرورت تکمیل نواقص نهج‌البلاغه پرداخته و تاکید کردند "نهج‌البلاغه ای که در اختیار ما است بر اساس بلاغت گزینش شد و خوب است افتادگی‌های نسخه سیدرضی گردآوری شود".
این سخن جرقه‌ای در ذهن حجت‌الاسلام و المسلمین سید صادق موسوی زد و برای گردآموری "تمام نهج‌البلاغه" دست به کار شد؛ البته قبل از انقلاب نیز برخی علما در این زمینه دست به قلم شده بودند از جمله مرحوم علامه شیخ محمد باقر محمودی که مستدرک نهج‌البلاغه را تالیف کرده بود.
*ویژگی‌های "تمام نهج‌البلاغه"
جهت آشنایی بهتر و بیشتر خوانندگان، ویژگی‌های "تمام نهج‌البلاغه" در چهار مورد بررسی قرار می‌گیرد:
الف) افزایش متن سخنان امام علی(ع)
محقق "تمام نهج‌البلاغه" برای تکمیل نسخه سید رضی به کتابخانه‌های مختلف در نقاط گوناگون جهان از جمله کتابخانه کنگره آمریکا دانشگاه مک‌گیل کاندا، کتابخانه ملی رم، پاریس و لندن و کتابخانه‌های اتریش، اسپانیا، مصر، تونس، مراکش، یمن، سوریه، لبنان و هند مراجعه کرده است و طی این فرآیند که 28 سال طول کشید 1200 منبع از مذاهب مختلف اسلامی شیعه، سنی، زیدی، اسماعیلی و اباضی، سخنان حضرت علی(ع) جمع‌آوری گردید.
یکی دیگر از امتیازات این اثر در برداشتن ادعیه امام اول شیعیان است نکته‌ای که در نسخه‌های قبلی مغفول مانده بود.
حجت‌الاسلام و المسلمین موسوی در تبیین دشواری‌های این کار می‌گوید: پس از شهادت حضرت علی(ع) فضای جامعه در دست مخالفان ایشان بود و به گونه‌ای جوسازی کردند که مردم تصور می‌کردند حضرت علی(ع) اصلا مسلمان نیست، لذا سخنان آن حضرت به ندرت نقل می‌شد و سید رضی نیز به تمام آن دسترسی نداشت.
وی افزود: در طی تحقیقاتی که انجام دادم منابع و مصادر مختلفی را که وجود داشت با وسواس زیاد بررسی کرده و سخنان حضرت را از آنها استخراج کردم.
ب) تطبیق یافته‌ها با نسخه اصلی
یافتن کلمات و سخنان حضرت در منابع مختلف کاری بس دشوار است، اما سخت‌تر از آن ایجاد ارتباط میان یافته‌های جدید با نسخه اصلی است. امتیاز برجسته "تمام نهج‌البلاغه" در همین نکته است، محقق ارجمند طی تحقیقات خود سعی در کامل کردن پازل سخنان حضرت داشته و در این مسیر بسیار تلاش کرده است.
گاهی راویان در نقل سخنان به موضوع مدنظر خود توجه می‌کردند و فقط بخشی از سخنان را که مورد توجه شان بوده مثلا نماز، روزه یا حج بیان می‌کردند لذا تقطیع‌های فراوان در بیانات حضرت علی(ع) ایجاد شده است.
صاحبان فضل و صاحب‌نظران به خوبی واقفند که در بررسی و فهم روایات، صدر و ذیل روایت، زمان و مکان صدور و مخاطب آن نقش بسزایی دارد با تطبیق و جاگذاری سخنان حضرت در نهج‌البلاغه موجود ارتباطی پیوسته و یکپارچه بین فرازهای مختلف ایجاد شده و بهره‌برداری از کلمات نورانی مولا دقیق‌تر خواهد شد.
البته محقق این اثر هر جا به مستندات و دلایل کافی برای ایجاد ارتباط دست نیافته متوقف شده و ضمن اعلام در پاورقی از پژوهشگران طلب یاری کرده است.
ج) ذکر سند
با وجود حضور هزار ساله نهج‌البلاغه در حوزه‌های علمیه، هنوز از این اثر ارجمند به عنوان منبع فقهی استفاده نمی‌شود. دلیل عمده این امر مشخص نبودن سند احادیثی است که سید رضی در نهج‌البلاغه جمع کرده است.
حوزه‌های علمیه چون حافظ دین و اعتقادات مردم هستند نمی‌توانند بدون دلیل کتابی را به منابع حدیثی اضافه یا کم کنند دانش رجال نقشی بی‌بدیل در تایید صحبت صدور روایت از ائمه(ع) دارد و موضع این دانش بررسی سلسله سند احادیث است چیزی که نهج‌البلاغه سید رضی فاقد آن است.
محقق "تمام نهج‌البلاغه" در طی پژوهش‌های خود به اسناد بسیاری از کلمات حضرت علی(ع) دسترسی پیدا کرده و آنها را در چاپ هشت جلدی این اثر که چند سال قبل و با 700 منبع منتشر شد، ذکر کرده است.
امید است با این تلاش قابل تحسین فضلا و اساتید حوزه با نگرش جدید به بررسی و کنکاش سخنان حضرت علی(ع) بپردازند.
توجه به روند تاریخی خطبه‌ها در این اثر رعایت شده است؛ یعنی خطبه‌ای که بعد از وفات حضرت رسول اکرم(ص) ایراد شده اول قرار گرفته و همین‌طور به تسلسل تاریخی تا خطبه قبل از شهادت ادامه پیدا کرده است.
حجت‌الاسلام و المسلمین موسوی در این باره یادآور شد: اگر جمله‌ای که مربوط به جنگ جمل یا صفین است از فضای خود خارج شود معنای صحیح نخواهد داشت.
برپایه این گزارش، محقق "تمام نهج البلاغه" طی چند هفته اخیر با سفر به ایران، آخرین نسخه این اثر را با ویرایش جدید به حضرات آیات وحید خراسانی، صافی‌گلپایگانی، مکارم‌شیرازی و جوادی‌آملی اهدا کرد که مورد تقدیر آیات عظام قرار گرفت.
یادآور می شود، "تمام نهج‌البلاغه" به زودی در لبنان رو‌نمایی خواهد شد.
گفتگو و تحقیق: مرتضی سعیدی
نظر شما