سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، گفتاری از حضرت آیت الله صافی گلپایگانی در کتاب «راه اصلاح» را با دو موضوع: «چه کسانی باید امر به معروف شوند» و «وظیفه والدین در خصوص امر به معروف و نهی از منکر»، تقدیم خوانندگان ارجمند می نماید.
اجراي امر به معروف و نهي از منكر را نبايد درباره بعضي اشخاص يا طبقات، موقوف ساخت؛ مثلاً فقط در حق ضُعفاء و طبقات پايين جامعه انجام داد؛ زيرا در اين صورت صاحبان قدرت و نفوذ در نيل به مطامع شخصيه و مقاصد نفسانيه، تجاوز و ستم در حق زيردستان و بيچارگان آزاد خواهند بود و مفسده آن اگر از مفسده آزاد گذاشتن عموم بيشتر نباشد كمتر از آن نيست.
لذا دين مقدس اسلام به هر كس که شرائط در او موجود باشد، اجازه داده امر به معروف و نهي از منكر نمايد و در انجام آن رعايت مناصب و مراتب ظاهريه، امتيازات و افتخارات ظاهری را لغو نموده است.
مثلاً: مرئوس نسبت به رئيس، سرباز نسبت به سرلشكر، مأمور نسبت به امير، فقير نسبت به غني، كوچك نسبت به بزرگ، رعيت نسبت به پادشاه حق دارد كه امر به معروف نموده و اداي تكاليف و اطاعت از دستورات و قوانين را مطالبه نمايد، مگر آن كه در انجام آن مفسده ای مترتّب شود يا شرايط ديگري كه در احكام امر به معروف بیان شده، موجود نباشد كه در آن صورت خودداري از امر به معروف جايز و بلكه در بعض موارد واجب است.
در تواريخ اسلامي مكرر مواردی عنوان شده كه افراد عادي، رجال، أُمراء و پادشاهان را امر به معروف یا نهی از منکر نموده و در بسياري مواقع با شدت آن ها را موعظه ميكردند و از كارهاي زشت باز ميداشتند كه فرد، غرق تأثّر و گريه ميگرديد؛ این مسأله چنان جا افتاده بود که آن را يك امر عادي و معمولي تلقي مينمودند و كسي آن را اهانت و بي ادبي به مقام آن ها نمي شمرد، بلكه آمران به معروف و ناهیان از منکر را فاضل ترين مجاهد مي شناختند.
حضرت رسول اکرم صلّي الله عليه وآله می فرماید: «أَفْضَلُ الْجِهَادِ كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ سُلْطَانٍ جَائِرٍ»
بهترين جهاد آن است كه انسان يك كلمه حق را نزد حاكم ستمگر بگويد.
(مجموعة ورام-تنبيه الخواطر-، ج2، ص: 12)
همچنین از آن حضرت نقل شده كه فرمودند: «خَيْرُ إِخْوَانِكُمْ مَنْ أَهْدَى إِلَيْكُمْ عُيُوبَكُمْ»
بهترين برادر ديني شما كسي است كه عيب هاي شما را به شما هديه دهد.
(مجموعة ورام-تنبيه الخواطر- ج2، ص: 123)
از امام صادق عليه‌السلام به نقل از امیرالمؤمنین علی علیه السلام روايت شده كه آن حضرت فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَا يُعَذِّبُ الْعَامَّةَ بِذَنْبِ الْخَاصَّةِ إِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّةُ بِالْمُنْكَرِ سِرّاً مِنْ غَيْرِ أَنْ تَعْلَمَ الْعَامَّةُ فَإِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّةُ بِالْمُنْكَرِ جِهَاراً فَلَمْ تُغَيِّرْ ذَلِكَ الْعَامَّةُ اسْتَوْجَبَ الْفَرِيقَانِ الْعُقُوبَةَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی»
خداوند عامّه مردم را به گناهاني كه خواص و سران جامعه و زمامداران امور و مصادر كارها در پنهان و مخفيانه مرتكب ميشوند، عذاب نميكند اما اگر سران و بزرگان جامعه و خواص قومي، پرده محرمات را پاره كردند و علناً مرتكب معاصي شوند و عامّه از آنها جلوگيري ننمودند (البته با تمكّن و قدرت) هر دو گروه مستوجب عقاب خدا ميشوند.
(علل الشرائع، ج2، ص: 522)
*اولياى خانوادهها و امر به معروف و نهی از منكر
موافق ساختن محيط، بهترین راه جهت تهذیب و اصلاح افراد
بي شک محيط زندگی انسان در شکل گیری صفات، اخلاق، رفتار و شخصيت او مؤثر است؛ سطح فكر و احساسات هر كس، بيشتر متناسب با محيطي است كه در آن بزرگ شده و پرورش يافته است.
یقیناً كسي كه در محيط ايمان، خداپرستي و پارسايي تربيت شده و در اطراف او مردان پرهيزكار، درستكار، امانت دار، صادق و اهل فضل بوده با شخصي كه در محيط آلوده و فاسد، پرورش يافته مثل هم نخواهند بود.
عادات و روحيات شخص بيابانگرد جاهل مثل شخص شهري متمدن نيست؛ فرزنداني كه از نعمت تربيت پدران خداپرست، دانشمند و با اخلاق و مادران پارسا، با ايمان، با عفت و طهارت برخوردارند، با فرزند يك مرد فاسق و بي ايمان و يك زن خيابانگرد بي عفّت و بی تقوا بسيار تفاوت دارند.
كسي كه با نيكان، صلحاء و اهل معرفت همنشین است و عمر خود را در مجالس موعظه، مساجد، تلاوت قرآن، ادعيه، قرائت كتاب‌هاي مفيد ديني و اخلاقي، مطالعه تاريخ احوال بزرگان دنيا و دقت در سير تحولات اوضاع ملل و امم گذرانده، هيچ گاه با كسي كه با اراذل، اشرار، شاربان خمر، قماربازان، ترياكي ها و چاقوكش‌ها مجالست دارد، قابل مقایسه نيست.
البته نمی توان انكار نمود گاهي برخی افراد تحت نفوذ و تأثير محيط واقع نميشوند و فوق آن قرار گرفته و شخصيت و روحيه آن ها به قدري بزرگ و تواناست كه محيط را تغییر می دهند؛ يا اين كه به واسطه پارهاي جهات، محيط در آنها كمتر اثرگذار بوده و سعي نموده اند با حفظ فطرت و نورانيت ضمير خود، حساب اعمال و اخلاق خود را با ميزان و ترازوي عقل و شرع در فضايي كه مصون از مداخلات اين عالم مادي باشد، بسنجند.
اما باید اذعان کرد چنین افرادی در جامعه اندک بوده و اكثريت افراد تابع وضع محيط و روش عموم هستند؛ وقتي کسی ببيند، ديگران به نيكي، راستي و درستي اقبال دارند او نیز نيكوكاري را پيشه ميسازد؛ اگر ببيند سايرين در مقام خيانت، ستم و جمع منافع هستند به آن ها متمايل ميشود. از اين رو براي تهذيب و اصلاح افراد يكي از بهترين راه ها موافق ساختن محيط است.
در شريعت مقدس اسلام، همان گونه كه با كمال شدّت با بي ايماني، اعمال زشت و اخلاق رذيله مبارزه شده و به سوي خير و نيكي دعوت مي شود، در اصلاح محيط هم اهتمام زیادی داده شده است؛ مثلاً نه تنها خواندن نوشته هايي كه موجب فساد اخلاق، تهييج شهوات، دعوت به خيانت، جنايت و بي نظمي است، منع گرديده بلكه نوشتن، چاپ، نشر، خريد و فروش اين گونه كتاب ها و نوشته ها نیز ممنوع می باشد.
همچنین نه فقط قمار، مي‌خوارگي، زنا و... حرام شده، بلكه ساختن مي، آلات قماربازي، خريد و فروش آن ها، تأسيس اماكن فحشاء، بي عفّتي و معاشرت هاي نامشروع مردان و بانوان تحريم شده است.
نابود كردن و شكستن آلات لهو و لعب و قمار بر همه كس واجب گرديده و براي مجالست‌ها و معاشرت‌ها آداب و قواعد خاصي معيّن شده است.
در شریعت اسلامی تأسيس مجالس وعظ، سخنراني هاي مفيد، توسعه مدارس، بسط علم و فرهنگ، تعليم احكام و آداب و يادگرفتن و ياد دادن قرآن مجيد و احاديث و اخبار بسيار سفارش شده و تعظيم شعائر مذهبي، حفظ ظواهر و حضور در جماعات، مساجد، مجالس علمي و اخلاقي از وظايف هر فرد شمرده شده است.
شارع مقدس می خواهد در نتيجه این رفتار، احساسات حسنه مردم زنده شده و افراد متمايل به خيرات و متوجه خدا گردند؛ در چنين جامعه ای است که امر به معروف و نهي از منكر به طور سهل و بي پيرايه انجام ميشود.
انسان در زندگي خود با محيط هاي مختلفي مانند: محيط خانه، بازار، مدرسه، شهر، كشور و دنياي كنوني روبروست که بايد هر يك از اين محيط ها را براي ترقي و كمال او مساعد ساخت؛ مثلاً محيط مدرسه را با استخدام آموزگاران كاردان، باتجربه، عالم، خداپرست و علاقهمند و برنامه صحيح و اساسي براي تكامل و تربيت افراد مهيا ساخت؛ یا محيط اداره را با سپردن مشاغل حسّاس به اشخاص صالح، درستكار، جدّي، امين و طرد خيانتكاران مساعد نمود.
* محیط خانه
يكي از بزرگ‌ترين محيط ها، بلكه اولين محيطي كه بشر در دنيا با آن برخورد کرده و آن را به منزله‌ی مدرسه‌ی ابتدايي يا اطاق اول زندگي خود قلمداد می کند، «خانه» است كه مقدمه سعادت و ترقّي يا مايه بدبختي و انحطاط بيشتر انسان ها از آن آغاز ميشود.
چگونگي تربيت خانوادگي، احساسات، صفات، اخلاق و رفتار اولياي خانواده، ساير افراد را تحت تأثير قرار ميدهد. اگر محیط های بعدي مانند: مدرسه و جامعه انسان را تغيير ندهد، همان تربيت اوليه پدر و مادر تاثیر خود را خواهد گذاشت.
* اصول سه گانه مراقبت رفتار در منزل
بنابراین يكي از بزرگ‌ترين وظايف كساني كه علاقه مند به اصلاح و ترقي افراد خانواده خود هستند، مراقبت در اخلاق و رفتار خود در خانه و منزل می باشد که این مسأله بی نیاز از سه نکته نیست:
اولاً: والدین به گونه ای رفتار کنند كه براي ساير افراد خانواده سرمشق نيكوكاري و حُسن عمل باشد.
ثانياً: از قرار دادن وسايل معاصي در دسترس اهل خانه، خودداري كنند؛ زيرا با فراهم بودن وسيله گناه، عدم ارتکاب فساد و رفتار ناروا دشوار خواهد بود.
مُلحِد گرسنه و خانه خالي و طعام عقل باور نكند كز رمضان انديشد
اما در مقابل باید وسايل تكميل قواي معنوي و ملكات فاضله براي افراد خانواده فراهم آید.
یقیناً در خانهاي كه سفره شراب و بساط قمار انداخته شود، يا نقشه ظلم و ستم و قانون شكني طرح گردد، یا صداي آلات طرب و موسيقي بلند شود يا مجالس لهو يا ميهماني هاي خانوادگي با وضعي كه اكنون در ميان برخی مرسوم و شايع است برپا شود، اخلاق افراد آن متناسب با همان وضع خواهد بود.
ثالثاً: اگر انسان از بستگان خود رفتار زشت و گناهي مشاهده کرد باید آن ها را نهي از منكر كرده تا هم وظيفه شرعي و اخلاقي خويش را انجام داده و هم نيكبختي آنان را تأمين نمايد.
خداوند متعال ميفرمايد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُون»
اى كسانى كه ايمان آوردهايد خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان ها و سنگ هاست نگه داريد؛ آتشى كه فرشتگانى بر آن گمارده شده كه خشن و سختگيرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمىكنند و آن چه را فرمان داده شدهاند (به طور كامل) اجرا مىنمايند!.
(تحریم 6)
در كتب احاديث روايت كردهاند كه از حضرت ابي عبدالله عليه‌السلام از آيه «قُوا أنفُسَكُمْ» سؤال شد كه چگونه اهل خويش را نگه داري كنيم؟.
فرمود: «آن ها را امر به معروف و نهي از منكر نماييد».
یا در سوره‌ي مريم در مدح اسماعيل صادق الوعد از پيغمبران الهی، ميفرمايد: «وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ وَ كانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا»
او همواره خانوادهاش را به نماز و زكات فرمان مىداد؛ و همواره مورد رضايت پروردگارش بود.
(مریم 55)
به موجب آيات كريمه و روايات شریف، يكي از تكاليف هر مسلمان، اهتمام داشتن در حُسن اخلاق، ادب و تربيت خانواده می باشد.
*ترفند دشمنان برای منحرف کردن نوجوانان
امروزه افكار و اخلاق به واسطه نزديكي ملل و اقوام به يكديگر دائماً در معرض تغيير و تحوّل بوده و دشمنان دین با انواع وسايل ارتباط جمعی براي تخريب مباني مذهبي و اسلامي، تضعيف عقايد حق، تبديل احساسات و عواطف پاك مسلمانان و استقلال آنان تلاش زیادی را انجام می دهند و يگانه راه وصول به اين مقصود را آموزش و پرورش اطفال و جوانان شناختهاند.
دشمنان ميكوشند تا وضع تعليم و تربيت را طوري قرار دهند كه ايمان به خدا، اعتماد به نفس، حس طرفداري از حق، صراحت لهجه، شجاعت، اخلاق، پاكدامني و پارسايي كه از خصائص بارز مسلمانان است از آن ها سلب و در مقابل مردماني نادان، ضعيف الاراده و سُست عنصر جایگزین کنند.
کافران قسم خورده می خواهند نوجوانان و جوانان به جاي کسب علم و دانش، صنعت و اخلاق، به دنبال مي‌خوارگي، شهوتراني و صفات پست ديگر رفته تا تحمل ظلم و ستم و قبول نوكري و خدمتكاري اجانب برای آن ها آسان گردد و از این راه بتوانند از آن ها در جهت ايجاد هرج و مرج در کشور خود استفاده نمایند.
*مراقبت از محیط های آموزشی فرزندان
والدین فرزندان باید بيش از پيش متوجه وضع معاشرت ها و رفتار تمام اعضای خانواده خود باشند و وضع اخلاقي، ايماني و علمي آموزگاران و معلمين فرزندان خود را كاملا مورد دقت و اهميت قرار دهند و نگذارند پسران و دختران آن ها در محیط فاسد و آلوده رشد کنند که در این صورت چه بسا به جاي آن كه فرزندانشان صالح، امين، دانشمند و خدمتگزار تربیت شوند، مردماني خيانتكار، وطن فروش و اهل گناه پرورش خواهند یافت.
