حجت‌الاسلام‌ والمسلمین حسین علوی مهر، رئیس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه علمیه قم و مدیر گروه تفسیر و علوم قرآن جامعۀ المصطفی در گفتگو با سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، به بیان سیمای پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم در قرآن پرداخت.

یکی از شخصیت های بسیار بزرگ و جهانی که خداوند متعال در کتاب خود ویژگی‌های آن حضرت را بیان می‌کند، وجود مقدس پیامبر اسلام(ص) می باشد.

برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن حضرت که در قرآن کریم بیان شده به شرح ذیل است:

1- الگو بودن پیامبر اکرم (ص)

الگو بودن آن حضرت برای تمام جهانیان، از ویژگی های پیامبر خاتم می باشد. امروزه اگر کسی بخواهد، الگو و سرمشقی برای تمام جهانیان معرفی کند که دیگران در رفتار و گفتار از او پیروی کنند، وجود ذی جود رسول خداست. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ في‏ رسول‌الله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» برای شما در رسول خدا، الگوی بسیار نیکویی است؛ (احزاب 21)

اگرچه در ادامه می‌فرماید: «لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ» اما می‌توان گفت: رسول اکرم با ویژگی‌ها و صفاتی که در اخلاق، رفتار و گفتار خود دارند برای تمام انسان‌ها به ‌ویژه مسلمانان‌ الگو هستند.

2- مهربانی و رأفت

دومین ویژگی قرآنی مسأله مهربانی و رئوف بودن ایشان است که خداوند حضرت را این‌گونه معرفی می‌کند «لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنينَ رَؤُفٌ رَحيمٌ؛ »

قطعاً، براى شما پيامبرى از خودتان آمد كه بر او دشوار است شما در رنج بيفتيد، به [هدايت‏] شما حريص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است. (توبه آیه 128)

رئوف و رحیم از ویژگی‌های پیامبر اکرم است؛ همان‌گونه که خداوند در قرآن کریم خود را رئوف و مهربان می نامد، پیامبر اکرم را نیز این‌گونه معرفی می‌کند.

وجود مقدس پیامبر و اخلاق و رفتار ایشان، مایۀ دفع ضرر و جذب منافع برای همه به ‌ویژه مسلمانان است.

اگر پیامبر اکرم دارای سجایای اخلاقی نبودند، نمی توانستند این وظیفه سنگین را  به سرانجام برساند.

قرآن کریم درباره اخلاق نیک پیامبر اعظم می فرماید: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِك‏».

پس به [بركتِ‏] رحمت الهى، با آنان نرم‌خو [و پُر مِهر] شدى و اگر تندخو و سخت‌دل بودى، قطعاً از پيرامون تو پراكنده مى‏شدند. (آل عمران 159)

خداوند متعال در آیه دیگر اشرف مخلوقات را رحمت برای جهانیان معرفی کرده و می‌فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمينَ» (انبیاء 107)

بنابراین پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، نه ‌تنها برای مسلمانان بلکه برای تمام جهانیان رحمت است.

 در کتب اهل سنّت روایتی از أنس بن مالک نقل شده که می‌گوید: ده سال خدمتگذاری پیامبر را کردم، حضرت حتی یکبار به من اُف نگفتند؛ هر کاری را انجام دادم به من نمی‌ فرمود: چرا انجام دادی و کاری را که انجام نمی‌دادم مرتب به من نمی‌ فرمود: چرا انجام ندادی؛ حتی با بردگان خود نیز این ‌چنین رفتار می‌کردند و این مهربانی را در همه ‌جا و در همه حال برای خانواده و اطرافیان خود برای مسلمانان داشته که درس و الگویی برای همه می باشد.

3- تواضع و فروتنی

از دیگر ویژگی پیامبر عظیم الشأن اسلام صلّی الله علیه وآله وسلم، تواضع و فروتنی آن حضرت است که آیه «وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظيم» (قلم4) به این خصیصه اشاره می کند.

قرآن کریم ایشان را دارای بزرگ‌ترین اخلاق می‌داند که یکی از ویژگی ‌های اخلاقی، همان فروتنی است.

حضرت با اینکه حاکم جامعه بودند و می‌توانستند مثل فرمانروایان و پادشاهان زندگی کنند اما با همان فروتنی و سادگی منش خود در قلب تمام انسان‌ها نفوذ کرد.

4- بخشش و بردباری

ویژگی دیگری که از آیات قرآن استفاده می‌شود بحث بخشش و بردباری پیامبر است؛ خداوند متعال به پیامبر دستور می‌دهد: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلينَ» ای پیامبر عفو را سرلوحه زندگی خود قرار ده، امر به ‌معروف کن و از انسان‌های جاهل اعراض کن. (آل عمران 199)

سه دستور در این آیه برای پیامبر اکرم وجود دارد، البته بسیاری از سفارش‌های خداوند در قرآن کریم به پیامبر اکرم از باب به در بگو تا دیوار بشنود، بوده و می‌خواهد دستوراتی را به امت بدهد ولی به این شکل مطرح می‌کند.

در این آیه شریفه خداوند به پیامبر دستور می‌دهد، نسبت به مردم عفو و بخشش و گذشت داشته باشد و در آیه دیگر می‌فرماید: «وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ» خوبی و بدی با هم یکسان نیستند ولی تو ای پیامبر اگر کسی به تو بدی کرد با آنچه نیکوتر هست آن بدی را دفع کن و کنار بگذار. (فصلت آیه 34)

5- عبادت پیامبر

عبادت از دیگر ویژگی های پیامبر می باشد که خداوند در قرآن کریم از آغاز رسالت به پیامبر دستوراتی داده که از جمله آن دستورات، شب زنده داری می باشد: «قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً» شب را برخیز هرچند که اندک باشد. (مزمل آیه 2)

بیداری در شب از ویژگی‌های لازم برای رسول خدا بوده است که در قالب قرائت قرآن و تهجد و شب‌زنده‌داری مطرح‌ شده است.

در آیه دیگر که حکم وجوب نماز شب برای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم استفاده می شود، می‌ فرماید: «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى‏ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً» و پاسى از شب را زنده بدار تا براى تو [به‌منزله] نافله‏اى باشد، اميد كه پروردگارت تو را به مقامى ستوده برساند. (اسراء آیه 79)

عده ای وجوب نماز شب برای پیامبر اکرم را از این آیه استفاده کرده‌اند؛ اگر برخیزی و نماز شب بخوانی، امید است که خداوند تو را به مقام شایسته‌ای برساند که منظور مقام شفاعت می باشد.

در روایات فراوان عبادات نیمه ‌شب پیامبر و سر گذاشتن بر خاک از ایشان نقل ‌شده است؛ عایشه نقل می‌کند: شبی پیامبر از بستر برخاست و به بیرون رفت؛ حسادت مرا تحریک کرد که ببینم پیامبر کجا می‌رود؛ به دنبال ایشان رفتم؛ پیامبر را دیدم که در تاریکی شب، سر به سجده گذاشته است. گفتم: یا رسول‌الله! آیا این‌گونه عبادت می‌کنی؟ درحالی‌که خداوند طبق آیات قرآن، گذشته و آینده تو را بخشیده است؟. پیامبر در جواب فرمودند: آیا من بنده شکرگذار خداوند نباشم. عایشه قانع شد

امام صادق علیه السلام می فرماید: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم با اینکه معصوم و مبرّای از گناه بودند، همیشه استغفار می‌کردند: «وَ كَانَ رسول‌الله صلی الله علیه وآله وسلم يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ فِي كُلِّ يَوْمٍ سَبْعِينَ مَرَّةً مِنْ غَيْرِ ذَنْب» پيغمبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله بدون اينكه گناهى كرده باشد هر روزى هفتاد مرتبه استغفار مي كرد.

(بحار، ج‏90، ص: 282)

در نماز شب هم مستحب است که انسان به پیروی از رسول خدا و دستوری که خداوند داده است هفتاد بار استغفار کند.

6- علاقه و دلسوزی نسبت به امت

نکته دیگری که از آیات استفاده می‌شود علاقه و دلسوزی پیامبر اکرم نسبت به امت است. پیامبر اکرم نسبت به امت بسیار دلسوز بودند، اگر شخصی ایمانش ضعیف بود حضرت خیلی علاقه داشتند که ایمان او قوی شود یا کافران به سمت دین بیایند. خداوند متعال می‌فرماید: «فَلَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ عَلى‏ آثارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَديثِ أَسَفاً»

ای پیامبر! شاید جان خود را به دلیل اینکه کسانی به رسالت تو ایمان نیاورده‌اند، فدا کنی. (کهف آیه 6)

این مطلب نشان می‌دهد آن حضرت چه میزان به ایمان آوردن مردم علاقه داشتند.

خداوند متعال در آیه دیگری می‌فرماید: «وَ اصْبِرْ وَ ما صَبْرُكَ إِلاَّ بِاللَّهِ وَ لا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَ لا تَكُ في‏ ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ» صبر كن و صبر تو فقط براى خدا و به توفيق خدا باشد! و به خاطر(كارهاى) آنها، اندوهگين و دلسرد مشو! و از توطئه‏هاى آنها، در تنگنا قرار مگير. (نحل آیه 127)

 آیه دیگر می‌فرماید: «فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ بِما يَصْنَعُونَ؛ » پس مبادا به سبب حسرت‌ها [ى گوناگون‏] بر آنان، جانت [از كف‏] برود؛ قطعاً خدا به آنچه مى‏كنند، داناست. (فاطر آیه 8)

این آیات نشان می‌دهد پیامبر اکرم چه قدر برای امت دلسوز بودند.

در روایات زیادی درباره شأن نزول «وَ لَسَوْفَ يُعْطيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى‏؛ (ضحی آیه 5) آمده است؛ پیامبر در اواخر عمر شریفشان ناراحت بودند. خداوند فرمود: چه می‌خواهی؟. پیامبر عرض کرد: نگران امتم هستم. این آیه نازل شد؛ خداوند تو را به ‌زودی خشنود خواهی کرد که شفاعت کننده امت خودش هست.

7- صبر و بردباری

ویژگی دیگر رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم، صبر، بردباری و استقامتی است که از همان آغاز رسالت، خداوند بر دوش پیامبر گذاشت. آیه شریفه می‌فرماید «وَ لِرَبِّكَ فَاصْبِرْ» و به خاطر پروردگارت شكيبايى كن.

(مدثر آیه 7)

از همان آغاز رسالت این دستور نازل ‌شد که باید برای پروردگارت صبر کرده و استقامت به خرج دهی.

 یا در جای دیگر می‌فرماید: «فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» پس صبر كن آن گونه كه پيامبران«اُولو العزم» صبر كردند. (احقاف آیه 35)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، دائماً باید در حال استقامت باشد و هر سختی که می‌بیند آن را برای پیشبرد اسلام عزیز به جان بخرد و حضرت آن‌قدر در این راه خود را به‌ سختی انداخت که آیه شریفه خطاب به ایشان فرمود: «طه * ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقى‏» طه * ما قرآن را بر تو نازل نكرديم كه خود را به زحمت بيفكنى!

(طه آیه 2)

8- علم و آگاهی

ویژگی دیگر پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم، علمی است که خداوند به ایشان عطا فرموده است.

علم و آگاهی ایشان بالاترین آگاهی و دانشی بوده که میان انسان‌ها وجود داشته است.

خداوند می‌فرماید: «وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظيماً»

و خداوند، كتاب و حكمت بر تو نازل كرد؛ و آنچه را نمى‏دانستى، به تو آموخت؛ و فضل خدا بر تو(همواره) بزرگ بوده است. (نساء 113)

علم الهی، علم لَدُنی خداوند می باشد که به پیامبر عطا شده است و رسول به وسیلۀ آن می‌تواند، اسرار هستی را به دست آورد.

خدای متعال می فرماید: «وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ» در حالى كه تفسير آن ها را جز خدا و راسخان در علم نمى‏دانند. (آل عمران؛ 7)

در روایتی نقل شده است: «ان رسول‌الله صلی‌الله عليه و آله أفضل الراسخون في العلم» (تفسير نور الثقلين، ج‏1، ص: 316)

9-دفع عذاب از امت به برکت وجود پیامبر

از دیگر ویژگی‌های رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم این است که وجود حضرت، باعث مصونیت مردم از عذاب آسمانی الهی است.

خداوند در معرفی پیامبر می فرماید: «وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فيهِمْ» ولى(اى پيامبر!) تا تو در ميان آنها هستى، خداوند آنها را مجازات نخواهد كرد. (انفال آیه 33)

این امر نشان‌دهنده آن است که وجود پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم، موجب ایمنی امت از عذاب می باشد.

لذا در روایتی از پیامبر اکرم نقل‌ شده است: امت من مانند امت‌های گذشته مجازات و عذاب نخواهند شد که عذاب آسمانی مانند قوم لوط یا اقوام دیگر بر آن‌ها نازل شود.

10-شفاعت

از ویژگی‌های دیگر رسول خدا که در قرآن کریم به آن اشاره ‌شده شفاعت می باشد.

قرآن کریم می فرماید: «وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضى‏ وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ»و آنها جز براى كسى كه خدا راضى(به شفاعت براى او) است شفاعت نمى‏كنند؛ و از ترس او بيمناكند. (انبیاء 28)

11- کثرت اولاد

ویژگی دیگر حضرت کثرت اولاد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم از طریق حضرت زهرا سلام الله علیها می باشد. دشمنان اسلام، پیامبر را ابتر می خواندند، اما نزول سوره کوثر، خبر از یک معجزه بزرگ الهی داد که در آینده نسل پیامبر اکرم بسیار گسترش خواهد یافت.

فخر رازی از علمای اهل سنت می‌گوید: جهان و دنیا از اولاد حضرت رسول پُر شده است. کالباقر والصادق والکاظم و الرضا و امثال آن‌ها؛ اما کسانی که با این خاندان دشمنی کردند، لم یبق من بنی أمیه فی الدنیا احداً. هیچ کس از بنی أمیه در دنیا باقی نماند؛ این ویژگی بسیار بزرگی است که خداوند به برکت حضرت زهرا سلام الله علیها به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم عنایت فرمود.