سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» به مناسبت فرارسیدن ایام نوروز و جایگاه آن در روایات به بررسی عید نوروز در کلام حضرات معصومین علیهم السلام و نقل تاریخی آن پرداخته است.
نوروز يكي از بزرگ ترين جشن هاي ملي ايران كه در نخستين روز از ماه فروردين (سال شمسي) آن گاه كه روز و شب برابر گردد، مي‌باشد، جشن فروردين، جشن بهار، جشن سال نو نزد آريائيان است.
مسعودي در التنبيه و الاشراف (چاپ ليدن، 1893) می گويد: آغاز سال ايرانيان در اول تابستان و مهرگان در اول زمستان بوده؛ از قراين به دست آمده معلوم می گردد اين جشن در عهد قديم يعني به هنگام تدوين بخش كهن اوستا نيز در آغاز برج حَمَل يعني اول بهار برپا مي‌شده، و شايد به نحوي كه اكنون بر ما معلوم نيست آن را در اول برج مزبور ثابت نگاه مي‌داشتند، چنان كه از تاريخ بر مي‌آيد در عهد ساسانيان، نوروز يعني روز اول ايراني و نخستين روز فروردين ماه در اول فصل بهار نبود، بلكه مانند عيد فطر و عيد اصلي در ميان مسلمانان، آن هم در فصل ها مي‌گشت، در سال 467 هجري قمري، نوروز در 23 برج هوت، يعني 17 روز به پايان زمستان مانده واقع بود. در اين هنگام جلال الدين ملكشاه سلجوقي (465 ـ 485 ق) ترتيب تقويم جديد جلالي را بنا نهاد و نوروز را در روز اول بهار ـ كه موقع نجومي تحويل آفتاب به برج حمل است قرار داده ثابت نگهداشت...، فردوسي در اشعار خود آورده كه در نوروز، جمشيد به پادشاهي رسيد و آن روز را روز نو خواندند (هر چند اين مطلب به طور صريح استفاده نمي‌شود) و لكن ممكن است در نوروز اين اتفاق افتاده باشد. چند بيت از اشعار او چنين است:
جهان انجمن شد بر تخت روي
فرو مانده از فرة بخت اوي
بجمشيد بر گوهر افشاندند
هر آن روز را روز نو خواندند
سرسال نو هرمز فرودين
بر آسوده از رنج تن، دل ز كين
بزرگان بشادي بياراستند
مي و جام و رامشگران خواستند
چنين روز فرخ از آن روزگار
بماند از آن خسروان يادگار (شاهنامه، ج 1، ص 25 ـ 26)
از مطالب فوق روشن مي گردد كه نوروز از مراسم بسيار كهن ايرانيان است، هر چند از مراسم نوروز در دربار شاهنشاهان هخامنشي و اشكاني اطلاعات دقيقي در دست نيست، ولي از عصر ساساني اطلاعات زيادي موجود است.
نوروز در عصر خلفا
خلفاي نخستينِ اسلام به نوروز اعتنايي نداشتند. ولي بعدها خلفاي اموي براي افزودن درآمد خود هداياي نوروز را از نو معمول داشتند. بني اميه هديه‌اي در عيد نوروز بر مردم ايران تحميل مي‌كردند كه در زمان معاويه مقدار آن به 5 تا ده ميليون درهم بالغ مي‌شد.(1) نخستين كسي كه هداياي نوروز و مهرگان را رواج داد، حجاج بن يوسف بود. اندكي بعد اين رسم (اهدا تحفه) به خاطر گران آمدن بر مردم (زمان عمر بن عبدالعزيز) منسوخ گرديد، ولي در تمام اين مدت ايرانيان مراسم عيد خود را برپا مي‌داشتند.
در دوره هاي بعد، خصوصاً زمان ظهور ابومسلم خراساني به بعد سلسله (طاهريان، صفاريان) كه زمان نفوذ عباسيان و برمكيان بوده، اين جشن ها رونق گرفته و تا به حال ادامه داشته است. (2)
از ائمه علیهم السلام هم روایاتی در خصوص نوروز بیان شده که در منابع روایاتی موجود است.
روايات زيادي از ائمه (علیهم السلام) در خصوص نوروز به ما رسيده و علامه مجلسي(ره) روايات را در بحار الانوار ذكر كرده و مرحوم محدث قمي نیز در مفاتيح الجنان به صورت مختصر ذكر نموده است، از باب نمونه سه مورد بیان مي شود:
1. از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه خروج و قيام امام زمان عليه السّلام در سال طاق از هجرت، روز جمعه نوروز عجم، دهم محرم در كعبة معظمه واقع خواهد شد.
2. خداوند حضرت آدم را در نوروز خلق كرد.(3)
3. امام صادق (عليه السّلام) به معلّي بن خُنيس فرمودند: كه چون روز نوروز شود، غسل كن و پاك ترين جامه‌هاي خود را بپوش و به بهترين بوهاي خوش خود را خوشبو گردان و در آن روز روزه بدار و سپس دستور نمازي را به صورت مخصوص داده و دعايي را هم در اين خصوص تعليم دادند و سپس فرمودند، چون چنين كني گناهان پنجاه ساله تو آمرزيده می شود و بسيار بگو: يا ذو الجلالِ و الاكرام؛ و در كتاب‌های غير مشهور روايت گرديده كه در وقت تحويل اين دعا را بسيار بخوانند و بعضي 366 مرتبه گفته‌اند: يا محوّل الحولِ و الاحوال، حوّل حالنا الي احسنِ الحال، و به روايت ديگر: يا مقلّب القلوب و الاَبصار، يا مدبّر اللّيل و النهار، يامحوّل الحولِ و الاحوال، حوّل حالنا الي احسن الحال.(4)
صاحب جواهر با توجه به سخن مصباح المتهجد و ديگران بر مسلّم بودن استحباب روزة روز نوروز تأكيد كرده، سپس نقل فوق از امام كاظم عليه السّلام را آورده و گفته كه اين نقل نمي‌تواند معارضِ أدلة استحباب باشد به علاوه كه محتمل است كه بر اساس تقيّه صادر شده باشد؛ شايد هم مقصود، نوروزي غير از نوروزي باشد كه همه آن را مي پذيرند.(5) آقاي رسول جعفريان در ادامه نقل صاحب جواهر مي‌گويد: بايد توجه داشت كه مستند همه روايت، معلّي بن خنيس است به علاوه اگر تقيه‌اي در كار بود، بايد امام(ع) همان ابتدا موافقت مي‌كرد نه مخالفت.
نكته سوم وي (صاحب جواهر) واضح البطلان است، زيرا به هر روي در آن روزگار يك نوروز بيشتر وجود نداشته است.
عمده‌ترين رواياتي كه در تأييد وارد شده همين روايت معلّي بن خُنيس مي باشد كه از امام صادق (عليه السّلام) مي باشد كه بعضي آن را مختصر و بعضي طولاني نقل كرده‌اند. مرحوم مجلسي در بحار الانوار، ج 56، ص 91، باب يوم النيروز به طور مبسوط روايت را ذكر كرده و به بحث پيرامون آن پرداخته است كه يك نقل آن گذشت.
نقل دوم آن چنين است كه امام صادق (عليه السّلام) به معلّي فرمود: روز نوروز، روزي است كه رسول خدا صلّي الله عليه و آله براي امام علي (عليه السّلام) در غدير پيمان گرفت و مردم به ولايت او اعتراف كردند؛ خوشا به حال كسي كه بر آن پيمان باقي ماند و بدا به حال كسي كه آن عهد را شكست.
روز نوروز، روزي است كه رسول خدا (صلّي الله عليه و آله) امام علي (عليه السّلام) را به وادي جن فرستاد و مولای متقیان از آن ها عهدها و پيمان ها گرفت. روز نوروز، روزي است كه بر خوارج غلبه يافت و ذو الثديه را كشت.
روز نوروز، روزي است كه قائم ما از اهل بيت عليهم السّلام قيام خواهد كرد و خداوند او را بر دجال پيروز خواهد نمود و دجال را بر كناسة كوفه به دار خواهد زد. هيچ نوروزي نخواهد آمد جز آن كه ما انتظار فرجي در آن داريم. اين از روزهاي متعلق به ماست كه فارسيان آن را حفظ كردند و شما (عرب ها) آن را ضايع كرديد.
پاورقی:
1. جرجي زيدان، تمدن اسلامي، ج 2، ص 22.
2. معين، محمد، فرهنگ لغت، ج 4، ص 4846، لغت نوروز. دهخدا، لغت نامه، برهان قاطع، لغت نوروز.
3. همان.
4. مجلسي، محمدباقر، حلية المتقين، آخر كتاب كتابي به نام مجمع المعارف و مخزن المعارف، تاليف محمد شفيع بن محمد صالح، چاپ شده ص 47 ذيل در علامات آخر الزمان. مصباح المجتهد، ص 591، بحار الانوار، ج 59، ص 101، وسايل الشيعه، ج 7، ص 346.
5. جواهر الكلام، ج 5، ص 40.
منبع: بخشی از نوشتار مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیۀ قم
