سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری«حوزه»، درآستانه فرارسیدن شب های قدر، محور های مهم ، احکام خاص و مشترک بین این لیالی شریفة را جهت استحضار مخاطبان ارجمندبه بحث می نشیند.  

اینک به چند محور احکامی در این زمینه اشاره می نماییم :

*محوراول ، «تعداد»

تعداد شب های قدر عبارت است از سه شب 19 ، 21 و 23 ماه مبارک رمضان . و احتمال قوی تر در 21 و 23 است . مرحوم آیة الله تبریزی ( جواد بن علی ، متوفای 1427) همین مضمون را تأیید فرموده می نویسند : ليلة القدر هي ليلة التاسع عشر أو الحادية و العشرون أو الثالثة و العشرون، و يحتمل قويّاً أنّها احدى الليلتين الأخيرتين[1].

*محور دوم ، «عظمت»

عظمت لیالی قدر موجب می شود که هم ثواب اعمال خیر در این شب ها چند برابر گردد و هم خدای ناخواسته گناه انجام معاصی در این شب های مبارک بیشتر شود  . مرحوم کاشف الغطاء ( متوفای 1228) در مورد همه مکان ها و زمان های شریف می نویسد : و المفهوم من التتبع تضاعف الأجر و الثواب في إيقاع الطاعة في أوقات أو أمكنة شريفة و المؤاخذة و العقاب في إيقاع المعصية و يشتد الاستحباب في المندوبات و المرجوحية في المكروهات باعتبار شرف الزمان و المكان و نحوهما‌[2]. آن چه از روایات به دست می آید این است که ثواب طاعت و عقاب معصیت در امکنه و ازمنه شریفه متضاعف و چند برابر می گردد ، و همین گونه است انجام مستحبات و مکروهات .

*محور سوم ، «غسل»

غسل مستحبی لیالی قدر مورد اتفاق فقها می باشد و همه آنان این غسل را از دسته غسل های « زمانی» دانسته اند. برای توضیح مطلب بیان می داریم که از دیدگاه فقها ، غسل های مستحبی به سه دسته تقسیم می شود :

    غسل های زمانی . در این گونه غسل ها ، « زمان » ، ظرف وقوع غسل است ، مانند غسل روز جمعه و شب احیاء.
    غسل های مکانی . در این گونه غسل ها ، داخل شدن در « مکان خاصی» هدف از انجام غسل است و غسل به منظور ورود در آن مکان انجام می شود ، مانند غسل ورود به مسجد الحرام یا حرم ائمه علیهم السلام .
    غسل های فعلی . در این گونه غسل ها ، « فعل خاصی» مورد نظر است  . این غسل ها هم به نوبه خود به سه دسته تقسیم می گردد :

الف) غسل هایی که قبل از انجام آن فعل محقق می شود مانند غسل احرام ، طواف ، زیارت و ......

ب) غسل هایی که بعد از انجام آن فعل محقق می شود مانند غسل توبه ، و غسل کسی که میتی را پس از تغسیل او لمس نموده است .

ج) غسل های فعلی که بین یک تَرک و یک فعل واقع می شود مانند غسل شخصی که کوتاهی کرده در انجام نماز آیاتِ خورشید و ماه گرفتگی ( به شرط آن که گرفتگی آن تمام باشد ) که مستحب است وی در هنگام قضای آن نماز غسل کند.[3]

اینک بیان می داریم که غسل شبهای احیاء از دسته غسل های زمانی است و شبهای احیاء ظرف تحقق و انجام این غسل می باشد.

* سه تذکردرباب غسل شب های قدر

تذکر اول : این غسل مختص شبهای قدر نیست بلکه مستحب است انسان در تمام شبهای فرد ( اول ، سوم ، پنجم ...) ماه رمضان غسل کند ، ولی برای شب های قدر و نیز شب نیمه ، هفدهم ، بیست و پنجم ، بیست و هفتم و بیست و نهم تأکید بیشتر شده است[4] .

تذکر دوم : غسل های مذکور را در هر وقت شب که انجام دهند کافی است ولی بهتر آن است که زمان انجام این غسل ها اندکی قبل از غروب باشد . بجز شب های دهه اخیر ( دهه سوم ماه رمضان ) ، که انجام آن بین نماز مغرب و عشاء بهتر است .[5]

تذکر سوم : مستحب است در شب قدر سوم (شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان ) دو غسل انجام گیرد یکی اول این شب و دیگری در آخر آن [6].

*محور چهارم ، احیاء

یکی از آداب و مستحبات شب قدر ، همانا « احیاء» و بیدار ماندن در این شب است . یاد آوری این نکته را نیز لازم می دانیم که احیاء و شب زنده داری مختص این سه شب نیست بلکه در برخی شب های دیگر نیز استحباب احیاء وارد شده مانند شب نیمه رجب و شعبان[7] .

به هر حال در اصل استحباب احیاء شب های قدر بحثی وجود ندارد . شهید اوّل رحمة الله علیه در ضمن بیان مستحبات ماه رمضان می نویسد : و إحياء ليلة القدر بإحياء الثلاث الفرادى و خصوصا إحدى و ثلاثا[8]

و لکن در این زمینه سؤالی هست وآن این که از چه زمان و تا چه زمان احیای شب های قدر مستحب است ؟ مرحوم آیة الله تبریزی پاسخ داده اند : النصوص الواردة في استحباب إحياء ليلة القدر ظاهرها الإحياء إلى طلوع الفجر لأن القدر المتيقن من الليل هو ما كان من غروب الشمس إلى طلوع الفجر[9]. ظهورروایات وارد شده در مورد استحباب احیاء شب قدر در این است که انسان تا طلوع فجر بیدار بماند زیرا قدر متیقن از « شب » ، از غروب خورشید است تا طلوع فجر.

*محور پنجم ، زیارت امام حسین علیه السلام

یکی از محور هایی که روایات متعدد و اجماع فقها در مورد شب های قدر برآن قائم شده است استحباب زیارت امام حسین علیه السلام می باشد . َابُو الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيُّ از قول امام صادق علیه السلام نقل می کند : إِذَا كَانَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَ فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ نَادَى مُنَادٍ تِلْكَ اللَّيْلَةَ مِنْ بُطْنَانِ الْعَرْشِ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ غَفَرَ لِمَنْ أَتَى قَبْرَ الْحُسَيْنِ علیه السلام فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ[10]. در شب قدر ، منادی آسمانی صدا می زند : هرکس امشب به زیارت قبر امام حسین علیه السلام مشرف شد خداوند او را آمرزید.

*محور ششم ، نماز هفت قل هوالله

نمازی را علامه مجلسی ( محمد باقر ، متوفای 1110) رحمة الله علیه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد اعمال شبهای قدر نقل فرموده است که معروف شده به نماز « هفت قل هوالله » کیفیت آن بدین نحو است که دو رکعت نماز می خواند در هر رکعت حمد و سپس هفت مرتبه سوره توحید و پس از سلام نماز هفتاد مرتبه می گوید : «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ»[11]

*محور هفتم ، قرآن بر سر

نیز علامه مجلسی در اعمال شب های قدر فرموده است : مستحب است در این شب ها قرآن کریم را در دست گرفته آن را بگشاید و این دعا را بخواند : اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِكِتَابِكَ الْمُنْزَلِ عَلَى نَبِيِّكَ الْمُرْسَلِ وَ مَا فِيهِ وَ فِيهِ اسْمُكَ الْأَكْبَرُ وَ أَسْمَاؤُكَ الْحُسْنَى وَ مَا يُخَافُ وَ يُرْجَى أَنْ تَجْعَلَنِي مِنْ عُتَقَائِكَ مِنَ النَّارِ. آن گاه حوائج دنیا و آخرت خود را بخواهد که به خواست پروردگار برآورده می شود .

و در روایتی از امام باقر و صادق علیهما السلام نقل شده که پس از دعای مذکور ، قرآن را گشوده و بر سر بگذارد و بگوید : اللَّهُمَّ بِحَقِّ هَذَا الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ أَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ كُلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فِيهِ وَ بِحَقِّكَ عَلَيْهِمْ فَلَا أَحَدَ أَعْرَفُ بِحَقِّكَ مِنْكَ . و بعد از آن هر یک از این موارد را ده مرتبه بگوید :  بِكَ يَا اللَّهُ ، بِمُحَمَّدٍ ، بِعَلِيٍّ ، بِفَاطِمَةَ ، بِالْحَسَنِ ، بِالْحُسَيْنِ ، بِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ، بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ، بِمُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ، بِعَلِيِّ بْنِ مُوسَى ، بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ، بِعَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ، بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ، بِالْحُجَّةِ الْقَائِمِ . و سپس حوائج خود را از خداوند طلب نماید[12] .

*محور هشتم ، صد رکعت نماز

یکی از مستحبات در هر یک از شب های قدر ، انجام صد رکعت نماز است . به عبارت دیگر مستحب است سیصد رکعت نماز در مجموع شب های قدر خوانده شود . البته در این زمینه چندتذکر لازم می باشد :

تذکر اول : این صد رکعت به صورت پنجاه نماز دو رکعتی است ، یعنی نماز گزار باید در هر دو رکعت تشهد بخواند و سلام دهد چرا که اصل اولی در همه نماز های مستحبی دو رکعت بودن است[13] .

تذکر دوم : از آن جا که این صد رکعت ، نماز مستحبی است آن ها را به سه کیفیت می توان خواند الف ) ایستاده . در این صورت باید نماز گزار رو به قبله و با آرامش بدن نماز بخواند مانند نماز های واجب .

ب) نشسته . در این صورت نیز لازم است نماز گزار رو به قبله و با آرامش بدن نماز بخواند .

ج ) در حال حرکت ، مثل این که در وسیله نقلیه یا در حال راه رفتن نماز می خواند . در این صورت رو به قبله بودن و نیز آرامش بدن لازم نیست ، و رکوع و سجده با اشاره سر انجام می گیرد  .

تذکر سوم : از آن جا که این صد رکعت نماز مستحبی است انجام آن به صورت جماعت باطل است و حتما باید فرادا خوانده شود .

تذکر چهارم : از آن جا که این پنجاه نماز از جمله نماز ها مستحبی است بعد از حمد ، خواندن سوره در این نماز ها لازم نیست و نماز گزار می تواند بعد از پایان حمد ( جمله و لا الضالین ) به رکوع رود زیرا خواندن سوره در نماز های واجب ، واجب ، و در نماز های مستحب ، مستحب می باشد . البته شکی وجود ندارد که خواندن سوره بهتر است ، حتی مرحوم حاج شیخ عباس قمی ( متوفای 1359 هـ ، قمری ) در مورد این صد رکعت فرموده است : افضل آن است که در هر رکعت بعد از حمد ده مرتبه توحید بخواند [14]

تذکر پنجم : در برخی شهر ها رسم بر این شده که بعضی اشخاص ، به جای صد رکعت نماز مستحبی نماز های قضای خود را در این شب ها می خوانند . این امر گرچه فی نفسه اشکال ندارد بلکه از جهت مبادرت ورزیدن به انجام نماز قضا امری مطلوب است و لی معلوم نیست در این صورت به استحباب صد رکعت عمل شده باشد زیرا ظهور روایات و کلمات فقها در این است که صد رکعت به عنوان نافله و مستحبی انجام گیرد.

تذکر ششم : می دانیم در مجموع شب های ماه مبارک رمضان ، هزار رکعت نماز نافله وارد شده است . اینک تذکر این نکته را لازم می دانیم که این سیصد رکعت وارد شده در شب های قدر غیر از نوافل وارد شده در تمام ماه مبارک است . مرحوم نراقى ( مولى محمد مهدى بن ابى ذر ، متوفای‌ 1209 ه‍ ق) در این زمینه می نویسد : « صد ركعتى كه در هر يك از شب نوزدهم و بيست و يكم و بيست و سيم گذارده مى‌شود، دخلى به صد ركعت نمازى ندارد كه مخصوص شب قدر رسيده و به اين جهت در اين سه شب گذارده مى‌شود؛ زيرا كه اين سيصد ركعت، از نوافل رمضان است و آن صد ركعت، از نمازهاى مستحبه در شب قدر است و چون هر يك از اين سه شب احتمال قدر دارد، آن صد ركعت در هر سه شب مستحب است»[15]

*محور نهم ، دعا و قرآن

دیگر از محور های وارد شده در کلمات فقها پیرامون لیالی قدر ، همانا تلاوت قرآن و ذکر و دعا و طلب مغفرت برای خود ، پدر و مادر و همه مؤمنین و مؤمنات است .

* دو نکته در زمینه دعا در لیالی قدر

الف) به جا است مؤمنین و مؤمنات در این شبهای ارزشمند از دعا و طلب مغفرت برای دیگران غفلت ننمایند ، زیرا دأب و روش اصحاب ائمه علیهم السلام بر این بوده است که در مظانّ استجابت دعا دیگران را ازیاد نبرده بلکه فقط برای غیر خود دعا می کرده اند . آنان برای این روش خود استدلال می کرده اند به این که وقتی ما برای دیگران دعا کنیم ملائکه الهی در حق ما دعا می نمایند و دعای آنان حتماً مستجاب است ، امّا اگر برای خود دعا کنیم به علت گناهانی که مرتکب شدیم احتمال به استجابت نرسیدن وجود دارد ، پس چرا آن چه را مورد اطمینان است رها کنیم و به چیزی که مشکوک است روی آوریم . در حقیقت آنان این دستور العمل را از خود معصومین علیهم السلام دریافت کرده بودند :  عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ رَأَيْتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جُنْدَبٍ بِالْمَوْقِفِ فَلَمْ أَرَ مَوْقِفاً كَانَ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِهِ مَا زَالَ مَادّاً يَدَهُ إِلَى السَّمَاءِ وَ دُمُوعُهُ تَسِيلُ عَلَى خَدَّيْهِ حَتَّى تَبْلُغَ الْأَرْضَ فَلَمَّا صُرِفَ النَّاسُ قُلْتُ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا رَأَيْتُ مَوْقِفاً قَطُّ أَحْسَنَ مِنْ مَوْقِفِكَ قَالَ وَ اللَّهِ مَا دَعَوْتُ فِيهِ إِلَّا لِإِخْوَانِي وَ ذَلِكَ لِأَنَّ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى علیه السلام أَخْبَرَنِي أَنَّهُ مَنْ دَعَا لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ نُودِيَ مِنَ الْعَرْشِ وَ لَكَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفِ مِثْلِهِ وَ كَرِهْتُ أَنْ أَدَعَ مِائَةَ أَلْفِ ضِعْفٍ مَضْمُونَةً لِوَاحِدَةٍ لَا أَدْرِي تُسْتَجَابُ أَمْ لَا[16]

علی بن ابراهیم از قول پدرش نقل می کند : عبد الله بن جُندب را در وقوف ( احتمالا وقوف در عرفات ) دیدم ، در حالی که وقوف هیچ کس به زیبایی وقوف او نبود چرا که پیوسته دست های او به طرف آسمان بلند و اشک هایش برگونه ها جاری بود و به زمین می رسید . پس از این که زمان وقوف به پایان رسید و مردم از آن جا کوچ کردند عبد الله بن جندب را خطاب قرار دادم و به وی گفتم : ای ابا محمد !  وقوف کسی را به زیبایی وقوف تو ندیدم . عبد الله بن جندب پاسخ داد : به خدا قسم جز برای برادرانم ( برادران دینی ) کسی را دعا نکردم ، زیرا ابا الحسن امام کاظم علیه السلام فرمودند : کسی که پشت سر برادرش دعا کند از عرش ندا می رسد که برای تو صد هزار برابر آن است . و من دوست نداشتم که صد هزار برابر را رها کنم و به یک دعا مشغول شوم  که نمی دانم مستجاب می شود یا نه .

ب) شایسته است در شب های قدر از ادعیه وارد شده از ائمه معصومین علیهم السلام استفاده شود زیرا پیوسته فقها تأکید بر ادعیه مأثوره دارند . برخی از ادعیه ای که مناسب است در این شب ها خوانده شود عبارت است از دعای مکارم الاخلاق ، دعای جوشن ، دعای توبه و سایر ادعیه صحیفه سجادیه.

*محور دهم ، روزهای قدر

از سخنان فقها بر می آید که روز های قدر ( روز نوزدهم ، بیست و یکم و بیست و سوم ) از ایام عادی نبوده دارای فضیلت و شرافت است ، بلکه فضیلت ایام قدر به اندازه لیالی قدر می باشد .  علامه مجلسی در این مورد می فرماید : ويحفظ حرمة أيام هذه الليالي أيضا و يقضيها بالعبادة و تلاوة القرآن و الدعاء، فقد ورد في الأحاديث المعتبرة أن يوم القدر في الفضل مثل ليلة القدر[17]

روزهاى اين شبها را نيز بايد حرمت‏ داشت و به عبادت و تلاوت و دعا بسر آورد زيرا كه در احاديث معتبره وارد شده است كه روز قدر در فضيلت مثل شب قدر است[18]‏

*محور یازدهم ، معصیت

در ابتدای کلام ، از قول مرحوم کاشف الغطاء یاد آور شدیم : همان گونه که فضیلت انجام کار های نیک در لیالی قدر بسیار است ، عظمت گناه در این شب ها نیز بسی بزرگ تر از زمان های دیگر می باشد .

*  برخی گناهان که ممکن است در لیالی قدر اتفاق افتد

1- ایجاد مزاحمت : بحمد الله تعالی مراسم شب های قدر ، خواندن ادعیه و احیاء این شب ها به طور عمومی صورت می پذیرد ولی ممکن است این نحوه برگزاری مراسم شب قدر برای برخی از مردم ایجاد مزاحمت نماید . پس باید مراسم به گونه ای باشد که سلب آسایش دیگران را در پی نداشته باشد . اتفاق همه فقها بر حرمت ایجاد زحمت برای دیگران است . آنچه ممکن است سبب آزار و اذیت دیگران شود عبارت است از :

الف) ایجاد سد معبر توسط برگزار کنندگان و شرکت کنندگان در مراسم شب قدر .

ب) ناهنجار بودن صدای بلندگوها که ممکن است برای برخی از مردم  به خصوص اشخاص مریض یا همسایگان مساجد و حسینیّه ها ایجاد مزاحمت نماید.

2- بیرون بردن اموال وقفی یا تخریب آن ها : می دانیم حفظ موقوفات ، وظیفه عمومی است و نیز باید از اموال وقفی در جهتی که خود واقف وقف نموده است استفاده نمود . براین اساس لازم است از زیان رساندن به فرش ها و در و دیوار مساجد و حسینیه ها و سایر مکان هایی که وقف یا از اموال عمومی به شمار می رود به شدّت اجتناب نمود .

3- اختلاط زن و مرد : با تأسف باید ابراز نمود که در برخی از مکان های برگزاری مراسم مذهبی و از جمله شب قدر ، تفکیک کامل بین زن و مرد صورت نمی گیرد ، از این رو ممکن است مسائل محرم و نا محرم مراعات نشده خدای نا خواسته سبب تحقق معصیت گردد . پس بر مجریان و برنامه ریزان محترم لازم است برنامه ها را به گونه ای مدیریت نمایند تا این مراسم معنوی مستحبی آلوده  به معصیت نشود .

 4- ایجاد اختلاف : قرآن مجید ایجاد فتنه را بالاتر از قتل می داند . از این رو بر وُعّاظ ، مداحان و برگزار کنندگان مراسم لازم است از بر زبان راندن و انجام آن چه موجب اختلاف بین مسلمین می شود دوری نموده بلکه این مراسم را وسیله اتحاد بیشتر بین مسلمان ها که همواره مورد تأکید همه مراجع و مقام معظم رهبری است قرار دهند .  

حجت الاسلام والمسلمین سید جعفرربانی

[1] - الانوار الالهیة ، رسالة فی لبس السواد ، آیة الله تبریزی ، ص 189 ، دار الصدیقة الشهیدة سلام الله علیها 1425هـ ، ق

[2] - کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء ، نجفی ( جعفر بن خضر المالکی  ، متوفای 1228 هـ ، ق ) ، ص 255 ، انتشارات مهدوی .

[3] - تحریر الوسیلة ، امام خمینی ( سید روح الله الموسوی ، متوفای 1409هـ، ق) ج 1 ، ص 100 ، دار العلم

[4] - همان

[5] - همان

[6] - همان

[7] - مفاتیح الجنان ، حاج شیخ عباس قمی ، ص 278و317، دفتر نشر برگزیده

[8] - الدروس الشرعية في فقه الإمامية‌ ، شهيد اول( محمد بن مكى‌ العاملی  ، شهید سال 786 ه‍ ق‌ ) ج 1 ، ص 270 ، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‌ 1417 ه‍ ق‌

[9] - صراط النجاة  ، آیة الله تبریزی ، ج 5 ، ص 68 ، دار الصدیقة الشهیدة ، 1427

[10] - التهذيب، شيخ طوسى ( محمد بن الحسن  385 - 460 ) ، ج 6 ، ص 49 ، دار الكتب الإسلاميه تهران، 1365 هجرى شمسی .

[11] - زاد المعاد ، علامه مجلسی ، ص 125 ، چاپ بیروت ، 1423هـ ، ق - فَنُقِلَ عَنِ الرَّسُولِ الْكَرِيمِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ أَنَّهُ مَنْ صَلَّى لَيْلَةَ الْقَدْرِ رَكْعَتَيْنِ يَقْرَأُ فِي كُلِّ رَكْعَةٍ بَعْدَ الْحَمْدِ سُورَةَ التَّوْحِيدِ سَبْعَ مَرَّاتٍ، ثُمَّ يَسْتَغْفِرُ اللَّهَ بَعْدَ الْفَرَاغِ مِنَ الصَّلَاةِ سَبْعِينَ مَرَّةً يَقُولُ: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ»، لَا يَقُومُ مِنْ مَكَانِهِ حَتَّى يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُ وَ لِوَالِدَيْهِ وَ يَبْعَثُ عِدَّةَ مَلَائِكَةٍ يَكْتُبُونَ لَهُ الْحَسَنَاتِ حَتَّى السَّنَةِ الْقَابِلَةِ، وَ بِمَلَكٍ إِلَى الْجَنَّةِ لِيَغْرِسَ لَهُ فِيهَا الْأَشْجَارَ وَ يَبْنِي لَهُ الْقُصُورَ، وَ يُجْرِي لَهُ الْأَنْهَارَ، وَ لَا يَخْرُجُ مِنَ الدُّنْيَا حَتَّى يَرَاهَا كُلَّهَا.

[12] - زاد المعاد ، ص 126

[13] - به استثنای مواردی خاص

[14] - مفاتیح الجنان ، اعمال شب های قدر ، ص

[15] - تحفه رضویه ، محمد مهدی نراقی ، ص  588 ، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم 1426 ه‍ ق‌

[16] - التهذیب ، ج 5 ، ص 184 – و در حدیث دیگر می خوانیم : عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي الْبِلَادِ أَوْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جُنْدَبٍ قَالَ‏ كُنْتُ فِي الْمَوْقِفِ فَلَمَّا أَفَضْتُ لَقِيتُ إِبْرَاهِيمَ بْنَ شُعَيْبٍ فَسَلَّمْتُ عَلَيْهِ وَ كَانَ مُصَاباً بِإِحْدَى عَيْنَيْهِ وَ إِذَا عَيْنُهُ الصَّحِيحَةُ حَمْرَاءُ كَأَنَّهَا عَلَقَةُ دَمٍ فَقُلْتُ لَهُ قَدْ أُصِبْتَ بِإِحْدَى عَيْنَيْكَ وَ أَنَا وَ اللَّهِ مُشْفِقٌ عَلَى الْأُخْرَى فَلَوْقَصَرْتَ مِنَ الْبُكَاءِ قَلِيلًا فَقَالَ وَ اللَّهِ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا دَعَوْتُ لِنَفْسِيَ الْيَوْمَ بِدَعْوَةٍ فَقُلْتُ فَلِمَنْ‏ دَعَوْتَ‏ قَالَ دَعَوْتُ لِإِخْوَانِي لِأَنِّي سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَقُولُ مَنْ دَعَا لِأَخِيهِ بِظَهْرِ الْغَيْبِ وَكَّلَ اللَّهُ بِهِ مَلَكاً يَقُولُ وَ لَكَ مِثْلَاهُ فَأَرَدْتُ أَنْ أَكُونَ إِنَّمَا أَدْعُو لِإِخْوَانِي وَ يَكُونَ الْمَلَكُ يَدْعُو لِي لِأَنِّي فِي شَكٍّ مِنْ دُعَائِي لِنَفْسِي وَ لَسْتُ فِي شَكٍّ مِنْ دُعَاءِ الْمَلَكِ لِي – الکافی ، ج 4 ، ص 466

[17] - زاد المعاد ، ص 129

[18] - مفاتیح الجنان ، ص 444