خبرگزاری «حوزه»/ بدون تردید زندگانی امام علی بن موسی الرضا(ع) ابعاد مختلفی دارد، اما یکی از مسائل مهمی که امام رضا(ع) در عصر خویش با آن مواجه بود، وجود فرقه های کلامی مختلفی بود که پا به عرصه فرهنگ اسلامی گذاشته و عباسیان نیز با هدف بی اعتبار کردن علویان و ایجاد شبهه در عقاید مردم، به شیوه های تبلیغاتی زیادی متوسل می شدند.

در این برهه حساس امام رضا(ع) با شیوه ای منحصر به فرد و انجام فعالیت های فکری و فرهنگی، به مقابله با این جریان ها پرداختند و یکی از این اقدامات، مناظره با زعمای ادیان و تفکرات مختلف بود.

همزمان با فرا رسیدن سالروز میلاد حضرت ثامن الحجج(ع)، خبرنگار خبرگزاری «حوزه» در اهواز، جهت بررسی چارچوب های مناظره براساس سیره رضوی، گفتگویی با حجت الاسلام عبدالحسین غبیشاوی، امام جمعه ماهشهر و استاد حوزه علمیه خوزستان انجام داده که در پی می آید.

* چه عاملی سبب شکل گیری مناظرات علمی در دوره امامت امام رضا(ع) شد؟

یکی از عواملی که در این زمینه نقش اساسی داشت، ورود اندیشه های گوناگون از سرزمین های مختلف به جامعه اسلامی بود که به دلیل نبود جریان فکری قوی در میان حاکمان، این اندیشه ها گروه های بزرگی از مردم را با خود همراه می کرد.

این مسائل با گفتگو ها و بحث های شدیدی میان طرفداران خود همراه بود و راهی به حقیقت نداشتند تا این که زمینه ی مناظرات امام رضا(ع) در دستگاه مامون عباسی و دربار وی شکل گرفت؛ دستگاه حاکم نیز که به خیال خود می خواست با تاکتیک ها و ترفند های سیاسی شخصیت امام را بکوبند و از محبوبیت عمومی حضرت کم کنند، بزرگ ترین علمای تفکرات مختلف را دعوت کردند.

*هدف حکومت عباسی از برپایی مناظرات چه بود و چه نتایجی در بر داشت؟

حکومت وقت، چندین اقدام در راستای زیر سوال بردن شخصیت امام(ع) انجام داد؛ یکی از آنها بحث مناظرات بود که از ملل و نحل مختلف، از صابئین و یهود تا نصاری جمع کرده و متکلمینشان را در رویارویی با امام رضا(ع) قرار داد تا بر امام(ع) چیره شوند و روز بعد در بلاد شایع کنند که علی بن موسی الرضا(ع) نتوانست استدلال ارائه کند و مغلوب شد.

البته این ها از شخصیت امام بی خبر بودند و امام شناس نبودند، به قول معروف«و انقلب السحر علی الساحر»؛ صحنه کاملا بر عکس شد و آن علما دیدند در برابر علی بن موسی الرضا(ع) همچون شاگردی ناچیز در برابر اقیانوس علم هستند.

در ۲ سال و اندی که امام رضا(ع) در مرو بودند همه متوجه شدند در وجود امام رضا(ع) ذکاوت بی نظیر، علم گسترده و شخصیتی الهی وجود دارد.

*مناظره در فرهنگ اسلام و سیره امام رضا(ع) دارای چه آدابی است؟

با دقت در این مناظرات، اخلاق، آداب حسنه و رأفت و دلسوزی امام رضا(ع) به خوبی مشاهده می شود، سعی امام(ع) در هدایت طرف مقابل در مناظره کاملا مشهود و عیان است.

عبارات ایشان مالامال از اخلاق بود و مناظره کنندگان با تمام وجودشان اذعان می کردند حق با امام رضا(ع) است و این مهم می تواند درسی باشد که ما اگر می خواهیم فن و آداب مناظرات را یاد بگیریم به ایشان رجوع کنیم.

مناظره در میان اقشار و فرق مختلف معمولا همراه با تعصبات دینی، قومیتی و وطنی است؛ لکن انسان خود ساخته ای که حرف هایش از منابع وحی و علم واقعی سرچشمه می گیرد، مناظره اش بسیار متفاوت با انسانی عادی است که می خواهد حرف خودش را بر کرسی بنشاند.

تفاوت مناظرات اهل بیت(ع) با دیگران از اینجا به خوبی روشن می شود که آن ها اشراف کامل بر مطالب داشتند و ثانیا دلسوز طرف مقابل نیز بودند و همان طور که در سیره امام حسین(ع) می بینیم، در روز عاشورا برای طرف مقابل گریه می کرد که اینها گمراه شدند؛ از این رو  نمی توان عمق مناظرات اهل بیت(ع) را با دیگران مقایسه کرد و البته شاگردان آنها نیز در این راه قدم گذاشتند.

*مناظره های امام رضا(ع) چه نقشی در پویایی تشیع و معرفی آن به جهان اسلام ایفا کرد؟

امام رضا(ع) علی رغم این که ولیعهد بود، اما به دلیل نظارت شدید مامون، افراد مختلف نمی توانستند با امام(ع) ارتباط برقرار کنند، گفت و گو کرده و امام را بشناسند.

ملاقات با ایشان بسیار محدود بود، اما برپایی مجالس مختلف مناظرات، فتح بابی شد تا علمای مختلف سخنان گهربار ایشان را بشنوند و مبلغ جریان امامت در سرزمین خویش شوند.

در واقع «عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد» همان نقشه ها و ترفندهایی که قرار بود به واسطه آن اهل بیت را بکوبند تبدیل به ابرازی جهت معرفی بیشتر تفکر شیعی و امامت در جامعه اسلامی شد.

*کلام اهل بیت(ع) موجب جلب فطرت های پاک می شود

امام می فرماید «فاحیوا امرنا ، رحم الله من احیا امرنا» راوی پرسید چگونه امر شما را احیا کنیم؛ امام فرمود«یَتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ یُعَلِّمُهَا النَّاسَ فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ کَلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا»؛ کلام اهل بیت شیرینی و شیفتگی خاصی دارد و محبتشان یک امر فطری است از این رو اگر حرف های آنها را در مجالس مردم نقل کنیم فطرتشان آنها را به سوی اهل بیت(ع) روانه می کند.

*در مورد محور مناظره های امام هشتم(ع) و اصول و اسلوب ایشان در ارائه مطالب چه نکاتی مطرح است؟

مهمترین مباحث مناظره های امام(ع) در مواجهه با دانشمندان غیرمسلمان اثبات توحید خدا، نفی تشبیه و جبر و اثبات نبوت پیامبر(ص) و در مواجهه با فرقه های اهل سنت، اثبات امامت امیرالمؤمنین(ع) و الهی بودن امامت ایشان و سرانجام در رویارویی با معتزله ها اثبات عصمت انبیا بود که معتزلیان آن را قبول نداشتند.

در روش و اسلوب مناظره ایشان هم باید توجه کرد که امام رضا(ع) با اصول مورد قبول طرف مقابل به بحث با آنها می پرداختند. معمولا روش ائمه (علیهم السلام) این بود که در ابتدا نسبت به اولیات و بدیهیات بحث از طرف مقابل اعتراف می گرفت؛ چون روش منطقی هم این گونه است و زمانی که طرف مقابل اعتراف کرد، دیگر نمی تواند انکار کند. به همین دلیل آقا امام رضا(علیه السلام) در غالب مناظراتشان و سایر ائمه (علیهم السلام) و صحابه آن ها هم اين گونه بودند.

در مناظره با دانشمندان غیرمسلمان، برای اثبات نبوت پیامبر(ص) از متون مقدس خود آنها استفاده می کردند، چنان که در روایتی آمده است: «مأمون به دانشمندی مسیحی گفت: با وی مناظره کن، ولی او امتناع کرد و گفت: من قرآن را قبول ندارم. در این هنگام، امام فرمودند: من با استفاده از کتاب دینی شما برایتان دلیل می آورم و سپس با استناد دقیق به انجیل، با آنها مناظره کرد».

امام(ع) در مناظره با زندیقان و ملحدان نیز «که حتی وجود خدا را نفی می کردند» از دلایل محکم عقلی استفاده می کردند و نمونه بارزی از بحث عقلی و کلامی، مناظره با عمران صائبی از مشرکان بود و از آنجایی که وی در علم کلام و فن خطابه متخصص و شهره جهانی داشت؛ امام به سؤالات و مناظرات ایشان پاسخ دادند و نتوانستند به سؤالات حضرت جوابی بدهند، که نهایتا در همان جلسه به اسلام مشرف شدند و به حقانیت اسلام و امامت حضرت اعتراف کردند.

*در عصر جدید چگونه می توان به سیره امام رضا(ع) به عنوان نمونه و الگو تأسی کرد؟

 تمام رفتار و گفتار ائمه(ع) می تواند از جنبه های مختلف به عنوان الگو برای ما مطرح شود. در زمان امام رضا(ع) امواج فکری خارجی به جهان اسلام وارد شده بود و حضرت ایدئولوژی اسلامی را براساس عقلانیت قرآن و سنت بیان کردند.

*احیای مناظره در حوزه

باید در مراکز تحقیق حوزه بابی برای مناظره  باز کرد و شرایط آن را بررسی و احیا کنیم؛ در مناظره علاوه بر بحث علمی، اموری دیگری از جمله روانشناسی دخیل هستند که باید مورد توجه قرار گیرند.

محبت، مهروزی و دلسوزی برای شناخت حق و همچنین تواضع می تواند نقش بسیار مهمی ایفا کند چراکه گاهی انسان در مناظره متوجه می شود برخی مسائلی که فکرمی کرد درست است بر خلاف واقع است و اگر دارای صفت تواضع نباشد مناظره را به انحراف خواهد کشید.

*سایه شوم سیاست، مانعی بر راه مناظرات علمی

متاسفانه هر وقت قرار است اجلاس و مناظرات همراه با آداب و اصول در بین مذاهب شکل گیرد، سایه شوم سیاست کشورها هویدا می شود و عملا چنین کاری صورت نمی گیرد و لذا اگر مناظره هایی که با اصول خویش همراه باشد، برپا شود بسیاری از مسائل و مشکلات جامعه اسلامی و به تبع آن تمامی دنیا برطرف می گردد.

بسیاری از مسائل جهان اسلام و خصوصا بحث تکفیر که عامل استعماری است؛‌ می تواند به راحتی و با تبیین ویژگی های آن حل شود، اما چرا میلیون ها نفر تحت تاثیر قرار گرفتند و این گسستگی در جامعه اسلامی بوجود آمد؟

مهم ترین دلیل آن این است که اجازه داده نمی شود، مناظرات در فضای علمی صورت گیرد و جریانات انحرافی و تکفیری جو را چنان مسموم می کنند که یک سری آدم های جاهل و نادان داعیه دار میدان می شوند و هیچ حرف منطقی را نمی پدیرند و فقط طرف مقابل را نفی و تکفیر می کنند!

*سخن پایانی

امیدواریم همان گونه که در مسائل سیاسی گفتگو جریان دارد و کشورها سعی می کنند ظاهر مطلوب در رفتار خود را حفظ کنند، مناظره علمی نیز در فضایی منطقی و جهت دستیابی به حقیقت شکل گیرد.

گفتگو: نوید نوروزی