سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» بخش دوم ویژگی های «تدریس بهتر» نوشتاری از عبدالرحيم موگهي را منتشر می کند.

2- ويژگي هاي مدرس

الف) ويژگي هاي علمي و آموزشي مدرس

45 - پيش از آغاز تدريس و از طريق مسئولان مربوط، شناخت اجمالي از موقعيت محل، وضع شاگردان و سطح معلومات آنان به دست آوريد.

46 - به شاگردان خود اجازۀ سخن گفتن و سؤال كردن را بدهيد و سخنان آنان را بدون دليل قطع نكنيد. به راستي مگر تنها ما معلمان حق سخن گفتن و سؤال كردن داريم؟.

47 - اگر بيرون از كلاس حادثه اي رخ داد، در صورت امكان آن را با مطالب درسي خود ارتباط دهيد و يا به صورت كوتاه دربارۀ آن سخني بگوييد تا آن حادثه، فكر و ذهن فراگيران را به خود مشغول نكند.

48 - براي تشويق شاگردان، هدايا و جوايزي را - اگرچه اندك و مانند يك دفتر و خودكار باشد – در نظر بگيريد و در مناسبت هاي ويژه و مختلف به آنان بدهيد.

49 - پزشك روانشناسي مي گفت: «جاذبه پيش از ساختن است». پس به اين نكته مهم توجه كنيد و تا ارتباط صحيح و با جاذبه اي بين خود و مخاطبانتان به وجود نياورده ايد، به تعليم و تربيت و ساختن آنان كمتر رو بياوريد و يا حتي به اين كار اقدام نكنيد.

50 - هنگام تدريس از گروه گرايي و جناح بازي بپرهيزيد و تدريس را فداي آن نكنيد، بلكه حق مدار و حق گرا و مستقل و آزادانديش باشيد.

51 - يكي از ويژگي هاي هر استاد، تسلط علمي او بر موضوع و محتواي درس است. حتماً براي تدريس خود، پيش مطالعه داشته باشيد؛ همچنين سعي كنيد مشكلات روزمره زندگي مثل مشكلات اقتصادي، دليلي براي مطالعه نكردن و مانعي براي علم اندوزي شما نگردد.

52 - با توجه به شرايط، از دادن سؤالات و تمرين هاي مناسب به دانش آموختگان غفلت نورزيد تا بتوانيد كيفيت آموزش و تدريس خود را ارزيابي كنيد و ارتباط مستمر ميان شاگردان با مطالب درسي شان برقرار بماند.

53 - در صورت امكان و پيش از آغاز هر درس، در مورد مطالب دروس قبلي، از دانش آموزان و دانشجويان خود - اگر چه از يك نفر باشد - سؤالاتي كنيد؛ زيرا اين كار به رشد كيفي آموزش كمك مي كند علاوه بر اين، به تجربه ثابت شده است كه فراگيران معمولاً درس استادان پرسشگر را مطالعه مي كنند، ولي به مطالعه درس استادان ديگر كمتر توجه نشان مي دهند.

54 - در زمان هاي مناسب از برگزاري آزمون هاي غير موظف غفلت نورزيد و پاسخ صحيح سؤالات آزمون و نتيجه آن را در اسرع وقت به شاگردان بگوييد.

55 - كتاب هاي كمك درسي و منابعي را كه با موضوع و محتواي درسي شاگردان مرتبط است، به آنان معرفي كنيد.

56 - براي تدريس خود طرح و برنامه ريزي درسي داشته باشيد؛ اين امر تاثير بسزايي در كيفيت و كميت آموزش و تدريس شما خواهد داشت.

ب) ويژگي هاي ادبي و هنري مدرس

57 - قلم و بيان خود را با كسب آگاهي از دستور زبان و آيين نگارش و با مطالعه نثرهاي فاخر و نظم هاي زيبا، صحيح و زيبا كنيد؛ زيرا قلم و بيان صحيح و زيباي شما در تدريستان تاثير مثبت خواهد گذاشت؛ مثلاً به جاي واژه «كور» از واژه «نابينا» و يا «روشندل» استفاده كنيد؛ و يا املاي كلمات «دوّم» و «سوّم» و «ذغال» را به صورت صحيح آن يعني «دوم» و «سوم» و «زغال» بنويسيد.

58 - از خطي زيبا و يا خوانا برخوردار باشيد؛ زيرا گاه دانش آموختگان از چگونگي خط معلم به شخصيت وي پي مي برند؛ و البته چگونگي خط، در تدريس انسان نيز بي تاثير نيست. يكي از مدرسان خوش خط مي گفت: گاهي كه از شاگردان خود در مورد كلاس و تدريسم نظرخواهي مي كنم، يكي از نكاتي را كه به آن اشاره مي كنند اين است كه خط زيباي شما در تفهيم مطالب به ما مؤثر بود.

59 - واژه هاي غير ايراني به ويژه واژه هاي انگليسي را در صورت دانستن تلفظ و معناي صحيح آن ها به كار ببريد. در غير اين صورت از به كارگيري آن ها خودداري كنيد؛ زيرا تاثير منفي آن بيش از تاثير مثبت آن است.

ج) ويژگي هاي جسمي و ظاهري مدرس

60 - فراموش نكنيد كه تدريس نيازمند تقويت جسماني است؛ مثلاً بين هر دو جلسه تدريس چيزي بخوريد و يا بنوشيد، اگر چه اندك باشد.

61 - به آراستگي ظاهر خود، از قبيل شانه كردن موها، تميز بودن و پاره نبودن لباس ها، بدبو نبودن جوراب ها، واكس زدن كفش ها، بدبو نبودن دهان، مسواك زدن دندان ها، خوشبويي، پاكيزه بودن بدن، و.... توجه داشته باشيد.

62 - پيش از رفتن به كلاس، خود را در آينه ببينيد. حتي بهتر است يك آينه كوچك با خود همراه داشته باشيد.

63 - اگر جراحت يا بيماري ظاهري و مانند آن داريد، پيش از آغاز تدريس در باره اش توضيح مختصري بدهيد تا ذهن شاگردان در طول تدريس به آن مشغول نشود.

64 - گاهي هنگام تدريس كمي راه برويد و تحرك و جابجايي داشته باشيد و از نشستن در يك جا و به صورت يكنواخت پرهيز كنيد.

د) ويژگي هاي اخلاقي و تربيتي مدرس

65 – اخلاص، تقوا و تواضع داشته باشيد؛ از مريدبازي و مريدخواهي چشم بپوشيد و كمتر بگوييد: فلاني از مريدان يا شاگردان من بوده است.

66 - براي خودتان نيز خودسازي داشته باشيد تا بتوانيد شاگردانتان را بسازيد:

ذات نايافته از هستي بخش                كي تواند كه شود هستي بخش

خشك ابري كه بود ز آب تهي                 نايد از وي صفت آب دهي 

67 - در گفتن كلمه «نمي دانم» شهامت داشته باشيد. شيخ مرتضي انصاري (ره) از عالمان برجسته شيعه و با آن همه عظمت علمي، هنگامي كه مطلبي را از ايشان مي پرسيدند و پاسخ آن را نمي دانست، با لهجه محلي سه بار مي فرمود: «ندونم، ندونم، ندونم».

68 - به وعده ها و قول هايي كه در كلاس مي دهيد به ويژه در مورد دادن هديه و جايزه، عمل كنيد. استادي مي گفت: به بچه اي در برابر جواب صحيحي كه به سؤالم داده بود قول دادم جايزه اي به او بدهم، ولي آن را فراموش كردم. پس از يك سال آن بچه را در كنار پدرش ديدم. همين كه چشمش به من افتاد به پدرش رو كرد و گفت: اين آقا به من جايزه نداد!.

69 - نسبت به شاگردان خود محبت داشته باشيد؛ اين امر باعث مي شود كه شاگرد نيز به استاد خود محبت داشته باشد؛ و همين محبت دوسويه در تفهيم و تفهم نيز تاثير خواهد گذاشت. از استادي پرسيدند: چرا فلان شاگرد، درس شما را نمي فهمد؟. پاسخ داد: زيرا به من محبت ندارد.

70 - به هيچ وجه به شاگردان خود توهين نكنيد؛ آنان را مؤدبانه صدا بزنيد. مثلاً شاگردان را - اگر پسر هستند - با پيشوند «آقا» همچون آقاي علوي؛ و - اگر دختر هستند - با پيشوند «خانم» همچون خانم فاطمي صدا كنيد.

71 - هرگز بيجا نخنديد؛ خنده بلند و با دهان باز نداشته باشيد؛ و شاگردان را بيش از اندازه نخندانيد تا هيبت و شخصيت شما نزد آنان كمرنگ يا بي رنگ نشود. شاگردي گفته بود: ما هنگام خنديدن استادمان نگاه مي كنيم كه چقدر دهان خود را باز مي كند، ما نيز هنگام خنديدن به همان اندازه دهان خود را باز مي كنيم.

72 - از داشتن «تيك» يا همان عادات نامطلوب، مانند بازي كردن با تسبيح، موي سر و صورت، ناخن، دكمه لباس، يقه، عينك، خودكار، گوش، بيني و.... بپرهيزيد.

73 - در كلاس درس از گفتن كلمات و جملات ركيك و شوخي هاي خارج از ادب و نزاكت جداً پرهيز كنيد؛ حتي اگر اين كار را نزد دوستان و خودي ها انجام مي دهيد، دليل نمي شود كه چنین كاری را نزد غريبه ها و شاگردان خود نيز انجام دهيد.

74 - اگر مطلبي را به صورت اشتباه براي دانش آموزان بيان كرديد، آن اشتباه را در همان جلسه و يا در جلسات بعد برطرف نماييد.

75 - به شاگردان خود به ويژه هنگام ورود به كلاس، سلام كنيد و سلام آنان را نيز با گرمي بيشتر و به صورتي بهتر جواب دهيد. هرگز نپنداريد كه اين كار از شخصيت معلم مي كاهد. تجربه ثابت كرده است كه اين رفتار او بر محبوبيت مي افزايد.

76 - از گفتار خشن، تند، گوشخراش، نامفهوم، يكنواخت، كسل كننده و تكيه كلام هايي مانند «درواقع» ، «به اصطلاح» ، «به قول معروف» ، «اين ها»، «عرض كنم به حضور شما»، و.... خودداري كنيد.

77 - هنگام تدريس و در حضور شاگردان، دست در بيني و گوش خود نكنيد.

78 - شاگردان غالباً رفتار و كردار معلم را زير ذره بين قرار مي دهند و از او الگو گرفته و تقليد مي كنند. پس كاملاً مواظب رفتار و كردار خود باشيد؛ زيرا يكي از معلمان ورزش بر اثر آسيب ديدگي زانوي چپ خود، زانوبندي به پايش مي بندد. پس از چند جلسه تدريس، متوجه مي شود كه تعدادي از شاگردان بدون هيچ گونه آسيب ديدگي، به زانوي چپ خود زانوبند بسته و از او تقليد كرده اند!!.

79 - به سخنان شاگردان خود گوش فرا دهيد و حتي به انتقادهاي آنان توجه كنيد. يكي از شاگردان علامه طباطبائي (ره) مي گويد: استاد بزرگوار ما بسيار مؤدب بود. به سخنان ديگران خوب گوش مي داد. سخن كسي را قطع نمي كرد و اگر سخن حقي را مي شنيد، تصديق مي كرد. (1)

80 - تنبيه تمام افراد يك گروه بر اثر رفتار بد يك فرد يا يك گروه كوچك، كار عاقلانه و خداپسندانه اي نيست؛ مواظب باشيد تر و خشك را با يكديگر نسوزانيد.

81 - تا آنجا كه ممكن است از سرزنش و تهديد شاگردان بپرهيزيد و اين كار را به ويژه نزد ديگران انجام ندهيد.

82 - بكوشيد كه شاگردان متخلّف را به عذرخواهي از خودتان مجبور نكنيد و در صورت عذرخواهي، عذرشان را پذيرا باشيد.

83 - اخلاص علمي ايجاب مي كند كه به جهت كم بودن تعداد فراگيران، كلاس درس خود را تعطيل نكنيد.

84 - از به كاربردن كلمه «من» تا آنجا كه مي توانيد اجتناب كنيد. يكي از شاگردان علامه طباطبائي (ره) مي گويد: مدت سي سال در خدمت علامه بودم و يك بار كلمه «من» را از ايشان نشنيدم.

ه) ويژگي هاي معنوي مدرّس

85 - در تدريس بر خدا توكل كنيد و پيش از آغاز هر كلاس به معصومان عليهم السلام و مخصوصاً به حضرت فاطمه زهرا و حضرت مهدي عليهما السلام توسل بجوييد؛ جمله «يا صاحب الزمان ادركنا» يا جمله «يا فاطمة الزهرا ادركينا» و مانند آن را بر زبان جاري كنيد يا از دل بگذرانيد.

86 - هنگام تدريس با طهارت باشيد و درس خود را با نام خدا و ياد وليّ خدا - عجل الله تعالي فرجه الشريف - آغاز كنيد. مي توانيد مانند يكي از استادان، ثواب تدريس هاي خود را به معصومین عليهم السلام اهدا نماييد.

87 - پيش از هر دوره كلاسداري دو ركعت نماز بخوانيد و سپس از خدا بخواهيد كه شما را در تدريس موفق بدارد.

88 - با حمد خدا و درود و صلوات بر پيامبر عزيز اسلام صلي الله عليه و آله و معصومان عليهم السلام درس را شروع كنيد و پس از پايان هر دوره تدريس به شكرانه موفقيت در آن، دو ركعت نماز بخوانيد.

3- روش هاي تدريس

89 - بكوشيد براي تدريس خود، «روش تدريس» داشته باشيد. از اين رو، شايسته و حتي بايسته است كه با روش هاي كلي تدريس و روش هاي اختصاصي تدريس هر درس آشنا شويد؛ زيرا گفته اند: دنياي امروز دنياي يادگيري روش ها و به كارگيري آن هاست.

90 - معمولاً هنرمندي هر استادي در جلسه اول و بر اساس روشي كه در تدريس خود بر مي گزيند، مشخص مي شود. در اين باره بسيار بينديشيد و آن را دست كم نگيريد.

91 - روش هاي تدريس، متنوع و متفاوت است؛ به صورت روش روخواني و توضيح، روش سؤال و جواب، روش دسته بندي، روش عملي، روش سمعي و بصري و روش تلفيقي و آميخته از روش هاي پيشين شما مي توانيد اين روش ها و به ويژه روش آخر را در تدريس خود به كار گيريد.

92 - به خاطر داشته باشيد كه طبق آمار ارائه شده از سوي برخي از روانشناسان، حدود 80 يادگيري از راه چشم و بقيه آن از راه حواس ديگر انجام مي گيرد. از اين رو در تدريس لازم است تا آنجا كه امكان دارد مواد و مطالب درسي خود را به صورت بصري نيز ارائه كنيد؛ زيرا گفته اند: يك تصوير، گوياتر از هزار كلمه است.

4- فنون و مهارت هاي تدريس

93 - فنون و مهارت هاي پيش از تدريس مانند آماده كردن طرح درسي و يا ايجاد فضاي مناسب آموزشي و فنون و مهارت هاي ضمن تدريس مانند آماده سازي ذهني شاگردان و يا استفاده از روش تفهيم و القاي غيرمستقيم و فنون و مهارت هاي پس از تدريس مانند ارزشيابي از تدريس خودتان و يا ارزشيابي از تحصيل شاگردان را در نظر داشته باشيد و آن ها را به كار گيريد.

5- مراحل تدريس

94 - مراحل تدريس عبارت اند از:

1- مقدمه؛

2- ارائه اطلاعات و تجزيه و تحليل؛

3- جمع بندي و نتيجه گيري.

بكوشيد اين مراحل را در هنگام تدريس رعايت كنيد.

6- مواد مورد استفاده در تدريس

95 - مي توانيد در تدريس خود و متناسب با شرايط آن از مواد گوناگوني همچون: آيات، روايات، اصول و قواعد عقلي، قوانين و نظريات علمي، سخنان بزرگان دين و دانش، آمار و اخبار صحيح و دقيق، شعر، داستان و خاطره، مثال و تشبيه، ضرب المثل، لطيفه هاي مفيد و مؤدبانه، و جملات و قطعه هاي زيباي ادبي استفاده كنيد.

7- ابزارهاي تدريس (وسائل كمك آموزشي)

96 - در تدريس از ابزارهايي مانند گچ، تخته سياه يا وايت بُرد، طرح و نمودار و لوحه، عكس و پوستر، فيلم و اسلايد، نوارهاي صوتي و تصويري، كامپيوتر، بلندگو، اورهد، اپك، فيلم استريپ استفاده كنيد تا بر ارتقاي كيفيت آموزش خود بيفزاييد.

97 - مي توانيد در آغاز تدريس، خلاصۀ درس را روي تابلو بنويسيد و يك ديد كلّي نسبت به درس جديد براي شاگردان فراهم آوريد.

98 - مواظب باشيد هنگام نوشتن روي تخته سياه يا وايت برد و يا مانند آن، در برابر مطالبي كه نوشته ايد، نايستيد.

99 - روي تخته سياه يا وايت برد و مانند آن هر مطلبي را ننويسيد، بلكه فقط مطالب مهم و ضروري را، آن هم به صورت دسته بندي شده بنويسيد.

100 - هنگامي كه روي تخته سياه مطلبي را مي نويسيد، آن را با صدايي رسا نيز بخوانيد تا همه شاگردان آن مطلب را بشنوند و بدون درنگ بنويسند و منتظر كنار رفتن شما از جلوي تخته نباشند.

101 - عنوان و موضوع درس را در بالاي تخته و در قسمت وسط يا سمت راست آن بنويسيد و در صورت امكان، آن را تا پايان درس پاك نكنيد.

102 - چيزهايي مانند گچ را به طرف شاگردان پرتاب نكنيد و چنانچه گچ از دستتان افتاد، آن را برداريد. استادي درباره روش تدريس و كلاس خود از شاگردان نظرخواهي كرده بود؛ يكي از شاگردان تيزبين از ايشان انتقاد كرده و براي وي نوشته بود: استاد! يك روز هنگام تدريس گچ از دستتان بر زمين افتاد و شما آن را برنداشتيد و پايتان را روي آن گذاشتيد و آن را از بين برديد و با اين كارتان اسراف كرديد.

103 - تخته گچي را آهسته و از بالا به پايين پاك كنيد تا فضاي كلاس را گردآلود و غيربهداشتي نكنيد.

104 - در صورت امكان از تخته پاك كني استفاده كنيد كه هنگام پاك كردن مطالب درسي، صدا ندهد و تخته را نيز سفيد و كثيف ننمايد.

105 - نوشتن عبارت هاي «بسم الله الرحمن الرحيم» و يا «باسمه تعالي» را روي تخته گچي و پيش از نوشتن هر مطلب فراموش نكنيد.

106 - مطالب نوشته شده يا كشيده شده روي تخته سياه را - هر چند اندك هم باشند - با دست و يا انگشت پاك نكنيد.

107 - در صورت امكان، براي نوشتن مطالب و يا كشيدن شكل ها و به ويژه مطالب و شكل هاي مهم درسي، از گچ رنگي - غير از گچ قرمز و رنگ هايي مانند آن كه به وضوح ديده نمي شوند - استفاده كنيد.

108 - براي نشان دادن مطالبي كه روي تخته گچي يا وايت برد و مانند آن نوشته و يا كشيده شده است، مي توانيد از يك چوب اشاره يا خط كش و يا آنتن راديو استفاده كنيد.

109 - مواظب باشيد كه هنگام نوشتن مطالب روي تخته گچي، لباس و سر و صورت و موهاي خود را سفيد و گچي نكنيد؛ و اگر سفيد و گچي شديد، حتماً آنها را پيش از بيرون رفتن از كلاس پاك كنيد.

110 - توجه داشته باشيد كه تخته گچي را پس از نوشتن مطالب روي آن پاك كنيد.

پي نوشت:

(1)-يادنامه مفسر كبير استاد علامه طباطبائي، ص 128