سرویس  علمی-فرهنگی خبرگزاری «حوزه» در ادامه سلسله مقالات سبک زندگی اسلامی، تدابیر و آداب سلامتی ، مزاج فصل پاییزو تغذیه مناسب این فصل را پی می گیریم. 

*تدابیر سلامتی در فصل پاییز

 در هر فصلی از سال، ضروریات زندگی سالم، با توجه به تغییر مزاج فصل و دگرگونی آب و هوای آن، متفاوت است.

با فرارسیدن فصل پائیز، چهره شهر و روستا، کاملاً دگرگون شده، درختان، جشنواره رنگ و هنر، برپا میکنند، میوه های پائیزی با شکل و رنگ خویش، دلبری میکنند و طبیعت، قدرت خالق بی همتا را فریاد میکشد و همگان را به سپاس و ستایش ذات اقدس او، به میهمانی سجاده عشق، فرا میخواند.

از مصادیق شکر، رعایت اعتدال در امور و بهره مندی مناسب از نعمتهای حضرت حق و انجام شایسته تکالیف عبادی است که جز در پرتو دانش سلامت و رعایت آداب زیستی، تحقق نخواهد یافت. زیرا سلامتی، لازمه انجام امورات مادی و معنوی ما به شکل جامع و کامل میباشد.

از دیدگاه طب اسلامی، هر فصل سال، دارای تعریف، اقتضائات و مزاج خاصی است که آن را از سایر فصول، متمایز نموده و بر همین اساس، توصیه ها و تدابیر خاصی بر آن مترتّب است که ضامن حفظ صحت و پیشگیری از بروز بیماری و یا به حدّاقل رساندن عوارض و پیامدهای آن است.

*زمان فصل پاییز

 اگرچه در نگاه اول کاملاً بدیهی و روشن به نظر میرسد، ولی با توجه به تفاوت زمان شروع و پایان فصول از دیدگاه طبی، تقویمی و نجومی، طرح این نکته در اینجا ضروری است که زمان پاییز، از نگاه منجمین و حکمای طب، متفاوت است.

پائیز از نظر منجّمین، از ابتدای برج میزان تا انتهای برج قوس و ابتدای برج جدی است.  وقتی آفتاب به اول برج میزان برسد، چون فاصله آن از سمت الرأس مساوی و مانند ابتدای بهار است، لذا در سرما و گرما معتدل باشد. ولی از نظر تری و خشکی معتدل نیست. زیرا گرمای تابستانی، رطوبات را تحلیل برده و خشکی، غالب گردیده است و این خشکی با خشکی تابستان متفاوت است. از طرفی بر اساس تقویمهای نجومی، رخداد پائیز را از هفدهم ایلول تا پانزدهم کانون اول میدانند.  به جهت غامض بودن مطلب و رعایت اختصار، به همین اندک اکتفا میکنیم.

از نظر حکمای اسلامی، آغاز و شروع پائیز زمانی است که هوا نه آنچنان گرم است که نیازمند خنک کننده باشیم و نه آنچنان سرد که مجبور باشیم خود را مانند زمستان بپوشانیم. از سوی دیگر، از نشانه های شروع پائیز، ابتدای برگ ریزان، فقدان ثمر تازه درختان، تغییر رنگ برگها و میوه ها و افسردگی گیاهان است. همانطور که ملاحظه میشود، بر اساس این تعریف، پائیز میتواند بر اساس ارتفاع منطقه، عرض جغرافیایی، نوع خاک، میزان بارندگی و رطوبت، فاصله تا دریا، نوع بادها، وجود یا عدم کوهها و ... از نظر زمان شروع و پایان و طول مدّت، متفاوت باشد.

از نظر طب اسلامی، فصول مختلف؛ حتی یک فصل در سالیان مختلف، ممکن است با هم مساوی نباشند (بر خلاف دیدگاه نجومی) و همچنین بر همین اساس، معمولاً فصول بهار و پائیز از تابستان و زمستان کوتاه ترند.

*مزاج فصل پاییز

بیشتر حکمای ایرانی، طبیعت پائیز را سرد و خشک دانسته‌اند. البته مزاج فصل پائیز بر اساس ارتفاع منطقه، عرض جغرافیایی، نوع خاک، میزان بارندگی و رطوبت، فاصله تا دریا، نوع بادها، وجود یا عدم وجود کوه‌ها و... متغیّر است و آنچه گفته شد، مزاج معمول این فصل در منطقه معتدل و در قیاس با دیگر فصول است. مثلاً در شهرهای شمالی کشور، پاییز خشک نیست و در مناطق کوهستانی، خشکی آن بیشتر است.

طبیعت پاییز، سودازا، می باشد. در فصل پاييز، مزاج سرد و خشك غالب است و اين مزاج، ضد مزاج خون كه گرم و تر است مى باشد؛ لذا در اين فصل به علت تفاوت شديد و ناگهانى بين هواى گرم نيمروز و هواى سرد بامداد و شب، بيمارى هاى زيادى بروز مى كنند. خشکی پائیز موجب لطافت هوای آن است و هوای لطیف از سرما و گرما، زود منفعل میشود. از همین روی، ابتدا و انتهای روز، سرد و اواسط روز گرم است و همین عدم تعادل در دمای هوا، زمینه بروز برخی از بیماریها است.

*تدابیر حفظ صحت در فصل پاییز

تدابیر نامناسب؛ 

در فصل پاییز در مقایسه با فصول دیگر، در بدن خون كمتری، ساخته مى شود. در اين فصل اخلاط غليظ تجمع یافته در بدن که حاصل حرارت تابستان، است، باعث بروز برخی از بیماری ها، میشود. از طرفى قواى بدن به علت گرماى شديد فصل قبل (تابستان) مقداری تحليل رفته است. بنابراین، هرآنچه که به کاهش رطوبت بدن، افزایش خشکی بدن و افزایش سردی بدن بیانجامد، از تدابیر نامناسب فصل پائیز، محسوب می شود.

برخی از تدابیر نامناسب فصل پاییز به قرار ذیل است:

•فصد و حجامت و هرکاری که خون را کم کند.

•قى كردن (استفراغ عمدی) در پاييز منع شده است چون بدون آن كه توان دفع اخلاط غلیظ را داشته باشد، باعث حركت و جريان يافتن اين اخلاط در بدن،مى شود. قی در این فصل، زمینه را برای بیماری های تب دار، فراهم می کند.

•استعمال مسهلات قوی در فصل پاییز ممنوع است.

•در اين فصل پائیز، خوابيدن در مكان سرد و برهنه نمودن سر و كم پوشيدن لباس توصيه نمى شود، زيرا تغييرات دما در اين فصل زياد است.

•در پاييز، بايد از استحمام با آب سرد خوددارى شود چرا كه آب سرد، مسدود كننده منافذ بدن است و در نتيجه مواد زايد تبخير نمى شوند و در بدن تجمع يافته و باعث برخی از بيمارى ها مى شود.

•در فصل پائیز، نپوشاندن سر به ویژه در اوایل صبح و هنگام خواب در شب، نامناسب است. زیرا سرما، موجب بسته شدن منافذ پوستی می شود. بسته شدن این منافذ، سبب می شود که بخارات دفع نشود و تجمع آن ها در سر باعث بروز برخی بیماری ها، از جمله نوعی زکام و سرفه می گردد.

•همچنین در این فصل باید از این موارد نیز پرهیز نمود: مواجهه با گرمای نیمروز و سرمای بامداد و شبانگاه، خواب و بیداری به افراط یا تفریط.

•اعراض نفسانی، به ویژه غم و اندوه، در هر فصلی ضرر است، ولی در فصل پاییز به ویژه برای افرادی که زمینه بیماری های سوداوی دارند، ضرر بیشتری دارد و باید تا حد امکان از این موارد پرهیز نمود و به اموری مشغول شد که موجب سرور و شادی گردد.

•همچنین در این فصل، از خوابیدن با معده پر، نوشیدن آب خیلی سرد بویژه ناشتا باید اجتناب شود.

*تدابیر مناسب ؛

هرآنچه که به افزایش رطوبت بدن و کاهش خشکی بدن کمک موثری می کند، از تدابیر مناسب فصل پائیز، محسوب می شود. برخی از تدابیر مناسب در این فصل عبارتند از:

•استفاده از عطریات طبیعی معتدل، چرب کردن سر و صورت با روغن های مناسب مانند روغن بادام و بنفشه، حمام معتدل با آب نیمگرم.

•استفاده بیشتر از نور خورشید، در ساعات محدودی که امکان استفاده از نور خورشید هست.

•گرم نگه داشتن سر به شکل گذاشتن کلاه و بستن سر، مخصوصاً موقع خواب.

•پوشیدن لباس پوشیده حتی اکر احساس سردی نکنید، چرا که باد پاییزی، مضر است و باید بدن را از آن دور کرد. بنابراین لباس مناسب فصل پائیز که بدن تان را از بادهای پائیزی بپوشاند به تن کنید. همان طور که باد خزان برای درختان و طبیعت، میراننده است و موجب برگ ریزان و به خواب رفتن درختان می‌شود و برای انسان که جزئی از نظام طبیعت است، نیز اثرات منفی دارد.

•انجام حجامت عام به عنوان اقدامي پیشگیرانه در نیمه دوم ماه قمری در ابتدای فصل پاییز. (اصولاً در محدوده زمانی روزهای هفدهم هر ماه قمری تا بیست و هفتم هر ماه، انجام حجامت، بهتر است.)

*تغذیه فصل پاییز

همان‌طور که انسان‌ها و فصل‌ها دارای مزاج‌های خاص خود هستند، غذاها هم دارای مزاج‌اند. بر اساس آنچه گفته شد می‌توان فهمید که در هر فصل نیز لازم است از غذاهای مناسب آن فصل بهره برد و غذاهای نامناسب را کنار گذاشت.

متأسفانه امروزه مردم بدون توجه به شرایط فصل و اقلیم و سن و مزاج خود می‌خورند و می‌آشامند و در نتیجه می‌بینیم در فصل تابستان برخی مرکبات مثل پرتقال در دسترس‌اند و اتفاقاً بهای بالاتری هم دارند یا مصرف حلیم گندم و کله‌پاچه و آبگوشت در ظهرهای گرم تابستان شایع شده است و در مقابل در روزهای سرد سال، مردم ما از هندوانه و گوجه و ماست و دوغ زیاد دست نمی‌کشند! در حالیکه همه جابجا و برعکس مصرف می شوند. کاهو، گوجه و خیار مخصوص فصل گرم سال است و مصرف آنها در فصول سرد سال بویزه هنگام بیماری، باعث طولانی شدن درمان بیماری می شود.

*تغذیه مناسب در تمام فصول سال

برخی از غذاهای مناسب مشترک تمام فصول سال عبارتند از:

•نوشیدن آب گرم در صبح بویژه ناشتا با عسل، ضربان قلب را زیاد و اعصاب را تقویت می‌کند.

•مصرف مویز، روغن زیتون، آلوبخارا، انجیر خشک و عسل برای تمام فصول سال بسیار مناسب می باشند.

•در صورت مصرف برنج حتما مصلحات آن مانند زعفران، شوید و زیره استفاده شود.

*تغذیه مناسب در فصل پاییز

برخی از غذاهای مناسب فصل پاییز عبارتند از:

•استفاده فراوان از دم نوشهای گرم مانند چای افتیمون و استخدوس، چای به، چای پونه و آویشن و ... .

•همچنین استفاده از نوشيدنى هاي گل شكر، آب انار و آشاميدنى هاى مفرح وخوش بو مثل شربت بیدمشک گلاب زعفرانی

•خوردن انواع آش های سنتی مناسب فصل سرما توصیه می شود.

•در فصل پاییز، مصرف کباب گوسفندی، آبگوشت و کله پاچه توصیه شده است.

•از مصرف انواع میوه های حاکم فصل پاییز بویژه، انار شیرین و ملس، نارنگی، لیموشیرین، سیب، انجیر خشک، به و گلابی، خرمالو، هویج، شلغم، کدو حلوایی و... بهره ببرید.

•بطور کلی مصرف مواد غذايى گرم و تر به علت سردی و خشكى مزاج پاييز توصيه مى شود چرا كه بدن را با توجه به مزاج سرد و خشك فصل به تعادل مى رساند. برخی عبارتند از: گوشت بره، شتر، بوقلمون، بلدرچین، حلیم، گندم (نان، جوانه، در آش و سوپ)، نخود و لوبیا (با خیساندن نفخ آن گرفته شود)، سیب، به و گلابی، مواد غذایی آب‌پز و یا کبابی، میوه‌های شیرین و آبدار (انار شیرین و انگور شیرین)، خشکبار (کشمش، مویز، بادام، گردو، فندق و پسته)، زرده تخم‌مرغ (آب پز یا عسلی)، شیره خرما و انگور، مربای بالنگ، به، سبزیجات، چغندر، ترب، هل و دارچین، انجیر، شیر با عسل، شیر برنج، فرنی و کنجد و ... .

* تغذیه نامناسب در فصل پاییز

با توجه به این که طبع پاییز، سرد و خشک است مصرف مواد غذایی که باعث سردی یا خشکی بدن می‌شوند باید ممنوع یا محدود شود. چون تأثیر منفی این فصل را افزایش می‌دهند. و در صورت مصرف آنها، حتما با مصلحات مصرف شوند.

بنابراین، تغذیه نامناسب در فصل پائیز عبارتند از:

•اجتناب از خوردن غذاهای با طبع سرد، خصوصاً در وعده شام و هنگام بیماری؛ مثلا: اجتناب از خوردن ماست، کاهو، گوجه، خیار و هندوانه که دارای طبع سرد هستند و مخصوص این فصول نمی باشد. (نارنگی و انار را می توانید در صورتیکه که شیرین هستند میل کنید.)

•در مهمانی های شبانه و شب نشینی ها از خشکبار گرم (پسته، بادام، فندق و گردو) به جای هرگونه مواد غذایی با طبع سرد، استفاده کنید.

•اجتناب از افراط در مصرف خشک کنندهای غذایی مانند :کشک بادمجان، خورش بادمجان، عدسی، عدس پلو و ...

•مصرف فراوان سیر، پیاز و غذاهای حاوی ادویه‌جات، غذاهای حاوی نمک زیاد مثل انواع شورها و غذاهای حاوی آب‌غوره و سرکه و آب‌لیمو مثل ترشیجات باعث کاهش رطوبت بدن و افزایش خشکی در فصل پائیز، می‌شوند.

•استفاده فراوان از خرما در شهرهایی که خرما در آن شهر به عمل نمی آید، در فصل پاییز توصیه نمیشود. چراکه خوردن فراوان خرما در پاییز باعث خشکی بدن و سودازا است. در صورت خوردن خرما، با مصلح آن مصرف نمائید. مصرف 7 عدد خرما، مشکلی ندارد.

•همچنین، برخی از تغذیه های نامناسب فصل پاییز عبارتند از: گوشت گاو و گوساله، ادویه های تند و تیز، ترشی ها، سرخ کردنی ها، بادمجان، عدس، قارچ، میوه های تابستانی (مثل کاهو، خیار، هندوانه)، چای پررنگ، قهوه، نسکافه، کاکائو، شکلات، آدامس، یخ، سس ها، افراط در مصرف سیر و پیاز، شوری ها و گوشت نمک سود، چیپس و پفک، آب‌غوره، سرکه، پنیر شور، ماست و دوغ و کشک، نان باگت یا خمیر، قارچ، گوجه‌فرنگی، میوه‌های ترش (لیموترش، گریپ‌فروت، انار ترش و پرتقال)، عدس، لوبیا سبز، گوجه‌فرنگی، ترشیجات و ... .

 منابع

1. طب الرضا علیه السلام

2. قانون در طب

3. حافظ البدن فخر رازی

4. قانونچه در طب

5. خلاصه الحکمه

6. الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه

7. ذخیره خوارزمشاهی

8. حفظ الصحه ناصری

9. کامل الصناعه الطبیه

10. بحر الجواهر

11. مروری بر کلیات طب سنتی ایران

12. حفظ الصحه ناصری