به گزارش سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، حسین مطهری محب، در مقاله ای دربارۀ مبارزۀ امام هادی علیه السلام با انحراف عقیدتی زمان خویش می نگارد:

از آن رو كه مسئولیت هدایت جامعه پس از نبی اكرم صلی الله علیه و آله به عهده ائمه طاهرین علیهم السلام است و تبیین معارف اصیل و ناب اسلامی را آنان به عهده دارند و ایشان اند كه باید عقیده و فكر مردم را از انحرافات باز دارند، آن بزرگواران هر یك طبق شرائط ویژه حاكم بر دوران امامت خویش، این امر مهم را به بهترین شیوه به انجام رسانیدند. امامان ما هر یك كم و بیش در زمان امامت خویش با انحرافات فكری و عقیدتی درگیر بودند. امام هادی علیه السلام نیز از این امر، مستثنا نبودند. در دوران امامت امام دهم علیه السلام بعضی انحرافات عقیدتی مطرح بود كه ریشه در دوران های قبل داشت؛ ولی به هر حال، از آنجا كه جامعه مسلمانان و به خصوص شیعه در زمان امام دهم علیه السلام دچار بعضی از این مشكلات بود، امام به مناسبت هایی با این انحرافات برخورد می كرد و با اعلام موضع خویش، نظر حق و صائب را بیان می نمود و مردم را از باورهای ناصحیح و غلط بازمی داشت.

* مسئله جبر و تفویض

یكی از مواردی كه در متون روایی ما مطرح شده ، مسئله جبر و تفویض و بطلان این دو نظریه افراطی و تفریطی كلامی می باشد.

امام هادی علیه السلام در جواب نامه ای كه اهل اهواز به وی نوشتند و مسئله ابتلای مردم به اختلاف در دین و عقیده به جبر و تفویض را مطرح نمودند و راه چاره را طلبیدند، مطالبی را به تفصیل بیان نمودند كه مرحوم ابن شعبه حرّانی در تحف العقول به تفصیل آورده است. حضرت در ابتدا مطالبی را به عنوان مقدمه مطرح كرده و در ضمن آن به یك مسئله اساسی و ریشه ای پرداخته است و آن، تمسك به ثقلین است كه به صورتی مبسوط و مستدلّ به اثباتش رسانده است. سپس با استناد به بعضی از آیات الهی و روایات نبوی، ولایت و عظمت و مقام والای مولی الموحدین امیرمؤمنان، علی علیه السلام را بیان و ثابت نموده است. (1)

حضرت علیه السلام پس از بیان آن مقدمه می فرماید: «پیشاپیش، این شرح و بیان را به عنوان دلیل و راهنما بر آنچه كه خواسته ایم مطرح كنیم و به عنوان پشتیبان برای آنچه كه در صدد بیان آن هستیم كه همان مسئله جبر و تفویض و امر بین این دو است، آوردیم..» (2)

شاید امام علیه السلام خواسته اند با ذكر این مقدمه راه حلّ ریشه ای و اساسی را مطرح نمایند كه اگر به ثقلین تمسك می گردید و به سفارشات نبی اكرم صلی الله علیه و آله عمل می شد، هیچ گاه جامعه مسلمانان، دچار چنین تشتت و تفرقه ای نمی گردید و مبتلا به هیچ گونه انحرافی نمی شد.

امام هادی علیه السلام پس از این مقدمه، به اصل مطلب می پردازد و با استناد به كلام نورانی امام صادق علیه السلام كه فرموده اند: «لا جَبْرَ وَلا تَفْویضَ ولكِنْ مَنْزِلَةٌ بَینَ الْمَنْزِلَتَین؛ (3) نه جبر است و نه تفویض بلكه جایگاهی است بین آن دو جایگاه..» شروع به طرح جواب می فرماید و هر دو نظریه را باطل، و نظریه صحیح را امری بین آن دو می داند و نظر قرآن را شاهد بر صدق چنین مقالی می داند و باز برای تثبیت مسئله به كلام امام صادق علیه السلام استناد كرده و می فرماید: «اِنَّ الصّادِقَ سُئِلَ هَلْ اَجْبَرَ اللّه ُ الْعِبادَ عَلَی الْمَعاصی؟ فَقالَ الصّادِقُ علیه السلام هُوَ اَعْدَلُ مِنْ ذلِكَ. فَقیلَ لَهُ: فَهَلْ فَوَّضَ اِلَیهِمْ؟ فَقالَ علیه السلام : هُوَ اَعَزُّ وَاَقْهَرُ لَهُمْ مِنْ ذلِكَ؛ (4)از امام صادق علیه السلام سؤال شد كه آیا خداوند، بندگان را بر انجام معاصی، مجبور می كند؟ حضرت فرمود: خداوند عادل تر از این است كه چنین كند. (5) سپس از حضرت علیه السلام سؤال شد؛ آیا خداوند بندگان را به خود واگذاشته و كار را یكسره به آنها سپرده است؟ حضرت فرمودند: خداوند عزیزتر و مسلط تر از آن است كه چنین كند..»

آن گاه می فرماید: از امام صادق علیه السلام روایت شده است كه فرمود: «النّاسُ فِی القَدَرِ عَلی ثَلاثَةِ اَوْجُهٍ: رَجُلٌ یزْعَمُ اَنَّ الاَمْرَ مُفَوَّضٌ اِلَیهِ فَقَدْ وَهَنَ اللّه َ فی سُلْطانِهِ فَهُوَ هالِكٌ وَرَجُلٌ یزْعَمُ اَنَّ اللّه َ جَلَّ و عَزَّ اَجْبَرَ الْعِبادَ عَلَی الْمَعاصی وَكَلَّفَهُمْ ما لا یطیقُون فَقَدْ ظَلَمَ اللّه َ فی حُكْمِهِ فَهُوَ هالِكٌ وَرَجُلٌ یزْعَمُ اَنَّ اللّه َ كَلَّفَ الْعِبادَ ما یطیقُونَ وَلَمْ یكَلِّفْهُمْ مالا یطیقُونَ فَاِذا أَحْسَنَ حَمَدَ اللّه َ وَاِذا أساءَ اِسْتَغْفَرَ اللّه َ؛ فَهذا مُسْلِمٌ بالِغٌ؛ (6) مردم در چگونگی اعتقاد به «قدر» سه دسته اند: گروهی بر این باورند كه كارها، همه به آنان واگذار شده است. اینان خداوند را در تسلطش سست دانسته اند؛ لذا این گروه در هلاكت اند. و گروهی گمان دارند كه خداوند، بندگان را بر انجام گناهان، مجبور می كند و آنان را به چیزهایی مكلف كرده است كه طاقت انجام آن را ندارند. اینها خداوند را در حكمش، ظالم دانسته اند و به خاطر همین، به هلاكت خواهند رسید. و گروهی چنین معتقدند كه خداوند، بندگان را به قدر طاقت آنها مكلّف نموده است و به آنان بیش از طاقتشان دستور و فرمان نمی دهد. [اینها افرادی هستند [كه اگر كار نیكی انجام دهند سپاس خداوند را به جای می آورند و اگر كار بدی از آنان سرزند، از خداوند طلب بخشش می كنند. اینان به اسلام حقیقی دست یافته اند..»

پس از این، امام علیه السلام با توضیح بیشتر مسئله جبر و تفویض را بیان كرده، خطا بودن هر دو را تبیین می كند. حضرت می فرماید: «فَاَمّا الْجَبْرُ الَّذی یلْزَمُ مَنْ دانَ بِهِ الْخَطَأَ فَهُوَ قَوْلُ مَنْ زَعَمَ أنَّ اللّه َ جَلَّ وَعَزَّ أجْبَرَ الْعِبادَ عَلَی الْمَعاصی وعاقَبَهُمْ عَلَیها وَمَنْ قالَ بِهذَا الْقَوْلِ فَقَدْ ظَلَمَ اللّه َ فی حُكْمِهِ وَكَذَّبَهُ وَرَدَّ عَلیهِ قَوْلَهُ «وَلا یظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدا» (7) وَقَوْلَهُ «ذلكَ بِما قَدَّمَتْ یداكَ وَاَنَّ اللّه َ لَیسَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبید» (8) ...؛ (9) اما قول به جبر كه معتقد به آن دچار خطاست، قول كسی است كه گمانش بر این است كه خداوند، بندگان را بر انجام معصیت ها مجبور كرده است و در عین حال، آنان را بر ارتكاب معاصی، عقوبت می كند. كسی كه بر این باور باشد، به خداوند نسبت ستمكاری در حكمش داده است و كلام خداوند در قرآن چنین چیزی را تكذیب كرده و مردود دانسته است [آنجا كه خداوند می فرماید] : «پروردگارت به هیچ كس ظلم نمی كند» و نیز می فرماید: «این (رسوایی در دنیا و عذاب سوزان در آخرت) به خاطر آن چیزی است كه دستانت از پیش فرستاده است و خداوند هرگز به بندگان ظلم نمی كند..»

و در مورد تفویض می فرماید: «وَاَمَّا التَّفْویضُ الَّذی اَبْطَلَهُ الصّادِقُ علیه السلام وَاَخْطَأَ مَنْ دانَ بِهِ وَتَقَلَّدَهُ فَهُوَ قَوْلُ الْقائِلِ: إنَّ اللّه َ جَلَّ ذِكْرُهُ فَوَّضَ إِلَی الْعِبادِ اخْتِیارَ أَمْرِهِ وَنَهْیهِ وَأَهْمَلَهُمْ؛ (10) و اما قول به تفویض كه امام صادق علیه السلام آن را باطل كرده است و كسی كه معتقد بدان باشد، در خطاست، قول كسی است كه می گوید: خداوند اختیار امر و نهی خود را به بندگان سپرده است و آنان را رها كرده است..»

«فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللّه َ تَعالی فَوَّضَ اَمْرَهُ وَنَهْیهُ إلی عِبادِهِ فَقَدْ أَثْبَتَ عَلَیهِ الْعَجْزَ وَأَوْجَبَ عَلَیهِ قَبُولَ كُلِّ ما عَملُوا مِنْ خَیرٍ وَشَرٍّ وَأَبْطَلَ أَمْرَ اللّه ِ وَنَهْیهُ وَوَعْدَهُ وَوَعیدَهُ، لِعِلَّةِ مازَعَمَ اَنَّ اللّه َ فَوَّضَها اِلَیهِ لاَنَّ الْمُفَوَّضَ اِلَیهِ یعْمَلُ بِمَشیئَتِهِ، فَاِنْ شاءَ الْكفْرَ أَوِ الاْیمانَ كانَ غَیرَ مَرْدُودٍ عَلَیهِ وَلاَ مَحْظُورٍ...؛ (11) پس كسی كه گمان دارد كه خداوند امر و نهیش را به بندگانش واگذاشته است، عجز و ناتوانی را بر خدا ثابت كرده است و پذیرش هر عملی را كه انجام می دهند، چه خوب باشد و چه بد، بر خداوند واجب دانسته است. و امر و نهی و وعده و وعید خدا را باطل شمرده است؛ زیرا گمانش بر این است كه خداوند همه اینها را بر او واگذاشته است؛ چون كسی كه كارها بدو سپرده شده، به خواست خود كارها را انجام می دهد. پس اگر كفر را برگزیند یا ایمان را بپذیرد، نه ایرادی بر او وارد است و نه منعی..»

*قول حق و نظر صائب

امام هادی علیه السلام پس از ابطال هر دو نظریه افراطی و تفریطی، قول حق و نظر صائب را كه «امر بین الامرین» می باشد مطرح می نماید: «لكِنْ نَقُولُ: إِنَّ اللّه َ جَلَّ وَعَزَّ خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَمَلَّكَهُمْ اِسْتِطاعَةَ تَعَبُّدِهِمْ بِها، فَاَمَرَهُمْ وَنَهاهُمْ بِما اَرادَ، فَقَبِلَ مِنْهُمُ اتِّباعَ أَمْرِهِ وَرَضِی بِذلِكَ لَهُمْ، وَنَهاهُمْ عَنْ مَعْصِیتِهِ وَذَمّ مَنْ عَصاهُ وَعاقَبَهُ عَلَیها؛ (12) لكن ما معتقدیم كه خداوند با جلالت و عزیز، خلق را به نیروی خود آفرید و توانایی پرستش خود را به آنان داد و بدانچه خواست، آنان را امر و نهی كرد. پس پیروی آنان از امرش را قبول نمود و بدان راضی شد و آنان را از نافرمانی خود بازداشت و هر كسی را كه مرتكب نافرمانی او شد، نكوهش كرد و به خاطر نافرمانی، عقوبت نمود..»

* امام هادی علیه السلام و غُلات

در هر دین و مذهب و نحله ای، ممكن است كسانی یافت شوند كه در بعضی از آموزه ها یا اصول آن، جانب گزافه گویی و مبالغه را بگیرند و درباره شخصیت های دینی دچار غلو گردند.

متأسفانه در میان شیعیان ـ و یا به اسم شیعه ـ گروهی بودند كه دچار چنین انحرافی شدند. آنان گروهی بودند كه نسبت به ائمه طاهرین علیهم السلام غلوّ می كردند و حتی بعضی برای آن حضرات قائل به مقام اُلُوهیت بودند. وجود این عده در زمان امام هادی علیه السلام پیشینه تاریخی داشت و به دوران های قبل از ایشان و حتی به دوران وجود مبارك امیرمؤمنان، علی علیه السلام باز می گشت.

ائمه اطهار علیهم السلام همواره به فراخور شرایط با این عده به مبارزه می پرداختند و با گرفتن موضع قاطع در قبال این طرز فكر تا حدّ ممكن نمی گذاشتندكه این عده با انتساب خود به شیعه آنان را بدنام كنند.

در اینجا باید متذكر شد كه تفكّر غلوّآمیز به صورت های مختلفی ممكن است محقق شود. مرحوم علامه مجلسی در بحار چنین می گوید: «غلو در مورد نبی و امامان به این است كه كسی قائل به اُلوهیت آنان شود، یا اینكه قائل به شریك بودن آنان با خداوند باشد، در اینكه مورد عبادت واقع شوند یا اینكه آنان در خلق كردن یا روزی دادن با خدا شریك هستند، یا اینكه خداوند در آنان حلول كرده است، یا با آنان یكی شده است، یا اینكه كسی قائل باشد كه اینان، بدون وحی یا الهام از جانب خدا، عالم به غیب هستند، یا اینكه ائمه علیهم السلام را انبیا بدانند، یا قائل به تناسخ ارواح بعضی از ائمه در بعضی دیگر باشند، یا قائل به اینكه شناخت آنان، انسان را از تمامی طاعات بی نیاز می كند و با شناخت و معرفت آنان تكلیفی نیست و نیازی به ترك معاصی نمی باشد..» (13)

*غالی ملحد است

همان طور كه ملاحظه می شود، اعتقاد به یكی از این امور، غلوّ است و معتقد به آن غالی به حساب می آید. سپس ایشان می فرماید: «اگر كسی قائل به یكی از این انواع غلوّ باشد، ملحد و كافر است، از دین خارج شده است؛ همان طور كه دلیل های عقلی و آیات و اخبار پیشین و غیر آنها بر این مسئله دلالت دارد..» (14)

امام هادی علیه السلام نیز با توجه به وجود این عده و فعالیت آنان و وجود شخصیت هایی در رأس آنان، سكوت در مقابل این گروه گمراه و گمراه كننده را جایز ندانست و به صورتی قاطع و صریح به مبارزه با آنان پرداختند.

سران این گروه منحرف و خطرناك، كسانی چون: علی بن حسكه قمی، قاسم یقطینی، حسن بن محمد بن بابای قمی، محمد بن نُصیر فهری و فارس بن حاكم بودند. (15)

*کسانی که مورد لعن و نفرین امام هادی(ع) قرار گرفتند

احمد بن محمد بن عیسی و ابراهیم بن شیبه، هر یك جداگانه نامه ای به امام هادی علیه السلام نوشته در ضمن آن اشاره به طرز فكر و عقیده غُلات در زمان خود می كنند و بعضی از آن معتقدات را بیان كرده و نیز اشاره به دو شخصیت از غالیان زمان خود، علی بن حسكه و قاسم یقطینی نموده، از امام كسب نظر و تكلیف می نمایند. امام صریحا در جواب می نویسند: «لَیسَ هذا دینُنا فَاعْتَزِلْهُ؛ (16) چنین چیزی از دین ما نیست، لذا از آن دوری جو!» و در جایی امام هادی علیه السلام این دو شخص را صریحا لعن می كند.

محمد بن عیسی می گوید: امام هادی علیه السلام نامه ای به من نوشت كه شروع آن چنین بود: «لَعَنَ اللّه ُ الْقاسِمَ الْیقْطینی وَلَعَنَ اللّه عَلِی بْنَ حَسْكَةِ الْقُمی، اِنَّ شَیطانا تَرائی لِلْقاسِمِ فَیوحی اِلَیهِ زُخْرُفَ الْقَولِ غُرُورا؛ (17) خداوند قاسم یقطینی و علی بن حسكه قمی را لعنت كند! شیطانی در برابر قاسم نمایان می گردد و با القای سخنان باطلِ به ظاهر آراسته او را می فریبد..»

نصر بن صبّاح گوید: حسن بن محمد كه معروف است به ابن بابا و محمد بن نصیر نمیری و فارس بن حاتم قزوینی را امام عسكری علیه السلام مورد لعن قرار داده است. (18)

حتی طبق آنچه كه به ما رسیده است، مسئله تقابل امام هادی علیه السلام فراتر از دوری جستن و بیزاری و لعن آنان است و گاه دستور قتل بعضی از آنان را صادر نموده است.

محمد بن عیسی می گوید: «إنَّ اَبَا الحَسَنِ العَسْكَرِی علیه السلام أمَر بِقَتلِ فارِسِ بْنِ حاتم القَزْوینی وَضَمِنَ لِمَنْ قَتَلَهُ الجَنَّةَ فَقَتَلَهُ جُنَیدٌ؛ (19) امام هادی علیه السلام به كشتن فارس بن حاتم قزوینی امر فرمود و برای كسی كه او را بكُشد، بهشت را ضمانت كرد و جنید او را به قتل رسانید..»

* مجسمه و مشبهه

از جمله عقاید و باورهای انحرافی كه در میان مسلمانان وجود داشت و حتی گاه میان شیعیان هم رسوخ كرده بود و بر اساس بعضی اخبار كه به ما رسیده است، در زمان امام هادی علیه السلام موجب اختلاف و دو دستگی در میان شیعه شده بود، باور به جسم بودن خدا و یا باور به اینكه خداوند قابل رؤیت می باشد، بوده است.

شایان ذكر است كه فرهنگ و آموزه های شیعه به لحاظ اینكه سرچشمه ای زلال و پاك دارد، همیشه به دور از هر گونه كژی بوده، محتوای آن موجب فخر و مباهات هر شیعی می باشد؛ ولی گاه به عللی كه گفتار پیرامون آن خود تحقیقی جدا را می طلبد، بعضی باورها به میان شیعیان رسوخ كرده است كه موجب افترا و تهمت به اصل شیعه شده است؛ لذا ائمه ما و به تبع بزرگان ما همیشه با باورهای انحرافی به مبارزه برخاسته اند تا هر نوع غبار را از چهره شیعه اصیل بزدایند.

صقر بن ابی دلف از امام هادی علیه السلام در مورد توحید سؤال می كند، حضرت می فرماید: «إنَّهُ لَیسَ مِنّا مَنْ زَعَمَ أنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ جِسْمٌ وَنَحْنُ مِنْهُ بَراءٌ فِی الدُّنْیا وَالاْخِرَةِ، یابْنَ [أبی] دُلَفِ إنَّ الْجِسْمَ مُحْدَثٌ واللّه مُحدِثُهُ وَمُجَسِّمُهُ؛ (20) كسی كه گمان كند كه خداوند جسم است، از ما نیست و ما در دنیا و آخرت از او بیزار هستیم. ای پسر ابی دُلف! جسم، حادث است و خداوند آن را به وجود آورده و به آن جسمیت داده است..»

احمد بن اسحاق نامه ای به حضرت هادی علیه السلام می نویسد و از آن حضرت در مورد رؤیت خدا و اختلاف مردم در این باره سؤال می كند كه حضرت به صورتی مستدلّ و منطقی، رؤیت الهی را مردود دانسته، قائل شدن به دیدن خداوند با چشمان را قول به تشبیه می داند. (21)

از آن حضرت جملاتی نورانی حاكی از عظمت و بزرگی آفریدگار جهان و معرفت امام علیه السلام نسبت به خداوند متعال نقل شده است. سهل بن زیاد گوید كه آن حضرت چنین فرمود: «إلهی تاهَتْ اَوْهامُ الْمُتَوَهِّمینَ وَقَصُرَ طُرَفُ الطّارِفینَ وَتَلاشَتْ اَوْصافُ الْواصِفینَ وَاضْمَحَلَّتْ اَقاویلُ الْمُبْطِلینَ عَنِ الدَّرَكِ لِعَجیبِ شَأْنِكَ أَوِ الْوُقُوعِ بِالْبُلُوغِ اِلی عُلُوِّكَ، فَاَنْتَ فی الْمَكانِ الَّذی لا یتَناهی وَلَمْ تَقَعْ عَلَیكَ عُیونٌ بِاِشارَةٍ وَلا عِبارَةٍ هَیهاتَ ثُمَّ هَیهاتَ یا اَوَّلی، یا وَحدانی، یا فَرْدانِی، شَمَخْتَ فِی الْعُلُوِّ بِعِزِّ الْكِبْرِ، وَارْتَفَعْتَ مِنْ وَراءِ كُلِّ غَوْرَةٍ وَنَهایةٍ بِجَبَرُوتِ الْفَخْرِ؛ (22) پروردگارا! گمان های متوهّمان به خطا رفته است و اوج نگاه نگرندگان [به دامنه اوصافت] نرسید و زبان توصیف گران از كار افتاد و ادعاهای مبطلان نابود گشت؛ زیرا فرّ و شكوهت بالاتر از آن است كه [خرد انسانی را] تصوّر آن باشد. تو در جایی هستی كه انتها ندارد و هیچ چشمی نمی تواند تو را بنگرد و هیچ عبارتی را توان توصیف تو نیست. چقدر دور است [اندیشه های انسان از درك مقام والایت [ای سر منشأ هستی! ای یگانه! تو در لباس عزت و كبریایی خود فراتر از هر نیرویی هستی و با جبروت خود بالاتر از تیررس هر اندیشمند تیزیابی قرار داری..» (23)

پاورقی

1)- تحف العقول، ابن شعبه حرّانی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، صص339 ـ 338.

2)- همان، ص340.

3)- همان.

4)- همان.

5)- معنی این كلام، این است كه اگر قائل به جبر شویم، باید بگوییم كه ـ العیاذ باللّه ـ خداوند، ظالم است، در حالی كه خود قرآن می فرماید: «وَلا یظْلِمْ رَبُّكَ اَحَدا» (كهف/49) .

6)-همان.

7)- كهف/49.

8)- حج/10.

9)- همان، ص341.

10)- همان، ص342.

11)- همان، ص344.

12)- همان.

13)- بحار الانوار، ج25، ص346.

14)- همان.

15)- پیشوایی، سیره پیشوایان، ص603.

16)- اختیار معرفة الرجال (رجال كشی) ، صص518 ـ 516.

17)- همان، ص518.

18)- همان، ص520.

19)- همان، ص524.

20)- همان، ص104، ح20.

21)- همان، ص109، ح7.

22)- همان، ص66، ح19.

23)- ترجمه از كتاب زندگانی امام علی الهادی علیه السلام، باقر شریف قرشی، دفتر انتشارات اسلامی، ص112.

منبع: معاونت تبلیغ