سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، در سالروز تغییر قبله مسلمانان، نوشتاری در چرایی، چگونگی و تحلیل این امر ارائه می دهد.

سالروز تغییر قبله مسلمین از بیت المقدس به مکه معظمه (15رجب المرجب مصادف با 4 اردیبهشت 95) است.

یكی از تحولات مهم تاریخ اسلام كه موجی عظیم در میان مردم به وجود آورد مسئله تغییر قبله بود. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) مدت سیزده سال پس از بعثت در مكه، و چند ماه بعد از هجرت در مدینه به امر خدا به سوی" بیت المقدس" نماز می خواند، ولی بعد از آن، قبله تغییر یافت و مسلمانان مأمور شدند به سوی " كعبه" نماز بگذارند.

در این كه مدت عبادت مسلمانان به سوی بیت المقدس در مدینه چند ماه بود، مفسران اختلاف نظر دارند، از هفت ماه تا هفده ماه ذكر شده است؛ ولی هر چه بود در این مدت مورد سرزنش یهود قرار داشتند چرا كه بیت المقدس  در اصل قبله یهود بود، آنها به مسلمانان می گفتند اینان از خود استقلال ندارند و به سوی قبله ما نماز می خوانند، و این دلیل آن است كه ما برحق هستیم.

این گفتگوها برای پیامبر اسلام (ص) و مسلمانان ناگوار بود، آنها از یك سو مطیع فرمان خدا بودند، و از سوی دیگر طعنه های یهود از آنها قطع نمی شد، به همین جهت پیامبر (صلی الله علیه و آله) شب ها به اطراف آسمان می نگریست، گویا در انتظار وحی الهی بود.

مدتی از این انتظار گذشت، تا این كه فرمان تغییر قبله صادر شد و در حالی كه پیامبر (ص) دو ركعت نماز ظهر را در مسجد " بنی سالم" به سوی بیت المقدس خوانده بود، جبرئیل مأمور شد تا بازوی پیامبر صلی الله علیه و آله را بگیرد و روی او را به سوی كعبه بگرداند.

* ناراحتی یهود از تغییر قبله مسلمانان

یهود از این ماجرا سخت ناراحت شدند و طبق شیوه دیرینه خود به بهانه جوئی و ایرادگیری پرداختند. آنها قبلا می گفتند: ما بهتر از مسلمانان هستیم، چرا كه آنها از نظر قبله استقلال ندارند و پیرو ما هستند، اما همین كه دستور تغییر قبله از جانب خداوند صادر شد، زبان به اعتراض گشودند؛ چنانكه قرآن در آیه 142 از سوره بقره می فرماید:

به زودی بعضی از سبك مغزان مردم می گویند چه چیز آنها (مسلمانان) را از قبله ای كه بر آن بودند برگردانید"؟ «سَيَقُولُ السُّفَهَاء مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُواْ عَلَيْهَا».

چرا اینها از قبله پیامبران پیشین، امروز اعراض نمودند؟ اگر قبله اول صحیح بود این تغییر چه معنی دارد؟ و اگر دومی صحیح است چرا سیزده سال و چند ماه به سوی بیت المقدس نماز خواندید؟!

خداوند به پیامبرش دستور می دهد" به آنها بگو شرق و غرب عالم از آن خداست، هر كس را بخواهد به راه راست هدایت می كند «قُل لِّلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ».

این یك دلیل قاطع و روشن در برابر بهانه جویان بود كه بیت المقدس و كعبه و همه جا ملك خداست. اصلاً خدا خانه و مكانی ندارد، مهم آن است كه تسلیم فرمان او باشید هر جا خدا دستور دهد به آن سو نماز بخوانید، مقدس و محترم است، و هیچ مكانی بدون عنایت او دارای شرافت ذاتی نمی باشد.

تغییر قبله در حقیقت مراحل مختلف آزمایش و تكامل است و هر یك مصداقی است از هدایت الهی، اوست كه انسانها را به صراط مستقیم رهنمون می شود.

خداوند در آیه بعد می فرماید:

«وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللّهُ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ».( سوره بقره/143)

همان گونه (كه قبله شما یك قبله میانه است) شما را نیز امت میانه ای قرار دادیم ( در حد اعتدال كه میان افراط و تفریط هستید) تا گواه بر مردم باشید و پیامبر هم گواه بر شما؛ و ما آن قبله ای را كه قبلاً بر آن بودی تنها برای این قرار دادیم كه افرادی كه از پیامبر پیروی می كنند از آنها كه به جاهلیت باز می گردند، مشخص شوند؛ اگرچه این جز بر كسانی كه خداوند آنها را هدایت كرده دشوار بود (این را نیز بدانید كه نمازهای شما در برابر قبله سابق صحیح بوده) و خدا هرگز ایمان (نماز) شما را ضایع نمی گرداند، زیرا خداوند نسبت به مردم رحیم و مهربان است.

* چگونگی تغییر قبله مسلمانان از بیت ‌المقدس به مسجدالحرام

در نیمه رجب سال دوم هجری، هنگامی که رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در مسجد «بنی سالم» در مدینه منوره مشغول نماز ظهر بود و دو رکعت آن را به سمت بیت ‌المقدس به جای آورده بود، جبرئیل امین فرود آمد و بازوی مبارکش را گرفت و او را به جانب کعبه برگردانید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از هجرت، ایامی که در مکه معظمه حضور داشتند، نمازهای خویش را به سمت بیت ‌المقدس، واقع در فلسطین به جای می ‌آوردند، ولیکن طوری می ‌ایستاد که کعبه معظمه، میان وی و بیت ‌المقدس قرار می ‌گرفت و در واقع، به صورتی نماز می‌ خواند که کعبه و بیت ‌المقدس، هر دو، قبله وی قرار می‌ گرفتند.

پس از هجرت به مدینه منوره، از ربیع ‌الاول سال اول تا نیمه رجب سال دوم هجری، به مدت 17 ماه، به سوی بیت ‌المقدس نماز می ‌گزارد و سایر مسلمانان نیز به پیروی از آن حضرت، به آن سمت عبادت می‌ کردند. در مدینه، یهودیان فراوانی زندگی می‌ کردند . یکی از شگردهای یهودیان برای اصیل نشان دادن دین خود، این بود که به مسلمانان می‏ گفتند: پیامبر شما چیزی ندارد و همه چیزِ او از ماست؛ با این که مخالف دین ماست، به سوی قبله ما نماز می ‏خواند. پیامبر صلی الله علیه و آله از این جهت اندوهناک بود و به آفاق آسمان ‌ها نظر می‌کرد و منتظر امر پروردگار منّان بود.

سرانجام در نیمه رجب سال دوم، هنگامی که آن حضرت در مسجد «بنی سالم» در مدینه منوره مشغول نماز ظهر بود و دو رکعت آن را به سمت بیت المقدس به جای آورده بود، جبرئیل امین فرود آمد و بازوی مبارکش را گرفت و او را به جانب کعبه برگردانید.

مسلمانان که شاهد گردش پیامبر صلی الله علیه و آله به سمت کعبه بودند، برخی تبعیت کرده و به سوی کعبه برگشتند و برخی دیگر، متوجه قضایا نشده و هم چنان به سوی بیت المقدس نماز گزاردند، تا این که نماز تمام شد و پیامبر (ص) خبر نویدبخش تغییر قبله را به آگاهی همگان رسانید.

چون نماز پیامبر (ص) و برخی از مسلمانان، در یک وقت به دو قبله خوانده شد، مسجد بنی سالم، به مسجد «ذو قبلتین» شهرت یافت. در آن هنگام این آیه شریفه بر رسول خدا (ص) نازل شد: «قد نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضیها، فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ، وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلّوُا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ....» سوره بقره / 144  نگاه ‌های انتظارآمیز تو را به سوی آسمان برای تعیین قبله می ‌بینیم. اکنون تو را به سوی قبله ‌ای که از آن خشنود باشی، باز می ‌گردانیم. پس روی خود را به سوی مسجدالحرام کن و هر جا باشید، روی خود را به سوی آن بگردانید.

از آن پس، کعبه و مسجدالحرام، قبله گاه مسلمانان شد و از هر کجای عالم به سوی آن عبادت می ‌کنند.

شیخ مفید (ره)، تغییر قبله را از نماز عصر ذکر کرده است.

هم اکنون، مسجدی که این واقعه مهم در آن به وقوع پیوسته به نام «مسجد قبلتین» در مدینه منوره مورد زیارت زائران جهان اسلام است.

در هر صورت، اعلام این دستور الهی چنان برای یهود شکننده بود که عده‏ ای از اشراف خود را نزد پیامبر (ص) فرستادند که: اگر قبله ‏ات را برگردانی، از تو پیروی خواهیم کرد. که خداوند در آیه‏ ای از سوره بقره پاسخ مجدد به آن ‏ها داد و فرمود:

«وَ لَئِنْ أَتَيْتَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ بِكُلِّ آيَةٍ ما تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَ ما أَنْتَ بِتابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَ ما بَعْضُهُمْ بِتابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْواءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذاً لَمِنَ الظَّالِمين‏» البقرة: 145.

برای اهل کتاب هر برهان و نشانه ‏ای که بیاوری، از قبله تو پیروی نخواهند کرد و تو نیز از قبله آن‏ ها پیروی نمی‏کنی و آن‏ ها هم پیرو قبله یکدیگر نخواهند بود. هرگاه پس از آگاهی پی ‏خواهش‏ های ایشان بروی، از ستمکاران خواهی بود.

* تغییر قبله، معجزه پیامبر (ص)

تغییر قبله «مسلمانان از بیت المقدس به خانه کعبه» و شدت نیاز آنان به تشخیص قبله برای نیازمندی ‌های شبانه روزی همانند نماز، ذبح حیوانات، ‌دفن میت و...، سبب شد مسلمانان از آغاز اسلام، وارد عرصه تحقیق درباره قبله و جهت آن شوند و موفقیت ‌هایی به دست آورند. این تلاش ‌ها باعث شد علم هیأت و جغرافیا که ارتباط تنگاتنگی به قبله و جهت یابی آن دارد، رشد کند و دانشمندان مسلمان، خدمات قابل توجهی به این علوم ارائه کنند.

بر پایه محاسبات دانشمندان علم هیأت قدیم، قبله‌ های شهر مقدس مدینه با محراب پیامبر اسلام (ص) که هم اکنون به همان وضع در مسجد النبی (ص) سالم مانده است، تطبیق نمی ‌کرد. همین موضوع سبب گفت ‌وگوی بسیاری میان علمای اسلام درباره قبله محراب حضرت می ‌شد و هر کس برای توجیه انحراف، چیزی بیان می ‌کرد. تا این ‌که دانشمند معروف، مرحوم سردار کابلی، بر اساس مقیاس‌ های امروزی اثبات کرد که محراب پیامبر (ص)، با قبله شهر مدینه منطبق است و كمترین انحرافی در آن دیده نمی ‌شود.

 این موضوع یک کرامت علمی است که بدون تحقیق و بررسی و نبودن کوچک ‌ترین وسایل علمی و در حال نماز، چنان از بیت المقدس متوجه کعبه شده که کمترین انحرافی در توجه ایشان به کعبه به وجود نیامده است.

* چگونگی برگشتن پیامبر (ص) و مأمومین در هنگام تغییر قبله

مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه 144 سوره مبارکه بقره بر تغییر قبله «فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ، وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلّوُا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ...» پس روى خود را به سوى مسجد الحرام كن! و هر جا باشيد، روى خود را به سوى آن بگردانيد!؛ فرموده است:

همچنان که ملاحظه می شود در این آیه ابتدا حکم تغییر قبله متوجه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شده و بعداً به عموم مسلمانان تعمیم داده شده است. این تعبیر مؤید این است که تغییر قبله در حالی واقع شد که پیغمبر (ص) در مسجد مشغول نماز بود و مسلمانان پشت سر حضرت قرار داشتند.

ظاهراً این واقعه در مسجد ذوقبلتین در سال دوم هجرت واقع شد این مسجد در کوی بنی سلمه در مدینه بود که پیامبر (ص) مشغول نماز ظهر بود.

در این جا چند احتمال وجود دارد:

1 – پیامبر (ص) مشغول نماز نافله بوده که تغییر قبله رخ داد. در این صورت رسول خدا (ص) به طرف کعبه برمی گردد و نمازش باطل نمی شود و مشکلی پیش نمی آید. طبق این احتمال نماز جماعت برقرار نبوده است.

2 - پیامبر مشغول نماز واجب ظهر بوده و تعداد کمی مثلاً یک صف به او اقتدا کرده بودند. چون تعداد افراد قبیله بنی سالم شرکت کننده در نماز جماعت خیلی زیاد نبوده است. در این صورت تغییر جهت مشکلی پیش نمی آورد، چون همه حدود 180 درجه برمی گردند. پیامبر صلی الله علیه و آله که امام جماعت بود، می تواند در همان صف اول باشد، بنابراین با تغییر جهت امام و مأمومین در یک صف به حدود 180 درجه مستلزم هیچ حرکتی نیست.

3 - تعداد شرکت کنندگان در نماز جماعت زیاد بوده و چند صف پشت سر پیامبر (ص) نماز می خواندند. در این فرض وقتی رسول خدا (ص) به جهت کعبه تغییر جهت می دهد، مأمومین که پشت سر پیامبر (ص) بوده‏اند، باید مقداری راه بروند و پشت سر پیامبر قرار بگیرند. در این صورت حرکت کردن و راه رفتن بین نماز به این مقدار برای نماز اشکالی ندارد، چنان در مواردی حرکت و راه رفتن در نماز اشکالی ندارد.

هر یک از این سه احتمال را بپذیریم، مشکلی پیش نمی آید. (ترجمه تفسیر المیزان، ج 1، ص 454).

* فلسفه توجه به قبله

خداوند یکی از اهداف تغییر قبله را، تکامل انسان و آزاد کردن او از بند تعصبات و هوس ‌های مادی می ‌داند و می ‌فرماید: «لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْني‏ وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتي‏ عَلَيْكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُون» (بقره 150)

تا مردم، جز ظالمان(كه دست از لجاجت برنمى ‏دارند،) دليلى بر ضدّ شما نداشته باشند؛ (زيرا از نشانه ‏هاى پيامبر، كه در كتب آسمانى پيشين آمده، اين است كه او، به سوى دو قبله، نماز مى ‏خواند.) از آنها نترسيد! و(تنها) از من بترسيد! (اين تغيير قبله، به خاطر آن بود كه) نعمت خود را بر شما تمام كنم، شايد هدايت شويد!.

در حقیقت تغییر قبله، نوعی تربیت و تکامل بخشیدن به روح انسان ‌ها و نعمت بزرگی بود که سبب شد مسلمانان از تقلید کورکورانه دوری کرده و هدایت یابند. خداوند در آغاز ظهور اسلام برای جداسازی صفوف مسلمانان از بت پرستان، دستور داد مسلمانان به سوی بیت المقدس نماز بخوانند و هم زمان با تشکیل حکومت اسلامی در مدینه و تثبیت قدرت، توجه به سوی کعبه معطوف شد و مسلمانان متوجه قدیمي ‌ترین خانه توحید شدند و به این ترتیب، یک مرحله از تکامل و تربیت تحقق یافت.

* 5 تحلیل از تغییر قبله

1. توجه به قبله هرگز به معنای محدود نمودن ذات پاک الهی در سمت معیّنی نیست؛ بلکه هدف از این حکم، نظام‏ مند کردن عبادت بندگان است.

2. توجه عموم مسلمانان جهان به یک مرکز مقدس (کعبه)، آن هم در هر شبانه روز پنج مرتبه، روح وحدت و یگانگی را در دل و جان آنان می‏ پروراند؛

3. نمازی که رو به سوی کعبه صورت می‏ گیرد، باعث تجدید خاطره ایثارگری و شرک ستیزی حضرت ابراهیم خلیل علیه ‏السلام است، تا بدین وسیله تنفر از کفر و شرک پیوسته در دل ها زنده بماند و مسلمانان لحظه‏ ای از ابراز نفرت و برائت از کافران و مشرکان غافل نباشند.

4. خانه کعبه و توجه به آن، در واقع یکی از راه های آزمایش پایداری بندگان است و خداوند از این طریق انسان های فرمانبردار را از انسان های سرکش و عصیانگر جدا می ‏سازد؛

5. خداوند، خانه کعبه را مظهر تواضع بندگان در مقابل عظمت خویش و نشانه ‏ای گویا برای اسلام قرار داده است. بنابراین، نماز خواندن به سوی کعبه، بندگی و کُرنش در برابر عظمت خداوند و حفظ شعائر الهی و نشانه‏ های دین مبین اسلام است.

حجت الاسلام سیدجواد نورموسوی