سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری حوزه در ادامه سلسله مبحث تربیت فرزند ازنگاه آیات وروایات، مهم ترین مسائل تربیتی که والدین موظف به تعلیم آن به فرزندان هستند را تبیین می کند .
*احکام
به نظر بسيارى از مفسران، آيه 6 تحريم : «يا ايُّهَا الَّذينَ ءامَنوا قوا انفُسَكُم واهليكُم نارًا ...»1 " اى كسانى كه ايمان آوردهايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسانها و سنگها هستند نگاه داريد"
والدین را مأمور ساخته تا با آموزش احكام شرعى و معارف دينى، فرزندان را براى پذيرش مسئوليت مهم خود در هنگام بلوغ آماده كنند و بدين ترتيب آنها را از آتش دوزخ برهانند.
آیه 58 سوره نور پدر و مادر را موظف به تربیت فرزندان با تعلیم آداب واحکام ومسائل دینی می‌داند و از والدین می‌خواهد تا همه تلاش خویش را به این امر مبذول دارند که فرزند حتی مسائل ریز زندگی چون آداب واحکام ورود به محل استراحت والدین را بشناسند.
در اين سوره، فرزندان را بر دو دسته تقسيم كرده است: آنهايى كه به سن بلوغ نرسيدهاند و ديگرى آنان كه رسيدهاند. درباره آنهايى كه به سن بلوغ نرسيدهاند توصيه مىكند كه در سه وقت با اجازه وارد اتاق خواب و خلوت والدين خود بشوند: «مِن قَبلِ صَلاةِ الفَجرِ وحينَ تَضَعونَ ثيابَكُم مِنَ الظَّهيرَةِ و مِن بَعدِ صَلاةِ العِشآءِ ثَلاثُ عَوراتٍ لَكُم»؛ 2 (قبل از نماز فجر، و در نيمروز هنگامى كه لباسهاى (معمولى) خود را بيرون مىآوريد، و بعد از نماز عشاء، اين سه وقت خصوصى براى شما است)
يكى پيش از نماز صبح كه وقت برخاستن از بستر خواب است و ديگرى هنگام نيمروز كه جامههاى خود را بيرون مىآوريد و سوّم بعد از نماز عشا كه اين سه وقت، وقت خلوت و استراحت شماست.» اما بعد از اين اوقات، آمد و رفت كودكان نابالغ بر شما بلامانع است و خطر و زيانى ندارد. دقيقاً اين دستور، در جهت تأمين اسباب سلامت روحى كودكان و رشد طبيعى آنهاست كه در غير اين صورت، براى آنها مصونيتى نخواهد بود.
امّا در مورد اطفال بالغ مىفرمايد: «واذا بَلَغَ الاطفالُ مِنكُمُ الحُلُمَ فَليَستَأذِنوا»؛3 هنگامى كه كودكان شما به سن بلوغ رسيدند، در هر حال بايد براى وارد شدن بر شما اجازه بگيرند.» 4
*تاثیرآموزش آداب زندگی در محیط خانوادگی
آموزش کودکان به آداب زندگی در محیط خانوادگی این فرصت را به کودکان می‌دهد تا در جامعه بتوانند به مراعات حقوق دیگران بپردازند و توانایی تحمل ایشان بالا برود. کودکان اگر در خانه نتوانند حقوق دیگران از جمله والدین را رعایت کنند، بی گمان در بیرون خانه از چنین ظرفیت و تحملی برای مراعات حقوق دیگران برخوردار نخواهند بود.
*مباحث اعتقادی
خداوند درسوره لقمان آیه ۱۳ می فرماید: «وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لِابْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ». 5
" به خاطر بياور هنگامى را كه لقمان به فرزندش، در حالى كه او را موعظه مىكرد، گفت: پسرم هيچ چيز را شريك خدا قرار مده كه شرك ظلم عظيمى است"
در این آیه و چند آیه بعد از آن، سخن از لقمان حکیم و بخشى از اندرزهاى مهم این مرد الهى به فرزندش در زمینه توحید و مبارزه با شرک و نیز بیان مسائل مهم اخلاقى می باشد.
حكمت لقمان ايجاب مىكند قبل از هر چيز به سراغ اساسىترين مساله عقيدتى برود و آن مساله" توحيد" است، توحيد در تمام زمينهها و ابعاد، زيرا هر حركت تخريبى و ضد الهى از شرك سرچشمه مىگيرد، از دنيا پرستى مقام پرستى، هوا پرستى، و مانند آن كه هر كدام شاخهاى از شرك محسوب مىشود.
همانگونه كه اساس تمام حركتهاى صحيح و سازنده، توحيد است، تنها دل به خدا بستن و سر بر فرمان او نهادن و از غير او بريدن و همه بتها را در آستان كبريايى او در هم شكستن! قابل توجه اينكه لقمان حكيم، دليل بر نفى شرك را اين ذكر مىكند كه شرك ظلم عظيم است، آن هم با تعبيرى كه از چند جهت، تاكيد در بر دارد. 6
از دیگر آیات ناظر به موضوع هدایت اعتقادی فرزندان می توان به وصیت و سفارش ابراهیم(ع) و یعقوب(ع) به فرزندانشان برای یکتاپرستی و دوری از شرک را اشاره کرد.
جالب اینکه حتی در بستر بیماری و در آخرین روزهای عمرشان، از هدایت اعتقادی و نظارت بر باورهای آسمانی فرزندانش غفلت نمی‌کنند.
وَ وَصَّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (بقره2/132) أَمْ كُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قالَ لِبَنِيهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ إِلهاً واحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ 7
ابراهيم و يعقوب فرزندان خود را (در بازپسين لحظات عمر) به اين آئين وصيت كردند (و هر كدام به فرزندان خويش گفتند) فرزندان من! خداوند اين آئين پاك را براى شما برگزيده است و شما جز به آئين اسلام (تسليم در برابر فرمان خدا) نميريد. آيا شما به هنگامى كه مرگ يعقوب فرا رسيد حاضر بوديد؟ در آن هنگام كه به فرزندان خود گفت پس از من چه چيز را مىپرستيد؟ گفتند خداى تو و خداى پدرانت، ابراهيم و اسماعيل و اسحاق، خداوند يكتا و ما در برابر او تسليم هستيم.
قرآن با نقل وصيت ابراهيم گويا مىخواهد اين حقيقت را بازگو كند كه شما انسانها تنها مسئول امروز فرزندانتان نيستيد، مسئول آينده آنها نيز مىباشيد تنها به هنگام چشم بستن از جهان ،نگران زندگى مادى فرزندانتان بعد از مرگتان نباشيد، به فكر زندگى معنوى آنها نيز باشيد. نه تنها ابراهيم چنين وصيتى كرد كه فرزندزادهاش يعقوب نيز همين روش را از خود ابراهيم اقتباس نمود و در بازپسين دم عمر، به فرزندانش گوشزد كرد كه رمز پيروزى و موفقيت و سعادت در يك جمله كوتاه (تسليم در برابر حق) خلاصه مىشود.8
*امر به معروف و نهی از منکر
فرزندان ما بسیاری از مسائل را در خانواده خود می‌آموزند. از ویژگی های سیره درخشان لقمان این بود که به مساله امر به معروف و نهی از منکر، اهمیت بسیار می داد، همواره مردم را با نصایح حکیمانه و پرجاذبه خود به سوی راه هدایت فرا می خواند، و از انحرافات برحذر می داشت،مهمتر از آن این مسئله را به فرزندان خویش هم تعلیم می داد.
يا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اصْبِرْ عَلى ما أَصابَكَ إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُور . 9
پسرم! نماز را بر پا دار، و امر به معروف و نهى از منكر كن، و در برابر مصائبى كه به تو مى رسد با استقامت و شكيبا باش كه اين از كارهاى مهم و اساسى است .
این سفارش لقمان یک درس زندگی برای خود است که می تواند الگویی برای والدین در چگونگی آموزش مسائل دینی فرزندان باشند
* نماز
قرآن مىفرمايد: «وأمُر اهلَكَ بِالصَّلاةِ واصطَبِر عَلَيها»؛ 10 خانواده خود را به نماز فرمان بده و بر نماز آنها شكيبا باش.» ابو سعيد خدرى گويد: چون اين آيه نازل شد، پيامبر تا نه ماه، وقت نماز در خانه زهرا و على مىآمد و مىفرمود :11
الصَّلَاةَ رَحِمَكُمُ اللَّهُ إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً 12و13
" نماز را بهپاى داريد، خدا شما را رحمت كند.خداوند فقط مىخواهد پليدى و گناه را از شما اهل بيت ع دور كند و كاملا شما را پاك سازد"
و اين خانواده الگوى اسلامى را توصيه مىكرد كه: «الصَّلاةَ، الصَّلاةَ، يَرْحمُكُمُ اللّهُ»14 ؛ نماز را بهپاى داريد، خدا شما را رحمت كند.
و بدين ترتيب، پیامبر اسلام ، گام به گام در تعليم و تربيت كودكان خانواده حركت مىكرد و در اين راه، شكيبا و استوار بود تا هر چه بهتر بتواند اين وظيفه سنگين را انجام دهد و براى ديگران نيز (اسوه) و الگو باشد.
اهتمام پدر به تربيت دينى فرزندان خود، در جهت اقامه نمازمانندتوجه ودعای ابراهیم علیه السلام (اجعلنى مقيم الصّلوة ومن ذرّيّتى ) 15 "(پروردگارا مرا بر پا كننده نماز قرار ده و از فرزندان من نيز چنين كن) وسفارش لقمان حکیم به فرزندش برای برپایی نماز( يبنىّ أقم الصّلوة )16 ( پسرم نماز را بر پا دار) وعنایت اسماعیل صادق الوعد به تربيت خانواده،در امر به نماز و پيوند و رابطه با خالق (وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِسْماعِيلَ... وكان يأمر أهله بالصّلوة والزّكوة وكان عند ربّه مرضيّا) 17 (در كتاب آسمانى خود از اسماعيل ياد كن كه ...او همواره خانواده خود را به نماز و زكات دعوت مىكرد و همواره مورد رضايت پروردگارش بود) میتوانند الگویی برای مومنین باشد.
1- تحريم 66/6
2- نور/ 58
3- ( 1). نور/ 59
4- .پرسمان قرآنی ازدواج وخانواده ص 23و24
5 . لقمان (31)13
6 .تفسیرنمونه ج 17،ص 39
7.سوره البقرة (2)132و133)
8 .تفسير نمونه ج1 463
9- لقمان 31/1
10 . طه/ 132
11- مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج7، ص: 59
12-نهج الحق و كشف الصدق ؛ ؛ ص175
13- علامه حلى، حسن بن يوسف، نهج الحقّ و كشف الصدق، 1جلد، دار الكتاب اللبناني - بيروت، چاپ: اول، 1982 م.
14. وسائلالشيعه، آلالبيت، ج 12، ص 72
15- ابراهيم (14)40
16- لقمان (31)17
17. مريم (19) 54و55
