به گزارش خبرگزاری «حوزه»، حضرت آیت الله مکارم شیرازی با اشاره به فاجعه منا گفتند: فاجعۀ دردناک منا، حادثۀ بسیار مهمی است که در تاریخ اسلام سابقه نداشت و واقعا تکان دهنده بود.[1] این حادثه که جهان اسلام را غرق در عزا ساخت، منجر به از دست رفتن و مجروح شدن جمع زیادی از مسلمانان همه کشورها و کشور عزیزمان شد.[2] لذاچشم ها در فراغ خونبار و قلب ها در آتش این مصیبت عظما سوزان است.[3] ضایعه تأسف برانگیز و ناراحت کننده در سرزمین منا که همه را ناراحت کرد.[4]

فاجعۀ منا؛ ارمغان سوء مديريت سعودي ها

در سوء مدیریت سعودی ها در این فاجعه جای تردید نیست بلکه  اجماع جهانی هم بر این مسئله صحه می گذارد که این حادثه قابل پیشگیری بود.[5] البته این بی تدبیری ها در سابق نیز وجود داشته است.[6]

لذا اگر دولت سعودی بعد از حادثه منا برخورد مناسبی می کرد، مانند آبی روی آتش مسلمانان بود اما سوءمدیریت و بی تدبیری آل سعود سبب دامن زدن به ابعاد حادثه منا شد.[7] لذا سعودي ها در حادثه منا يا نخواستند و يا نتوانستند آن را مديريت کنند،[8] حال آنکه عقل و تدبیر و مدیریت صحیح ایجاب می کرد که برای برخورد با چنین حادثه های کم نظیرو یا بی نظیر،فعالیت های متعددی صورت گیرد.[9]

هم چنین باید گفت حج متعلق به تمام امت اسلام است در حالی که سوء مدیریت سعودی ها ضربه بزرگی به قداست حج وارد کرد[10]؛ اینها ضایعاتی است که جبران آن به این آسانی و سادگی نیست[11].

سوء مدیریت چهارگانۀ رژیم سعودی در فاجعۀ منا

در تبیین این مسأله باید به چهار نکته اشاره نمود:

1. برخورد نامناسب با این حادثه یکی از مصادیق اصلی سوء مدیریت رژیم آل سعود است،[12]در چنین حادثه ای با این وسعت که کم نظیر و یا بی نظیر بوده است، اظهار همدردی با خانواده های داغدیده ابتدایی ترین کار بود که باید انجام می شد امام صورت نگرفت.[13]

2. دولت سعودی باید اجازه دهند هیئت تحقیقی علت وقوع این حادثه را بررسی کرده و مقصران و متخلفان را مجازات کنند، اما این اقدام نیز صورت نگرفت.[14]

3.کار سوم این بود که بگویند خسارات را جبران می کنیم که این مهم نیز تاکنون صورت نگرفت[15].

4. اتخاذ تدابیر(هر چند با کمک دیگران باشد) برای جلوگیری از تکرار این ماجراها از دیگر برخوردهایی بود که باید صورت می گرفت امااین مهم نیز اجرا نگردید،[16]بی شک اگر آنها تدبیر می کردند و برخورد درستی با این فاجعه داشتند، این فاجعه این قدر گسترده نمی شد، این واقعا مایه تاسف و تعجب است.[17]

حال با این تفاسیر باید گفت مدیریت و برخورد عاقلانه در این حوادث لازم است و نباید انسان روی دنده لج بیافتد که مسئله بدتر شود .[18] البته بی تدبیری سعودی ها تنها منحصر به سال گذشته نبود و در گذشته نیز به کرات شاهد وقوع رخدادهای تلخی بوده ایم؛ لذا ما تاکید می کنیم که مدیریت سعودی ها به هر دلیلی قادر نیست این کار را انجام دهد.[19]

بنابراین ابراز همدردی، تعیین گروه بررسی، جبران خسارات و در نهایت تدبیر برای آینده ، چهار وظیفه برای هر حادثه ای است که متاسفانه آل سعود چنین نکرد.[20]

قضاو قدر ؛ توجیه فضاحت بار آل سعود برای شهدای فاجعۀ منا

جای بسی تأسف و شرمساری برای رژیم سفاک سعودی است که نه تنها هیچ یک از این اقدامات را انجام ندادند، بلکه گفتند فاجعۀ منا  قضا و قدر الهی بوده است اما ظاهراً معنای قضا و قدر را نفهمیدند[21].

این ادعای مضحک مثل این است که ما همه مأموران و تدابیر را در جاده ها برداریم و بعد بگوییم کشته های جاده ها، قضا و قدر است.[22] به راستی که این نهایت سوء مدیریت است.[23]

بی تردید اظهارات بعضى از علماى عربستان مبنی بر مرتبط ساختن این قضیه به «قضا و قدر الهى» (که براى فرار از بار مسئولیت ها اظهار شده) خود فاجعه دیگرى است چون تعلیمات اسلام را در مسأله «قضا و قدر» زیر سؤال مى برد. آیا مثلا اگر بیمارى خطرناکى در میان مسلمین شایع شود نباید براى علاج آن تلاش شود؟ باید بگذاریم هزاران قربانى بگیرد و آن را به قضا و قدر الهى مربوط سازیم؟ در حالى که قضا و قدر در قرآن مجید و سنت پیغمبر اکرم(صل الله علیه و آله و سلم) هرگز چنین معنایى ندارد ،بلکه  خداوند در حوزه اعمال انسانى ما را به تدبیر و چاره اندیشى صحیح مکلف ساخته است که ترک آن مسئولیت آفرین است.[24]

از همه بد تر اینکه مفتی اعظم سعودی گفته است برخی دلشان می خواست در منا که اجر بالایی دارد، کشته شوند و این بسیار توجیه بدی بود، و یا برخی دیگر از مسئولان عربستان بی نظمی حجاج را علت حادثه ذکر کردند ؛حال اگر این طور است پس شما آنجا چه کاره هستید؟[25]

از همه تعجب برانگیز تر این بود که آل خلیفه به آل سعود تبریک گفت که حج موفقی داشتید آیا این نادانی و حماقت نیست؟[26]، مگر این حج موفقی است که با بی تدبیری و سوءمدیریت انجام شده است؟.[27]

لزوم تشکیل هیأت حقیقت یاب در فاجعه منا

باید تأکید کرد علل وقوع این فاجعه باید با جدیت دنبال شود، علاوه بر این باید فکری بشود که چنین حوادثی حتی در مقیاس کوچک برای سال های آینده تکرار نشود.[28]

زیرا مردم انتظار دارند علت این فاجعه پیگیری شود،.[29] لذا دولت عربستان باید اجازه دهد هیاتی متشکل از این کشور و سایر کشورها، و بعضی مراکز بین المللی هرچه سریع تر تشکیل شود و مقصران این حادثه دردناک مجازات شوند.[30]

هم چنین وقایع نگاری فاجعه منا با ذکر تمام مستندات، اخبار و تصاویر باید به عنوان یک  مجموعه کامل هر چه سریع تر تهیه و در دسترس عموم مردم قرار گیرد تا آنها بدانند چه اتفاقاتی رخ داده است، این مسئله کمک می کند فاجعه منا فراموش نشود.[31]

سایۀ سنگین چالش های سیاسی آل سعود بر سر مقدسات اسلام

شکی نیست که سعودی ها با مقدسات اسلامی بازی سیاسی می کنند[32] در حالی که حج برکنار از بازی های سیاسی است، قرآن می گوید حرم امن خدا منحصر به کسی نیست و همه در آن مساوی هستند، لذا باید حکام جائر سعودی را مورد عتاب قرار داد و گفت مگر حرمین شرفین، کعبه، مکه و مدینه ملک شخصی شما است که این گونه رفتار می کنید؟ این اماکن مقدسه متعلق به عموم مسلمانان است.[33]

ولی سعودی ها حرمین را ملک شخصی خود کرده و انتقام مسائل سیاسی و نظامی شکست خورده خود را در عراق، یمن و سوریه گرفته و ایران را وادار می کردند که با ترک عزت زائران را به حج اعزام کنند.[34]

به عنوان نمونه امام جمعه مدینه و مکه و مفتیان سعودی به تازگی در خطبه های روز جمعه به قدری بر ضد شیعه تبلیغ کردند که آن ها را نجس و کافر می دانستند و باید در نظر داشته باشیم که حتی اگر با دولت سعودی کنار می آمدیم حاجیان ما که به مسجد الحرام و مسجد النبی می آمدند با جوانان تحریک شده بوسیله مفتیان بی دین مواجه شده و آن ها مردم ما را اذیت می کردند، این کار خطر داشت و شیعه ستیزی عجیبی در عربستان به راه انداخته بودند.[35]

لغو اعزام به حج؛مصلحت الهی؛تجلی قدرت و عزت

لازم به ذکر است حج یک مساله مهم است ولی امروز عبادی سیاسی شده است و با کرامت و دین و مذهب ما پیوند خورده که باید تمام جهات را رعایت کنیم.[36]

از سوی دیگر کارشکنی های سعودی ها در امر حج بر هیچ کس پنهان نیست، سعی ما بر این است که مانند هر مسلمان آزاده دیگری مراسم حج را با امنیت کامل و عزت و احترام شایسته انجام دهیم، در حالی که قرائن نشان می دهد سعی عربستان سعودی بر این است که به سبب اختلافات سعودی که با ما دارند تا می توانند از عزت و احترام حجاج ما بکاهند، در حالی که مسائل مربوط به حج را با مسائل سیاسی آمیختن یکی از اشتباهات بزرگ آنهاست و بدیهی است که دولتمردان ما جز به حج توأم با عزت و امنیت تن نخواهند داد.[37]

زیرا نباید در برابر یک عده مزدور آمریکا سر ذلت فرود آوریم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله وسلم نیز راضی به این مساله نیستند.[38]

لذا قصد سعودی ها با توجه به قرائن واضح از اعمالی که انجام می دهند توهین است، با توجه به شرایط موجود دیگر نباید انتظار داشته باشیم که برای حج پیشنهادی بدهند و اگر بدهند هم آمادگی نیست،[39] زیرا آن چه که از مردم شنیده ایم آن ها نیز مایل نیستند با ذلت به حج بروند.[40]از این رو باید از حج امسال صرف نظر کنیم چرا که ما حجی عزتمندانه، آبرومندانه و با رعایت شأن حجاج می خواهیم.[41] لذابا این تفاسیر باید گفت لغو اعزام به حج مصلحتی الهی است .[42]

رسالت علمای اسلامی در مدیریت آیندۀ حج

این فاجعه(دور از مسائل سیاسى و روابط مختلف کشورهاى اسلامى) براى همه علماى اسلام در هر جا هستند مسئولیت آفرین است و لازم است براى علاج آن چاره اى بیندیشیم، اما متأسفانه هفته ها از وقوع این حادثه تلخ گذشت و عکس العمل چندانى از علماى جهان اسلام مشاهده نشد، این در حالى است که پیغمبر اکرم (ص ) مى فرماید:«من لم یهتمّ بأمر المسلمین فلیس منهم».[43]،[44]

بی شک جان یک مسلمان محترم است«ومن أحیاها فکانما احیانا الناس جمیعا»[45] تا چه رسد به جان هزاران مسلمان آن هم هنگام اداى فریضه بزرگ حج. آیا نباید براى حل این مشکل و تبعات آن و مسائل مربوط به حال و آینده چاره اى اندیشید؟[46]

به راستی  در دنیایى که گاه براى از دست رفتن یک فرد آن همه سر و صدا به راه می اندازند هرگاه علماى اسلام در برابر این همه قربانى(که به اجماع همه مطلعین هزاران نفر بودند) بی تفاوت بماند مردم دنیا چه خواهند گفت؟ آیا استنباط مردم جهان این نخواهد بود که مسلمانان براى جان هم کیشان خود ارزشی قائل نیستند؟.[47]

لذا ما از همه آزادی خواهان جهان به ویژه علمای جهان اسلام و شیعیان منطقه انتظار داریم در برابر اعمال نسنجیده مقامات سعودی، ساکت ننشینند[48] بلکه  فارغ از مسائل سیاسی و با ادبیات واقع بینانه،  مناسب و شایسته که ناشی از خیرخواهی باشد باید از علمای اسلام خواسته شود که این مسئله را با جدیت تمام پیگیری نمایند.[49]

برای تحقق این مهم  در زمینه مدیریت حرمین شریفین مطالعاتی انجام شده و اساسنامه ای در حال تکمیل و در صدد ارائه به علما و اندیشمندان جهان اسلام هستیم تا ان شاءالله این وضع نابسامان سامان پیدا کند. [50] بدین ترتیب برنامه درست این است که حرمین شریفین زیر نظر جمعی از علمای همه کشورهای اسلامی که مدیر و مدبر باشند اداره شود اداره شود.[51]این برنامه ممکن است تا چندسال به ثمر نرسد ولی بذر آن باید افشانده شود و علمای اسلام اجماع کنند و بر این نیت باشند که حرمین به دلایل ذیل باید از زیر نظر عده ای وهابی متعصب و گاهی تکفیری خارج شود.[52]

1. از نظر منطق قرآن مدیریت حج باید به همه تعلق داشته باشد چه آنهایی که ساکن هستند و چه آنهایی که از دیگر نقاط و سایر کشورها اعزام می شوند[53]، لذا  بارها گفته و تاکید کرده ام اداره حرمین شریفین نباید بر عهده عربستان سعودی باشد.[54]

2. وقوع حوادث غم بار و خونین ،دومین دلیل بر ناتوانی سعودی ها در اداره حرمین شریفین به شمار می آید، زیرا تجربه نشان داده آنها به تنهایی نمی توانند این فریضه بزرگ را آن گونه که لازم است اداره کنند، حوادث بسیار دردناک سال گذشته در مسجدالحرام و سپس در منا بهترین گواه آن است.[55]

در حالی که در مراسم راهپیمایی اربعین که چندین برابر جمعیت می روند به دلیل مدیریت خوب، بحمدالله اتفاقی نمی افتد، اما در مراسم حج که از نظر تعداد جمعیت کمتر است، شاهد حوادث دردناکی بودیم.[56]

من بر حسب وظیفه شرعى و انسانى خود آمادگى خویش را اعلام می دارم تا با دعوت از علماى برجسته جهان اسلام به تبادل نظر در این خصوص بپردازیم و در این راستا پیشنهاد مى کنم با برگزارى نشست هاى کاملا علمى و فقهى(دور از مسائل سیاسى در قم یا در هرکدام از مراکز کشورهاى مختلف اسلامى به آسیب شناسى این مسأله بپردازیم.)[57] به یقین اگر در این امر کوتاهی شود مسوولیت حوادثی که امکان دارد خدایی ناکرده تکرار شود بر عهدۀ همگان خواهد بود.[58]

امیدوارم مفتیان و علماى بزرگ محترم کشورهاى اسلامى گام هاى مؤثرى در این راه بردارند و کارى کنند که یوم القیامة در پیشگاه خداوند مسئول نباشیم(فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللهُ وَأُولَئِکَ هُمْ أُوْلُوا الاَْلْبَابِ).[59]،[60]

لزوم مدیریت آیندۀ حج توسط سازمان همکاری اسلامی

متأسفانه اکنون نوعی حالت دل زدگی از حج پیدا شده که باید این حالت را برطرف کنیم تا مطلوبیت حج ضربه نخورد.[61]

مسأله مهم این است که باید مسائل مربوط به حرمین شریفین روزی به طور کامل حل شود و آن در صورتی خواهد بود که گروهی از زبده ترین آگاهان نسبت به مسائل حج از سوی سازمان همکاری اسلامی برای نظارت بر امر حرمین شریفین انتخاب شوند که عربستان سعودی نیز می تواند عضوی از آن باشد.[62]

به یقین این طرح به نفع آنها نیز خواهد بود و هیچ منافاتی با حاکمیت آنها برکشورشان ندارد. قرآن با صراحت تمام می گوید: «همه مسلمین اعم از نزدیکان و دوران در مسجدالحرام برابرند»؛ (سَوَاءً الْعَاکِفُ فِیهِ وَالْبَادِ).[63]،[64]

بر فرض هم که عربستان بتواند حج را اداره کند دلیل بر این نیست که حرمین شریفین ملک آنهاست و توسط سازمان همکاری اسلامی اداره نشود، خوشبختانه تعدادی از کشورها اعلام موافقت با پیشنهاد ما کردند که باید حج به وسیله نمایندگان عموم کشورهای اسلامی اداره شود، متأسفانه وزارت خارجه کشورمان در این زمینه کمی کوتاهی کرد؛ حال آنکه در مسائل سیاسی کسی پیشرفت می کند که اهرم فشار داشته باشد.[65]

بنابراین باید این مساله در جوامع اسلامی مطرح شود که مدیریت حج و حرمین شریفین باید بر عهده مدیران همه جوامع اسلامی باشد تا جلوی این عوارض نا مطلوب را بگیرند.[66]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت نباید حادثه منا را رها کرد[67] بلکه به طور حتم این رشته سر دراز دارد و این حادثه در نوع خود استثنا بوده است.[68]

هم چنین باید گفت عربستان لیاقت مدیریت حج و حرمین شریفین را ندارد[69] بلکه این فاجعه عظیم ایجاب می کند که علمای اسلام از یک سو و سیاستمداران از سوی دیگر در اسرع وقت جلساتی تشکیل دهند و برای اداره حرمین شریفین فکری کنند، کسانی که اکنون مسوول هستند عملا ثابت کردند توانایی این کار را ندارند و امکان تکرار این فاجعه در سالهای دیگر، مراسم حج را بصورت یک عبادت وحشتناک در آورد.[70]

امیدوارم خداوند این ضایعه را که به عالم اسلام وارد شد، جبران بفرماید[71] و نیزخدای متعال ریشه کسانی که با مقدسات اسلامی بازی سیاسی می کنند را قطع بفرماید.[72]

اینجانب به تمام مسلمین جهان و به ویژه خانواده هایی که عزیزان خود را از دست داده اند صمیمانه تسلیت عرض می کنم . امیدوارم روح پاک آنها در جوار رحمت الهی با ارواح شهدای کربلا محشور گردد و خداوند به بازماندگان صبر جمیل و اجر جزیل مرحمت کنند و آنها را ذخیره یوم المعاد قرار دهد.[73]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی  

[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت؛30/7/1394.

[2] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به مناسبت حادثه منا؛3/7/1394.

[3] همان.

[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/2/1395.

[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/7/1394.

[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/2/1395.

[7]  همان.

[8]  بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/7/1394.

[9] همان.

[10] همان.

[11] همان.

[12] همان.

[13] همان.

[14] همان.

[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/2/1395.

[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/7/1394.

[17] همان.

[18] همان.

[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/6/1395.

[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/2/1395.

[21] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/7/1394.

[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/2/1395.

[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/7/1394.

[24] متن نامه مهم حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، به علماى جهان اسلام؛7/9/1394.

[25] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/2/1395.

[26] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/7/1394.

[27] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/2/1395.

[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت؛30/7/1394.

[29] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر بهداشت ؛19/07/1394 .

[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت؛30/7/1394.

[31] همان.

[32] همان.

[33] همان.

[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/3/1395.

[35] همان.

[36] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی؛23/2/1395.

[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛8/2/1395.

[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی؛23/2/1395.

[39] همان.

[40] همان.

[41] همان.

[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/3/1395.

[43] بحارالانوار؛ج ۷۱؛ ص ۳۳۹؛ ح ۱۲۰.

[44] متن نامه مهم حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، به علماى جهان اسلام؛7/9/1394.

[45] سوره مائده، آیه 32.

[46] متن نامه مهم حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، به علماى جهان اسلام؛7/9/1394.

[47] همان.

[48] متن بیانیۀ حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در محکومیت اعلام حکم اعدام شیخ نمر؛4/8/1394.

[49] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار نماینده ولی فقیه در امور حج و زیارت؛30/7/1394.

[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/6/1395.

[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/3/1395.

[52] همان.

[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/6/1395.

[54] همان.

[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛8/2/1395.

[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/6/1395.

[57] متن نامه مهم حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، به علماى جهان اسلام؛7/9/1394.

[58] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به مناسبت حادثه منا؛3/7/1394.

[59] سورۀ زمر، آیۀ17،18.

[60] متن نامه مهم حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، به علماى جهان اسلام؛7/9/1394.

[61] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر بهداشت ؛19/07/1394 .

[62] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛8/2/1395.

[63] سورۀ حج؛ آیۀ25.

[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛8/2/1395.

[65] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی؛23/2/1395.

[66] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/6/1395.

[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مجلس شورای اسلامی؛ 10/07/1394.

[68] همان.

[69] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/6/1395.

[70] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به مناسبت حادثه منا؛3/7/1394.

[71] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/2/1395.

[72] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/6/1395.

[73] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به مناسبت حادثه منا؛3/7/1394.