به گزارش خبرگزاری«حوزه»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی خامنه ای طی یادداشتی « راهبرد آمریکا برای فشار از طریق برجام» را تحلیل کرده است.

چند صباحی است که آمریکایی ‌ها با استفاده از برجام تلاش می‌ کنند برخی سناریوهای خود در قبال ایران را تحت قید «مشروعیت تحریم های جدید» و التزام ایران به آنچه «تهران طبق این سند پذیرفته است» پیش برند. سوای از گفته ‌های خلاف واقع آن ‌ها پیش از مذاکرات (که در نامه ‌نگاری ‌ها و پیغام ‌های خود به رهبر انقلاب در خصوص برچیده شدن تحریم‌ ها در صورت مذاکره بیان می‌ کردند)، و سوای از فریبکاری ‌هایی که حین مذاکرات داشتند و به انحاء مختلف تلاش می ‌کردند که مسیر مذاکرات را به بیراهه بکشانند، بعد از توافق برجام نیز آنها نقض ‌عهد کرده و به تعهداتی که خود آن ‌ها را پذیرفته و امضا کرده بودند، پایبند نماندند.

البته دلیل آن نیز مشخص است. اساسا آمریکایی ‌ها بنای تعدیل سیاست ‌های تحریمی خود علیه ایران را نداشته و ندارند. برای آمریکایی ‌ها که یک عمر با سیاست تحریم ‌ها تلاش داشته ‌اند ایران را به اصطلاح «مهار» کنند، برچیده شدن تحریم‌ ها، نه تنها مقبول نبوده بلکه نقض غرض همیشگی آن‌ ها یعنی دکترین «مهار ایران» است.

* مسئله‌ مشروعیت تحریم ‌های جدید

البته پیش از روی کار آمدن اوباما، آمریکایی ‌ها و به ‌طور خاص جمهوری ‌خواهان این استنباط را نداشتند که تحریم به ‌عنوان یکی از بهترین ابزار آمریکا علیه ایران محسوب می ‌شود و از این ‌رو گزینه ‌های دیگری را آزمون کردند. اما در زمان اوباما سیاست تحریم‌ ها علیه ایران به طور جدی ‌تری و به تعبیر خودشان «تحریم‌ های فلج ‌کننده علیه ایران» پیگیری شد(1) و(2) و(3)، موضوعی که علی ‌الظاهر اقتصاد ایران را هدف گرفته بود و باطنا با این قصد انجام شد که اصول و سیاست ‌های کلی ایران را تحت ‌الشعاع قرار دهد. (4) بنابراین آمریکایی ‌ها به هیچ‌ وجه خواهان از بین رفتن چارچوب تحریم ‌های خود علیه ایران نبوده‌ اند.

اگر به مصادیق زیر دقت کنید یک گزارۀ محوری در آن مشاهده می ‌شود که آمریکایی ‌ها آن را معیار بقای تحریم‌ ها قلمداد می ‌کنند، و آن این است که «آمریکا تحریم ‌های خود علیه ایران در مسائل حقوق بشر و مسائل حمایت از تروریسم را رها نخواهد کرد و حتی آن ‌ها را توسعه نیز خواهد داد.» (5) و(6) و(7) و(8) در همان حین مذاکرات و توافق نیز مقامات آمریکایی‌ این گزاره را به انحاء مختلف بیان کردند.

جک لو، وزیر خزانه‌ داری آمریکا در این ‌باره گفت: «حفظ معماری تحریم‌ ها در حین فراهم آوردن تخفیف از طریق معافیت ‌های تحریمی، شرط دوم ما (یعنی برخورداری از توانایی بازگرداندن تحریم ‌ها در صورت عدم پایبندی ایران به تعهداتش) را تقویت می ‌کند.»(9) کریس بک مایر، معاون هماهنگ‌کنندۀ سیاست تحریم ‌های وزارت خزانه ‌داری آمریکا نیز به صراحت گفت: «با توافق هسته ‌ای همه‌ تحریم ‌های ما علیه ایران برداشته نخواهد شد. تحریم ‌هایی وجود دارد که به‌ علت حمایت ایران از تروریسم اعمال شده است. این تحریم ‌ها به قوت خود باقی خواهند ماند. تحریم ‌های مربوط به نقض حقوق بشر در ایران نیز همچنان باقی خواهند ماند. تحریم‌ هایی وجود دارد که به حمایت ایران از رژیم بشار اسد، رئیس ‌جمهور سوریه، مربوط است و این تحریم ‌ها نیز باقی خواهند ماند.» (10)

از این زاویه، آمریکایی‌ ها حتی از برجام به‌ عنوان سکویی برای مشروعیت ‌دادن به تحریم‌ های خود علیه ایران استفاده کرده ‌اند. نمونۀ بارز آن در سخنان تام مالینوفسکی، مشاور وزیرخارجۀ در امور دموکراسی، حقوق بشر و کار آمریکا قابل مشاهده است: «تحریم ‌های تحمیل شده علیه ایران در پاسخ به تجاوزات این کشور به حقوق بشر بی ‌توجه به توافق منعقد شده ایران و شش کشور دیگر باقی خواهد ماند.»(11) موضوع «بی ‌توجه به توافق هسته‌ ای بین ایران و غرب» دقیقا آن «مشروعیت» نامشروعی است که آمریکایی ‌ها ادعا می ‌کنند به ‌واسطۀ برجام آن را تحصیل کرده ‌اند. استدلال آن ‌ها نیز این است، آنچه توافق در خصوص آن سکوت کرده، «مشروعیت دارد.» مالینوفسکی اینگونه این سیاست دولت آمریکا را بیان می دارد که «بی ‌توجه به نتیجه گفت ‌وگوهای ایران، ما در حال ادامه دادن ایستادگی در مسئلۀ حقوق بشر در ایران هستیم. اگر هر تحریمی به ‌واسطۀ توافق از بین برود، تحریم ‌های حقوق بشر باقی خواهند ماند.»(12)

* تفسیرپذیری برجام به عنوان نقطۀ فشار بر ایران

یکی از پیامدهای شتاب ‌زدگی و عجله در امضای توافق، غفلت از جزئیاتی است که اتفاقا می ‌تواند در فرایند اجرای یک توافقنامه نقش کلیدی داشته باشد. عدم جزئی ‌نگری در متن برجام نیز موجب شد که امکان تفسیرپذیری به ‌عنوان نقطه ‌ضعفی در گفت ‌وگوها و بعد از آن در متن توافق خود را نشان دهد. یک نمونه آن اظهاراتی شبیه «عدم التزام ایران به روح برجام» توسط رئیس‌جمهور آمریکا بود. به‌ صورت بدیهی مسئله ‌ای به ‌نام «روح برجام» در هیچ ‌کجای این سند قید نشد و طبیعی هم بود که قید نشود، اما آمریکایی ‌ها آن را دستاویزی برای تمدید تحریم ‌های سابق  و غیرهسته ای خود علیه ایران کردند.

باراک اوباما در حاشیۀ نشست امنیت هسته ‌ای واشنگتن، با بیان موضوع هراس شرکت‌ های بین ‌المللی برای ورود به ایران، مسئلۀ التزام به روح توافق را برای اولین بار اینگونه بیان کرد: «من همیشه گفته ‌ام که نمی ‌توانم قول بدهم که ایران از فرصت فراهم شده در این رهگذر برای ورود مجدد به جامعۀ بین ‌الملل استفاده کند. ایران تاکنون متن توافق را رعایت کرده است، اما روح توافق، مستلزم این است که ایران به جامعۀ جهانی و شرکت ‌ها سیگنال ‌هایی بفرستد مبنی بر اینکه اقدام به انجام طیفی از اقدامات تحریک ‌آمیزی که شرکت ‌ها را هراسان می‌ کند، نخواهد کرد.»(13) باج ‌خواهی ‌های موشکی و مسائل منطقه ‌ای نیز در همین چارچوب می ‌گنجد.

از سویی دیگر، مقامات آمریکایی با علم به تأثیرپذیری رفتار برخی از نخبگان و سیاسیون داخل کشور، نسبت به وضع و تشدید تحریم ‌ها با جدیت بیشتری رفتار کردند. به ‌عبارتی در این طرف، وقتی آمریکایی ‌ها با پیام‌ های مطلوب خود در خصوص تأثیرگذاری تحریم ‌ها مواجه شدند، طبیعتا سبب شد تا آن ‌ها برای وضع تحریم ‌های جدید علیه ایران و البته سخت ‌تر از قبل متقاعد شوند. اوباما حتی در پاسخ به گروه تندرویی که به سیاست بازداشتن ایران از توسعه صنعت هسته ‌ای از طریق اقدام نظامی معتقد بودند، اینگونه اظهارات برخی از مقامات داخلی ایران -که برای توجیه نواقص و معایب، تحریم‌ ها را به ‌عنوان عامل ناکارآمدی اقتصادی قلمداد می ‌کردند- را یادآوری می‌ کرد و این گروه را متقاعد کرد که سیاست تحریم ‌ها پاسخ مثبت داده است. اوباما پس از قرائت بیانیۀ‌ پایانی مذاکرات هسته ‌ای ایران در لوزان سوییس، در ۱۴ فروردین ۱۳۹۴ در رابطه با مذاکرات هسته ‌ای با ایران تصریح کرد: «ما جهان را برای اعمال شدیدترین تحریم ‌ها در تاریخ متحد کردیم؛ تحریم ‌هایی که تأثیر چشم ‌گیری بر اقتصاد ایران گذاشت. البته تحریم‌ ها به ‌تنهایی نمی ‌توانست برنامۀ هسته‌ای ایران را متوقف کند اما به بازگشت ایران به میز مذاکره کمک کرد.»(14)

* فشار از طریق پیوستن ایران به نهادهای بین ‌المللی اقتصاد

یکی از موضوعات دیگری که در یکی دو سال اخیر و با به سرانجام رسیدن مذاکرات هسته ‌ای بسیار پررنگ بوده است، «پیوست اقتصاد کشور به برجام»، به ‌منظور تغییر رفتار و تغییر سیرت جمهوری اسلامی بوده است. چند ماه پیش، استفان مول، مسئول اجرای برجام در آمریکا، در جلسه استماع کمیتۀ بانک ‌داری سنا صراحتا به این مسأله اشاره کرد و گفت: «ایران برای اینکه به طور کامل از فرصت ‌های اقتصادی ایجاد شده (در توافق هسته‌ ای) بهره ‌مند شود، باید مسائل داخلی ‌اش را که در تصمیم‌ گیری‌ های اقتصادی در سطح بین ‌المللی اثرگذار است، حل کند. این مسائل شامل عدم وجود شفافیت در بخش ‌های مالی و تجاری، همچنین اقدامات تحریک ‌آمیز مانند آزمایش مکرر موشک ‌های بالیستیک، حمایت دولتی از تروریسم و بازداشت اتباع دارای تابعیت مضاعف می ‌شود.» دنیس راس که از سوی اوباما به ‌عنوان هماهنگ ‌کننده‌ امور مناسبات آمریکا و ایران منصوب شده ‌است نیز در این ‌باره اذعان کرد: «ایرانیان احتمالا می ‌خواهند با ایجاد اصلاحات، گشایش اقتصادی ایجاد کنند اما چیزی که از هنگام امضای توافق هسته ‌ای مشخص شده این است که به لحاظ فرهنگی و اجتماعی تقریبا هیچ ‌‌چیز تغییر نکرده است. ضمن اینکه احتمال ندارد این موارد و سیاست‌ های کلی ‌تر ایران به این زودی ‌ها تغییر یابند. برای حرکت به جلو، اگر ما بخواهیم شاهد تغییرات مطلوب ‌تر در داخل ایران و سیاست ‌های کمتر تهاجمی در منطقه باشیم، می ‌بایست همان منطقی را که برای کشاندن این کشور به پای میز مذاکرات استفاده کردیم، اعمال کنیم: کاری کنیم که ایران برای رفتارهای بدش در منطقه بهای سنگینی پرداخت کند»

آمریکایی ‌ها سعی می‌ کنند، توسعه‌ اقتصادی ایران را در گرو ملحق شدن به سازمان ‌ها و نهادهای بین ‌المللی اقتصادی (به ‌طور دقیق سازمان‌ های مطمح نظر اجماع واشنگتن، سازمان تجارت جهانی، صندوق بین ‌المللی پول و به ‌طور کلی سیستم برتوون وودز) معنا کنند. این موضوع سبب شده است تا به نوعی دیگر به ایران فشار آورده شود، چراکه از نظر غرب و سازمان ‌های اقتصادی فوق ‌الاشاره، در صورتی نظام اقتصادی ایران می ‌تواند در چارچوب مطمح نظر این سازمان ‌ها قرار گیرد و متعاقبا از تسهیلات آن ‌ها بهره مند شود که ایران دست به «تعدیل ساختاری» بزند. موضوع «تعدیل ساختاری» نیز به قدری موسع است که حتی ممکن است برخی سؤالات سازمان تجارت جهانی مربوط به نظام قضایی و فرآیندهای دادرسی کشور را شامل شود.

* فرجام سخن

آن گونه که مسئولین امر گفته بودند قرار بود مطابق سند برجام، تحریم‌ های آمریکا و غرب علیه ایران لغو شود و به تبع آن، مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم حل شود. اما نه تنها تحریم ‌ها علیه ایران لغو نشده است، که ماهیت جدید هم به خود گرفته است. مشکلات اقتصادی کشور نیز همچنان به قوت خود باقی است. شاید به ‌همین دلیل بود که رهبر انقلاب، در فراز پایانی «سند صیانت»، صراحتا به همین موضوع اشاره کرده و فرمودند: «همان‌ طور که در جلسات متعدّد به آن ‌جناب و دیگر مسئولان دولتی یادآور شده و در جلسات عمومی به مردم عزیزمان گوشزد کرده ‌ام، رفع تحریم ها هر چند از باب رفع ظلم و احقاق حقوق ملّت ایران کار لازمی است، لیکن گشایش اقتصادی و بهبود معیشت و رفع معضلات کنونی جز با جدّی گرفتن و پیگیری همه‌‌ جانبه‌ اقتصاد مقاومتی میسّر نخواهد شد. امید است که مراقبت شود که این مقصود با جدّیّت تمام دنبال شود و به خصوص به تقویت تولید ملّی توجّه ویژه صورت گیرد و نیز مراقبت فرمایید که وضعیّت پس از برداشته شدن تحریم ها، به واردات بی ‌رویّه نینجامد، و به خصوص از وارد کردن هرگونه مواد مصرفی از آمریکا جدّاً پرهیز شود.»

رضا حجتی- دانشجوی دکترا روابط بین الملل

پی نوشتها:

۱.https://www.washingtonpost.com/world/national-security/world-leaders-gathered-in-anticipation-of-iran-sanctions-being-lifted/۲۰۱۶/۰۱/۱۶/۷۲b۸۲۹۵e-babf-۱۱e۵-۹۹f۳-۱۸۴bc۳۷۹b۱۲d_story.html

۲. http://www.latimes.com/world/middleeast/la-fg-iran-sanctions-vienna-۲۰۱۶۰۱۱۶-story.html

۳. https://www.washingtonpost.com/world/national-security/world-leaders-gathered-in-anticipation-of-iran-sanctions-being-lifted/۲۰۱۶/۰۱/۱۶/۷۲b۸۲۹۵e-babf-۱۱e۵-۹۹f۳-۱۸۴bc۳۷۹b۱۲d_story.html

۴.https://www.washingtonpost.com/world/national-security/world-leaders-gathered-in-anticipation-of-iran-sanctions-being-lifted/۲۰۱۶/۰۱/۱۶/۷۲b۸۲۹۵e-babf-۱۱e۵-۹۹f۳-۱۸۴bc۳۷۹b۱۲d_story.html

۵. http://www.ibtimes.com/what-sanctions-against-iran-wont-be-lifted-bans-terrorism-support-human-rights-abuses-۲۰۰۸۰۶۶

۶. http://www.wsj.com/articles/kerrys-peculiar-message-about-iran-for-european-banks-۱۴۶۳۰۹۳۳۴۸

۷. http://www.nortonrosefulbright.com/knowledge/publications/۱۳۶۳۱۶/iran-sanctions-update-implementation-day

۸. http://www.rferl.org/a/iran-human-rights-nuclear-deal-malinowski/۲۷۰۹۳۶۱۰.html

۹. http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/remarks-of-treasury-secretary-jacob-j.-lew#.VUJ۸jicbSkk.twitter

۱۰. http://www.tasnimnews.com/Home/Single/۸۲۸۶۹۲

۱۱. http://www.rferl.org/a/iran-human-rights-nuclear-deal-malinowski/۲۷۰۹۳۶۱۰.html

۱۲. http://www.rferl.org/a/iran-human-rights-nuclear-deal-malinowski/۲۷۰۹۳۶۱۰.html

۱۳. http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=۱۳۹۵۰۱۱۴۰۰۰۰۱۸

۱۴. http://www.isna.ir/news/۹۴۰۱۱۳۰۲۵۰۲.