به گزارش خبرگزاری«حوزه» همان گونه که سیره اخلاقی فاطمه (س)، الگوی زنان و مردان عالم بوده،  سیره سیاسى ایشان نیز به عنوان چراغى فرا روى انسان هاى مسلمان قرار دارد که با الهام از آن مى‏توان شیوه رفتار های سیاسی و اجتماعی و فردی را فرا گرفت، این یادداشت به بررسی سیره رفتار سیاسی حضرت زهرا (س)  پرداخته است.

مقدمه

به یقین ارائه تعریف جامعی از «اسوه» در همه موضوعات مربوط به حیات مادی و معنوی بشر که بتواند با برقراری اعتدال بین نیازها و استعدادهای انسانی، آنها را در حد طاقت بشری به کمال لایق خود برساند، بدون هدایت وحی، توفیق بایسته را نخواهد یافت. بنابراین یافتن اسوه انسانی جز از راه هدایت الهی ممکن نیست، زیرا خداوندی که خود آفریدگار انسان است، بهتر از هر کس به احتیاجات و قابلیت های مصنوع خویش آگاه است و درباره او فرموده است: «الا یعلم من خلق و هو اللطیف الخبیر». آیا او نسبت به مخلوق خود آگاه نیست؟ او دانا به لطائف امور و آگاه است. ^[1] او می داند که هر کس در چه مرحله ای از مراتب کمال بشری قرار دارد در این باره در قرآن کریم فرمود: «الله اعلم یث یجعل رسالته ...» خداوند داناترین موجود به جایگاه شایسته اعطای رسالت خویش است. ^[2]

فاطمه زهرا (س) یگانه دختر بزرگوار پیامبراکرم (ص) است که در ابعاد مختلف زندگی می‌تواند به عنوان بزرگ‌ترین الگو برای زنان مسلمان باشد، ایشان اولین شهیده راه ولایت و شخصیتی بی مانند است که در کتاب وجود حضرت فاطمه(س) تمام حقیقت انسان و تمام حقیقت زن و در یک کلام تمام نسخه انسانیت به خوبی مشاهده می شود. ^[3] زهراي اطهر(س) در برابر جريان هایی كه بعد از رحلت رسول مكرّم اسلام به وجود آمد، ساكت ننشستند و دست به مبارزه سياسي زدند و با سخنراني‏هاي افشاگرانه به بيان ماهيّت غاصبان خلافت و مصيبت‏هاي وارده توسط آن‏ها پرداختند؛ بررسي سيره معصومين (ع) در راستاي حفظ ارزش‏هاي اصيل اسلامي، از مواردي است كه علاوه بر هدايت و نجات انسان‏ها، نقش قابل تأمّلي را در حفظ آرمان‏هاي جامعه مسلمين ايفا مي‏كند. از اين رو آن بزرگواران در طول حيات خويش حضور در صحنه را مسؤوليتي مهم از جانب خداي سبحان مي‏دانستند. ^[4]

تلاش برای حفظ و تداوم حکومت اسلامی

ایشان زندگی سیاسی و آشنائی با الفبای آن را از همان دوران خردسالی آغاز کرده و با فعالیت های سیاسی واجتماعی پدر بزرگوار خویش و مشکلات و مصائب بی شمار از نزدیک مانوس بودند؛ ^[5] اما پس از وفات پیامبر(ص) فصلی جدید از زندگی را آغاز کردند که برای تحکیم پایه‏های انقلاب نوپای پیامبر اکرم(ص) و حفظ و تداوم حکومت اسلامی، دست به احقاق حق و مبارزه گشوده و در جریان سیاسی عظیمی حضوری آشکار یافتند. گویا حضرت فاطمه(س) برای دفاع از ولایت در مقطع پس از وفات پیامبر(ص) انتخاب شده؛ زیرا مسلمانان در آن آزمایش سخت با سکوت خود راه خطا را در پیش گرفته؛ به انزوا گرویدند و تنها نظاره گر حوادث تلخ شدند. و هیچ کس دیگر نمی توانست در آن شرایط در برابر تهاجمات سازمان یافته و فتنه های کور، با بصیرت و آگاهی لازم چونان فاطمه زهرا(س) یک مبارزه پیروز را آغاز و بخوبی تداوم بخشد. فاطمه (س) خود را زنی مسلمان می‏دانست که باید به وظایف خویش آشنا بوده و تکلیف و وظیفه شرعیش را شخصاً عمل کند. بدین خاطر در روزهای آتش و خون و شکنجه پس از وفات پیامبر(ص)، قد علم کردند تا تکلیف دینی و سیاسی خود را نیکو به انجام رسانند. ^[6]

همان طور که معرفی نمونه ها بدون استمداد از وحی ممکن نیست، توصیف اشخاص نیز جدای از وحی برای افراد انسان در غایت دشواری و گاه ناممکن است. به این دلیل با نگاهی به زمانهای گذشته می توان به این نتیجه رسید; آنها که خواسته اند درباره اسوه های الهی به داوری بنشینند، در حق آنان ستم روا داشته، از مقام و مرتبه ای که حائز آن بودند چشم پوشیدند و از بازگو کردنش لب فرو بستند و یا در دام غلو و زیاده انگاری گرفتار شدند و به آنان مقام الوهیت دادند. ^[7]

بر همین اساس، ما که فاطمه(س)  را به عنوان «اسوه » برای نوع انسان به ویژه زنان می دانیم، این موضوع را از زبان وحی شنیدیم و از صراحت کلام رسول خدا گرفتیم.

فاطمه (س) در نزد مسلمانان برترین و والامقام ترین بانوی جهان در تمام قرون و اعصار می‌باشد. این عقیده بر گرفته از مضامین احادیث نبوی است. این طایفه از احادیث، اگر چه از لحاظ لفظی دارای تفاوت هستند، اما دارای مضمونی واحد می‌باشند. آیات بسیاری از قرآن کریم درباره معرفی اهل بیت عصمت: از جمله حضرت فاطمه(س) نازل گردیده اند که بحث درباره آنها خود باب دیگری می طلبد و منابع حدیثی شیعه و سنی مشحون از این گونه روایات است. در این باره کتاب های مستقلی حتی به وسیله بزرگان اهل سنت تالیف شده است. ^[8]

مهم‌ترين فعاليت‌هاي اجتماعي و سياسي آن حضرت را مي‌توان در محورهاي زير خلاصه كرد:

ايراد خطبه‌اي تاريخي

يكي از بارزترين رفتارهاي سياسي حضرت زهرا (س) ايراد خطبه است. ايشان با استفاده از زمان ومكان مناسب، سعي در بيداري و آگاهي مسلمانان داشتند. از اين رو، به دنبال غصب «فدك»، با جمعي از زنان به سوي مسجد مدينه حركت فرمودند. آن حضرت (س) چادري بر پيش روي خود حايل كردند و در كمال عفت و حجال، به ايراد خطبه پرداختند. اين رفتار اگرچه به دنبال غصب فدك صورت گرفت و ظاهرا يك حركت اقتصادي بود، اما با دقت در زمينه‌هاي ايراد خطبه و همچنين متن خطبه، اهداف خليفه از غصب فدك و احاديث ائمه اطهار (عليهم السلام) و نگرش آن ها نسبت به فدك، مي‌توان دريافت كه در نگرش شيعه، فدك به عنوان نمادي از غصب حكومت به شمار مي آيد. ^[9]

 حضرت زهرا(س) در خطابه حماسى خود افق‌هاى بسيارى را گشود؛ از حمد و ثناى الهى گرفته تا نقش رسالت در تحول تاريخى عرب و حكمت دستورهاى اسلامى؛ اما با ژرف نگرى در اين خطبه مى‏توان دريافت كه همه موضوعات مطرح شده در مسير باز نمودن جايگاه ولايت و امامت در نظام اسلامى و تعيين و معرفى مصداق آن، چينش و سامان يافته است. مى‏توان گفت مهم‏ترين هدفى كه در خطبه حضرت دنبال مى‏شود، فهماندن اين حقيقت به همگان است كه تنها راه ثمربخشى و سامان‌پذيرى شريعت و يگانه محور وحدت، پذيرش ولايت اهل بيت- عليهم السلام- و سر سپردگى عملى به آن است. ^[10]

تلاش براي بيدار كردن خواص

حضرت زهرا(س) در گام عملى ديگر به سراغ خواص از مهاجر و انصار رفت و با سخنان هشدار دهنده و يادآورى رخدادها و خاطرات دوران حيات رسول خدا (ص) سعى كرد وجدان‌هاى خفته آنان را بيدار كند.

دفاع از حریم رسالت و ولايت

سيره آن حضرت در اطاعت پذيرى از مقام امامت و ولايت همچون مقام نبوت به عنوان اولين مشخصه رفتار سياسي ايشان بارز است.

آگاهى‌بخشى و هشدار پس از رحلت پيامبر

پس از رحلت رسول خدا و بروز اختلافي كه به خاطر جانشيني آن حضرت به وجود آمد؛ حضرت زهرا(س) مداخله نمود؛ چرا كه ايشان براي مومنين حجت بوده و رسول خدا او را ملاك حق و باطل معرفى كرده و رضايت فاطمه را رضايت خدا و خشم او را خشم خدا دانسته است و او در هر جبهه‏اى قرار بگيرد حقانيت آن را ثابت مى‏كند و ناخشنودى وى از جناحى ديگر، بيانگر بطلان آن جناح است. ^[11] از اين رو، ايشان لازم ديد موضع خود را در قبال رخدادهاى جديد روشن كند تا حق از باطل شناخته و حجت بر مردم تمام شود. ^[12]

دوست شناسي و دشمن شناسی

آشنايي با عيار محبت و دوستي از سوي حضرت فاطمه(س) زمينه ساز نوسازي باورها و پاك سازي دل و ديده‏هاي مي‏گردد. در سيره آن حضرت سه ويژگي بنيادين در «محبوبيّت» مي‏يابيم: نخست ارتباط خالصانه با آفريدگار، سپس نگرش عاشقانه به رسول خدا و سرانجام رسيدگي به خلق خدا.

هرگاه در آيينه سخن و سيره آن حضرت بنگريم به خوبي در مي‏يابيم كه ستايش دوستان و نكوهش دشمنان خط پاياني نخواهد داشت. زهراي عزيز با ارائه تدبيري خردمندانه، عرصه ستم ستيزي و ميدان مبارزه با دشمن را فراتر از زمان و مكان گسترش داده بود تا نماي افراد از ارزش دوستي‏هاي الهي و زشتي دشمني‏هاي شيطاني تا روز رستاخيز آگاهي يابند. ^[13]

فاطمه‌ زهرا(س) فرشته‌  نجات انسانها در طول تاریخ

انتهای یادداشت را اختصاص می هیم به سخنانی از مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای در خصوص زنگانی و سیره حضرت زهرا(س):

زندگی فاطمه‌ی زهرا (س) به خاطر عظمت و شگفتی های فراوانی که در آن هست، شبیه اسطوره‌های تاریخ است. حقیقتاً چشم ما نمی‌تواند مقامات معنوی آن بزرگوار را ببیند- «تو بزرگی و در آیینه‌ کوچک ننمایی» - ما نمی‌توانیم آن قامت رسا و آن عظمت را حتّی در چشم کوته‌بین ذهن خودمان تصویر کنیم؛ لیکن همان چیزی که چشمان سطحی‌نگر ما می‌بیند، خیلی باعظمت است. یعنی آن زندگی کوتاه چه در دوران کودکی، چه در دوران نوجوانی و چه در دوران تأهّل و ازدواج و خانه‌داری این‌قدر پُرمغز است! مگر هر کسی می‌تواند همسر امیرالمؤمنین باشد؟ عظمت علی آن‌گونه است که کوه های عظیم را در مقابل خود آب می‌کند. نَفْس همسری امیرالمؤمنین، یک نشانه بزرگ عظمت است؛ لیکن شما ببینید تعامل این زن و شوهر چگونه است و دو بزرگِ خارج از ابعاد ذهن انسان، چگونه با هم حرف می‌زنند؛ چگونه زندگی می‌کنند؛ چگونه این زندگیِ الگو و نمونه تاریخ را اداره می‌کنند و چگونه هرکدام نقشی به عهده می‌گیرند! اینها تصادفی نیست. نقش آن شوهر در دوران مبارزات و جنگها این است که نفر اوّل و خطشکنِ درجه‌ی یک و گره‌گشای اوّل و آخر باشد. در دوران بعد از رحلتِ پیغمبر(ص)، این نقش تغییر پیدا می‌کند. همان شجاعت، همان قدرت و همان عظمت وجود دارد؛ منتها در نقش دیگری ظهور می‌کند. مگر هرکسی می‌تواند آن حادثه‌ی عظیم بعد از پیغمبر(ص) را تحمّل کند؟ اما علی تحمّل کرد و این همان شجاعت خیبر و همان قدرت اُحد است که در این‌جا طاقت می‌آورد.

بعد، دوران خلافت است که هر کلمه کلمه و هر قدم به قدم آن، اثری در تاریخ اسلام و تاریخ بشر گذاشته است. آن‌گاه نقش همخوان با این شخص، نقش فاطمه‌ زهرا (س) است. اگر آن مظلومیت عظیم و جانسوز در تاریخ خود را نشان نمی‌داد، حقایق اسلام آن‌چنان که بعداً آشکار شد، آشکار نمی‌شد. اینها تصادفی نیست. همه‌ اینها طرّاحی شده‌ی با تدبیر الهی است؛ منتها کسانی برای این میدان ها و این نقش های دشوار انتخاب می‌شوند که جوهر آنها، جوهر برگزیده‌ خداست. در بین همه‌ انسان های طول تاریخ، خدای متعال انتخاب می‌کند: «امتحنک اللَّه الّذی خلقک قبل ان یخلقک فوجدک لما امتحنک صابرة».

 میدان، میدان امتحان است. میدان کارِ تصادفی نیست. میدان امتیاز دادنِ بیخودی نیست. خدای متعال بیخودی به کسی امتیاز نمی‌دهد. این جوهر، این اراده‌ی قوی، این عزم راسخ، این گذشت و فداکاری در فاطمه‌ی زهرا (س) کار را به آن‌جا می‌رساند که او سنگ الماسی می‌شود که همه‌ی این چرخها بر روی آن می‌چرخد. دشوارترین چرخها را باید بر روی سخت‌ترین پایه‌ها و قاعده‌ها بچرخانند. این چرخ عظیم تاریخ اسلام و امتحانهای دشوار، در همان دوران کوتاه، بر روی دوش فاطمه‌ زهرا (س) بود. خدا او را انتخاب کرد و او توانست بشریّت را نجات دهد. فاطمه‌ی زهرا(س) فرشته‌ی نجات انسانها در طول تاریخ است. برای همین هم هست که ائمّه (ع) این‌قدر برای آن بزرگوار تکریم و حرمت قائلند و نسبت به او اظهار خشوع می‌کنند. هیچ مقامی از این بالاتر وجود دارد؟. ^[14]

*  دکتر مرتضی اشرافی، کارشناس مسایل سیاسی