خبرگزاری«حوزه»، در عصری به سر می بریم که جنگ ها و صلح ها و پيمان هاى نظامى و روابط بين المللى، بيش از هر چيز بر محور «مسائل اقتصادى» دور مى زند. البته نه به آن صورت مبالغه آميز كه «ماركس» و «انگلس[1]» و پس از آنها «لنين» مى گويند كه نيروى متحرك تاريخ بشر در همه زمينه هاى علمى و صنعتى و ادبى و اخلاقى ودر تمام طول تاريخ تنها «مسأله اقتصاد»، و «چگونگى دستگاههاى توليد» بوده است، و بنابراين «تاريخ بشر» مساوى است با «تاريخ دستگاههاى توليد»![2]، بلکه بدانیم اهمیت نظام «توليد» چیست[3]و با توجه به اینکه هنوز مشکل رکود در بخش تولید و کارخانه ها به قوت خود باقی است،[4] با تبیین و تحلیل رفتارهای بشری اعم از فعالیت های فردی و جمعی در زمینه تولید، در راستای چاره اندیشی برای تقویت تولیدگام برداریم.[5]
چیستی مفهوم توليد
انسان برخلاف بيشتر حيوانات، غالباً احتياجات خويش را به طور آماده از طبيعت دريافت نمى كند، بلكه با تصرف و تغيير در طبيعت و انجام كار، روى آن به نيازهاى خويش دست مى يابد. خواه آن كار به صورت تبديل شى ء به شيئى باشد، يا جابجايى كالا از نقطه اى به نقطه ديگر، لذا در علم اقتصاد به مجموع عملياتى كه طى آن، شكل نخستين مواد، تغيير مى يابد و يا جابجا مى شود «توليد» ناميده مى شود.[6]
به بيان ديگر «توليد» عبارت است از فعاليتى كه با به كارگيرى و سازماندهى سلسله عوامل و نهاده هايى همچون سرمايه و منابع طبيعى، به ايجاد كالا و خدمات مى انجامد.[7]در يك جمله كوتاه و ساده تر مى توان توليد را به «ايجاد فايده» تعريف كرد.[8]،[9]
جایگاه و اهمیت تولید در اسلام
در بينش اسلام «توليد» مهم ترين ركن اقتصاد اسلامى به شمار مى رود و افزايش نرخ آن از اهداف اقتصادى جوامع اسلامى است و بسيار مورد تأكيد و توصيه است؛[10]لذا اسلام مى گويد درآمد بايد به واسطه يك كار مفيد باشد و كار مفيد [11]از طریق كارهاى توليدى امکان پذیر خواهد بود.[12]
هم چنین اسلام با ترويج فرهنگ توليد و كار، و ارزش گذارى معنوى بر فعاليت هاى توليدى، زيرساخت هاى فكرى بشر را در موضوع كار و توليد، چنان اوج داد كه «كار و توليد» در رديف يكى از عبادت ها قرار گرفت [13]، و كرامت و مقام انسان نزد خداوند به آن گره خورد[14]، و تلاش جهت توليد و كار، به مثابه جهاد در راه خداوند قلمداد شد[15]، و بالاخره پيامبر(ص) اين آيين پاك مطابق نقل ابن اثير در اسدالغابه، پس از بوسيدن دستان پينه بسته كارگرى، فرمود: «هذه يد لا تمسها النار؛ اين دستى است كه آتش دوزخ به آن نمى رسد».[16]،[17]
در اين بينش، انسان هاى بيكار، سربار جامعه معرفى شدند، و افزون بر سقوط معنوى و تزلزل موقعيت اجتماعى شان، دور از رحمت خدا به شمار آمدند.[18]
اهمیت حمایت از تولید و اجرای اقتصاد مقاومتی در قرآن
گفتنی است در قرآن کریم، اصول و کلیاتی ارائه شده و اقتصاد یک جامعه اسلامی سازماندهی شده است[19] که در این میان جایگاه و اهمیت تولید در آموزه های قرآنی به عنوان یک دستورالعمل مهم مورد توجه قرار گرفته است .[20]
لذا خداوند در آیه 80 سوره انبیاء چنین فرموده است: «وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ؛ و ساختن زره را بخاطر شما به او تعلیم دادیم ، تا شما را در جنگهایتان حفظ کند آیا شکرگزار ( این نعمتهای خدا ) هستید؟».[21]
با تأمل در این فراز قرآنی باید گفت؛ خداوند از حضرت داوود(ع) که دارای مقام سلطان بود برای تولید دعوت به عمل آورده است و داوود(ع) با بافتن زره، زندگی خود را اداره و دیگران را از آن تولید بهره‌مند می‌کرد، بنابراین تولید بعضی صنایع از جمله تعلیمات الهی و انبیاء بوده است.[22]
و یا در آیه 14 سوره نحل می خوانیم:«وَ هُوَ الَّذي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها وَ تَرَي الْفُلْکَ مَواخِرَ فيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ؛ او کسی است که دریا را مسخّر ( شما ) ساخت تا از آن ، گوشت تازه بخورید و زیوری برای پوشیدن ( مانند مروارید ) از آن استخراج کنید و کشتیها را می بینی که سینه دریا را می شکافند تا شما ( به تجارت پردازید و ) از فضل خدا بهره گیرید شاید شکر نعمتهای او را بجا آورید!»؛ یعنی تولید از شما و زمینه‌سازی آن از جانب خداوند فراهم شده است.[23]
اهمیت اقتصاد مقاومتی و جایگاه حمایت از تولید در پرتو قاعده نفی سبیل
بدیهی است اسلام به كار و توليد، ارزش واقعى قائل است و از طريق آموزه هاى تربيتى و فرهنگى خاص خود، شرايط لازم را جهت توليد و بهره بردارى صحيح از طبيعت، فراهم می سازد و همگان را به تشريك مساعى در آن فرا میخواند. زيرا اسلام، خواهان عزت و استقلال جامعه اسلامى است، و هرگونه تسلط بيگانه و وابستگى به آنان را مردود مى داند، و بنابر اصل محكم نفى سبيل: «ولن يجعل الله للكافرين على المؤمنين سبيلا؛ و خداوند هرگز کافران را بر مؤمنان تسلّطی نداده است. »[24]، و برترى اسلام:«الإسلام يعلو و لايعلى عليه؛ اسلام شأن و منزلتش والاتر و بالاتر است و چيزي با آن برابري نمي‌كند»[25]، طبيعى است كه، توليد انواع فرآورده هاى مادى و فيزيكى ، در سرلوحه آموزه هاى دينى اين آيين آسمانى قرار گيرد.[26]
حضرت یوسف (ع)؛ نمونه بارز قرانی در اجرای اقتصاد مقاومتی
بی شک اقدامات حضرت یوسف (ع) نمونه بارز قرآنی برای اجرای اقتصاد مقاومتی است؛ زیرا آن حضرت دستور اقتصاد مقاومتی به مردم داد و 14 سال از زندگی مردم مصر را از طریق تولید بیش از پیش در زمان باروری زمین، ذخیره آن و صرفه جویی مناسب در دوران خشکسالی مدیریت کرد ،[27] زیرا آن حضرت مى دانست ريشه بسیاری از نابسامانيهاى یک جامعه در مسائل اقتصاديش نهفته است، لذا نبض اقتصاد كشور مصر را در دست گرفت[28]و مخصوصاً با نظارت بر مسائل كشاورزى كه در آن كشور در درجه اول اهميت بود، و با توجه به اينكه سالهاى فراوانى و سپس سالهاى خشكى در پيش بود،لذا مردم را به كشاورزى و توليد بيشتر دعوت كرد، و آنها را در مصرف فرآورده هاى كشاورزى تا سر حد جيره بندى، به صرفه جويى فراخواند، تا آنها را براى سالهاى قحطى ذخيره نمايند.[29] بنابراین ضمن این که آنها را به تولید، ذخیره‌سازی و ساختن سیلو دعوت کرد، دستور اقتصاد مقاومتی توأم با صرفه‌جویی داد.[30]
بی شک اگر این برنامه حضرت یوسف(ع) نبود شاید50 درصد مردم در هفت سال خشکسالی می‌مردند و از بین می‌رفتند، وجود یک مدیریت سالم در مسأله اقتصاد و مسأله مصرف باعث نجات هزاران نفر از مرگ حتمی شد.[31]
جایگاه تولید محوری در سیرۀ ائمۀ معصومین(ع)
در سيره امامان معصوم در اشتغال به توليد، تصوير روشنى از جايگاه توليد در بينش اسلامى ديده مى شود كه بستر فكرى و فرهنگى مناسبى را در جامعه نسبت به امر توليد و جايگاه والاى آن فراهم مى كند.[32]
لذا اميرمؤمنان على عليه السلام آن گاه كه از امر جهاد، آموزش مردم و قضاوت فارغ مى شد، به كشاورزى و باغدارى و كندن چاه ها و قنوات روى مى آورد.[33]زیرا آن حضرت توليدات كشاورزى را ركن اصلى توليد جامعه مى داند كه بقيه بخش ها بر آن استوارند به گونه اى كه ضعف آن، سستى بخش هاى ديگر و شكوفايى آن رونق ديگر بخش ها را در پى دارد. [34]
و یا آن حضرت هزار برده را با دست رنج خود آزاد کرد که از بهترین کارهای خیر است، هم چنین اسماعیل بن جابر نقل می کند: روزی خدمت امام صادق(ع) در مزرعه‌ای که مشغول به کار بودند رسیدم و دیدم یک بیل به دست دارند، لباس کار پوشیده مشغول‌اند، به ایشان گفتم، بگذارید ما یا این کارگران کار کنند شما چرا مشغول شده‌اید؟ جواب دادند: دوست دارم خداوند من را درحالی ببیند که با دست رنج خودم تولید می‌کنم و روزی حلال کسب می‌کنم هرچند برایم زحمت داشته باشد.[35]
اهمیت مقولۀ تولید در عیارسنجی رشد و پیشرفت اقتصادی
مهمترین مسأله در اقتصاد، مسأله تولید است که اگر سامان پیدا کند، همه امور اقتصادی اصلاح میشود؛ لذا کار فقط پشت میزنشینی و امضای چند برگه و پاسخ به ارباب رجوع نیست بلکه کارِ واقعی آن است که در آن تولید باشد، کار عار نیست به خصوص کارهای تولیدی.[36]
بنابراین «توليد» در نظام هاى اقتصادى از[37]اهميت فوق العاده اى برخوردار است، زيرا دوام و قوام امور اقتصادى در جوامع بشرى به آن وابسته است. حتى امروزه ميزان ثبات و امنيت هر كشورى، با ظرفيت و توان توليدى آن سنجيده مى شود. بالا بودن سطح توليد در هر جامعه اى، از معيارهاى سنجش پيشرفت اقتصادى آن به شمار مى رود، لذا «كشورهاى پيشرفته» به آن دسته از كشورها اطلاق مى شود كه داراى سطح بسيار بالايى از توليدات، اعم از كالا و خدمات هستند. در مقابل از كشورهايى كه از سطح توليدات داخلى ناچيزى برخوردارند «كشورهاى عقب مانده» ياد مى شود.[38]
لذا توسعه اقتصادى هر كشور، نخست در گرو ظرفيت و توان توليدى آن كشور است.[39]و رونق تولید به عنوان مهمترین بخش اقتصادی یک کشور و عامل رشد و توسعۀ سایر بخش ها است.[40]
سخن آخر
در خاتمه باید بار دیگر به مسئولان کشور گوشزد نمود که به فکر مشکلات اقتصادی مردم باشند،[41]زیرا علیرغم کاهش تورم لیکن اثری از این کاهش در جامعه دیده نمی‌شود، چون مسأله تولید هنوز حل و مراکز تولیدی فعال نشده است.[42]
بدیهی است خوابیدن چرخ تولید در جامعه مشکل‌ساز است؛ کاش برخی یارانه‌های بی‌دلیل، حقوق‌های نجومی و پول‌هایی که در جیب‌های مفسدان اقتصادی است را شجاعانه جمع می‌کردند و فکر آرای انتخاباتی نبودند، اضافات را حذف می‌کردند و در مسیرهای تولید به کار می‌گرفتند تا جوانان بیکار مشغول به کار شوند و اقتصاد سامان پیدا کند، امید است مردم نیز از خرید تولیدات خارجی که تولید داخلی را ضعیف و ثروت ما را می‌بلعد پرهیز کنند.[43]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
[1] Friedrich Engels.
[2] اسرار عقب ماندگى شرق ؛ ص192.
[3] خطوط اقتصاد اسلامى ؛ ص16.
[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم مطهر رضوی؛8/5/1395.
[5] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص27.
[6] همان ؛ ص320.
[7] ر. ك: فرهنگ اصطلاحات كار و تأمين اجتماعى، ص 118؛ مبانى و اصول علم اقتصاد، ص 142.
[8] درآمدى بر اقتصاد اسلامى، ص 281.
[9] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص320.
[10] همان.
[11] از تو سوال مى كنند(مجموعه سوالات قرآنى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ؛ ص110.
[12] همان.
[13] ر. ك: مسند احمد، ج 3، ص 147؛ صحيح بخارى، ج 3، ص 66؛ مستدرك الوسائل، ج 13، ص 460.
[14] امام كاظم عليه السلام فرمود:« إن الله ليبغض العبد الفارغ؛ خداوند بنده بيكار را دشمن مى دارد»( من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 169، ح 3635).
[15]. امام صادق عليه السلام فرمود:« الكاد على عياله كالمجاهد فى سبيل الله»(كافى، ج 5، ص 88).
[16] اسدالغابة، ج 2، ص 269.
[17] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص321.
[18] ر. ك: كافى، ج 4، ص 12 و ج 5، ص 72 به بعد. در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:« لاتكسل عن معيشتك فتكون كلا على غيرك».( كافى، ج 5، ص 86) و نيز از آن حضرت مى خوانيم:« إن الله يبغض كثرة النوم وكثرة الفراغ».( كافى، ج 5، ص 84).
[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم مطهر رضوی؛8/5/1395.
[20] همان.
[21] همان.
[22] همان.
[23] همان.
[24] سورۀ نساء؛ آيه 141.
[25] شرح مسلم نووى، ج 11، ص 52؛ فتح البارى، ج 9، ص 370؛ عوالى اللئالى، ج 1، ص 226.
[26] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص321.
[27] همان.
[28] تفسير نمونه ؛ ج 10 ؛ ص5.
[29] همان.
[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم مطهر رضوی؛8/5/1395.
[31] همان.
[32] دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص: 322.
[33] همان.
[34] همان ؛ ص327.
[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم مطهر رضوی؛8/5/1395.
[36] همان.
[37] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص319.
[38] همان؛ ص 320.
[39] همان؛ ص335.
[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم مطهر رضوی؛8/5/1395.
[41] بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم حضرت معصومه(س)؛30/12/1395.
[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛حرم مطهر رضوی؛8/5/1395.
[43] همان.
