به گزارش خبرگزاری «حوزه» تاریخ آسیای مرکزی با فرهنگ اسلامی و سنن ایرانی گره خورده است و در قرون متمادی مناطقی که اکنون به صورت جمهوریهای مستقل درآمده اند ، لذا این اشتراک های تاریخی، فرهنگی و مذهبی در مراسم ها و سنت های مربوط به ماه مبارک رمضان و عید فطر نیز در میان اقوام و گروه های مختلف مسلمان در آسیای مرکزی، قفقاز و حتی روسیه دیده می شود. در ادامه به بیان برخی از سنت ها و فرهنگ های کشور های آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه در ماه مبارک رمضان و عید فطر می پردازیم.
حضور اسلام در آسیای مرکزی و قفقاز به قرون اولیه هجری برمی گردد و پیش از اسلام نیز مذاهب توحیدی در این منطقه ریشه دوانده بودند.مذهب مردم این منطقه در طول تاریخ متشکل از ادیان بودایی، زرتشتی، مانوی، مزدکی، یهودی، مسیحی و ... در طول تاریخ، بوده و آسیای مرکزی به محل تماسهای بشری و روابط متقابل فرهنگی و تبادل افکار شناخته شده است.کیش های متعددی در این منطقه تبلیغ شده و در طول دوره هایی نیز گسترش یافته؛ اما با این حال، پس از ظهور اسلام، این مکتب توحیدی به صورت اعتقاد غالب در منطقه درآمده است.ظهور دین مبین اسلام در قرن هشتم میلادی، چهره مذهبی آسیای مرکزی را تغییر داد و از آن پس به مذهب اصلی این منطقه تبدیل شد.
دین اسلام در تاریخ تمدن آسیای مرکزی و قفقاز و روسیه نقشی مهم داشته و از عناصر هویت ساز آن محسوب می شود؛ هر چند در سده های اخیر، تحولات سیاسی-اجتماعی منطقه منجر به ظهور شکل های متنوعی از هویت طلبی اسلامی شده؛ اما خللی جدی بر ماهیت نظام اعتقادی مسلمانان منطقه وارد نشده ؛ آنها در واکنش به شرایط محیطی، تصویری از اسلام خواهی را به نمایش گذاشتند که قابلیت انطباق با شرایط موجود را داشته و بخشی از آن نیز در تقابل با شرایط سخت اتخاذ شده بود؛ از همین رو، امروزه مسلمانان این منطقه از لایه های هویت اسلامی گوناگونی شکل گرفته اند.
اشتراکات سنت و فرهنگ با ایران
تاریخ آسیای مرکزی با فرهنگ اسلامی و سنن ایرانی گره خورده است و در قرون متمادی مناطقی که اکنون به صورت جمهوریهای مستقل درآمده اند ، جزئی از قلمرو ایران بوده اند و در عصر غزنویان ، سلجوقیان و خوارزمشاهیان ، این نواحی از نقاط اصلی ایران به شمار می رفته اند .
در عصر صفوی مذهب تشیع در آذربایجان نفوذ نموده و دوره قاجاریه پیرو قطعنامه های گلستان ، و ترکمن چای ابتدا گرجستان و بدنبال آن ایروان ، نخجوان و بخش شمالی آذربایجان به روسیه واگذار گرید ، سمرقند ، خیوه ، و بخارا مواریث قابل توجهی از فرهنگ ایرانی دارند و زادگاه تعدادی از دانشمندان ایرانی همچون ابن سینا ، فارابی ، خوارزمی ، جوهری ، بخاری ترمذی ، زمخشری و ... آسیای میانه می باشد ، همان سرزمینی که در قرون اولیه اسلامی جزو خراسان بزرگ بود . لذا این اشتراک های تاریخی، فرهنگی و مذهبی در مراسم ها و سنت های مربوط به ماه مبارک رمضان و عید فطر نیز در میان اقوام و گروه های مختلف مسلمان در آسیای مرکزی، قفقاز و حتی روسیه دیده می شود.
نقش وهویتی اسلام در آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه
اسلام در تاریخ آسیای مرکزی و قفقاز و ایجاد جریان های مختلف دینی در این منطقه نقشی مهم داشته و از عناصر هویت ساز آن محسوب می شود. هر چند در سده های اخیر، تحولات سیاسی-اجتماعی آسیای مرکزی و قفقاز منجر به ظهور شکل های متنوعی از هویت و هویت طلبی اسلامی شده، ولی خللی جدی بر ماهیت نظام اعتقادی و همچنین بر شکل گیری جریان های دینی، فکری و معرفتی در منطقه وارد نشده است. سالیان متمادی سیطره شوروی بر کشورهای این منطقه باعث شده تا جریان های دینی، فکری معرفتی در آسیای مرکزی و قفقاز نسبت به بروز هویت خود و نیز کسب جایگاه شایسته خویش ناکام بمانند، اما با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، حرکت های جدی و مناسبی برای پالایش هویتی، تمدنی و اعتقادی در منطقه مذکور انجام گردیده است.طالعات قبل و بعد از فروپاشی شوروی نشان می دهد بلشویک ها نتوانسته اند رشد و سیر تکاملی جریان های فکری- معرفتی را از آسیای مرکزی و قفقاز حذف نمایند. در این بین جریان های مختلف فکری و معرفتی ظهور کرده و کارکردهای مختلفی برای تقویت بنیه های هویتی، فکری و اعتقادی و ملی در منطقه به نمایش گذاشتند.
براساس سنت‌های رایج مسلمانان آسیای مرکزی آنان با انجام فرایض خاص ماه مبارک رمضان قبل از ادای نماز عید فطر، زکات فطر را به افراد نیازمند، خویشاوندان فقیر خود توزیع می‌کنند .
روز عید فطر و همین طور روز تجلیل از عید قربان یا اضحی در بیش از ۲۰ سال قبل یا در پی اعلام استقلال در تمام کشورهای آسیای مرکزی رسمی شده و به جدول مراسم، جشن و اعیاد دولتی وارد و تعطیل اعلام شده است. 39 قوم مسلمان در روسیه همراه مهاجران با آیین ها و آداب مختلف مذهبی ولی همگرا، رنگین کمانی از مراسم و آداب ماه رمضان را به نمایش می گذارند که مهمترین آنها، قرائت قرآن، دید و بازدید اقوام، توجه بیشتر به حل مشکلات همنوعان، افطاری همگانی و نوبتی خانوادگی و آماده شدن برای برگزاری با شکوه آیین ها و نماز عید فطر است.
برگزاری نماز عید فطر در تمامی مساجد قزاقستان
کالیژان زانکویف امام‌خطیب مسجد مرکزی شهر آستانه قزاقستان بیان می کند که: نماز عید فطر و مراسم عید در این روز در تمامی مساجد رسمی کشور برگزار می‌شود. بنا به عادات رایج در این روز صبح زود همه مؤمنان، پس از استحمام و با پوشیدن بهترین لباس‌ها ی تازه و نوع خود را برای برپایی نماز عید فطر و شرکت در میهمانی هایی به همین مناسبت آماده می کنند. بنا به سنت‌های اسلامی مطلوب است که در این روز به کودکان شیرینی و هدایایی توزیع شود که خوشبختانه این عادت در میان مسلمانان قزاق نیز از گذشتگان به جامانده است.
با توجه به پراکندگی جمعیت مسلمانان در روسیه و تنوع قومی، آیین های گوناگون و ریشه داری در ماه مبارک رمضان اجرا می شود که مهم ترین آنها افزون بر حضور در مساجد و مراکز عبادی، افطار جمعی به صورت خانوادگی با حضور بزرگان پس از ادای نماز، قرائت قرآن و همنشینی شبانه است که خانواده ها خود را مقید به حضور در آن می دانند.
افطاری ملل در خیمه
اصلی ترین سفره ماه مبارک رمضان با عنوان "افطاری ملل" در خیمه مسجد مسکو به نام یادبود واقع در پارک پیروزی برگزار می شود که هر شب نمایندگان یکی از جوامع کشورهای اسلامی و همچنین اقوام مختلف روسیه به عنوان بارزترین نمونه وحدت اسلامی با حضور پیروان مذاهب مختلف، میزبان افطاری مسلمانان می شوند.
در مساجد شهرهای مختلف تاتارستان بویژه قازان پایتخت این جمهوری هر ساله در ماه رمضان خیمه افطار برگزار می شود تا مسلمانان با استفاده ا ز فرصت حضور در مسجد و ادای نماز، زمان بیشتری برای آشنایی با یکدیگر پیدا کنند.
همچنین در مسجد زاکابانی در قازان سفره افطار با عنوان اطعام اجتماعی انداخته می شود که در آن به صورت مفصل از میهمانان نیازمندان پذیرایی و به مشکلات آنان رسیدگی می شود.مسلمانان پس از افطار در هر جا که باشند سعی می کنند برنامه های ویژه تلاوت آیات قرآن کریم، مسائل مذهبی و آشنایی با مسائل مختلف جامعه اسلامی را اجرا کنند. شهرهای مختلف جمهوری های قفقازی روسیه در ماه رمضان نیز شاهد برگزاری مراسم و آیین های گوناگونی است.
کمک به نیازمندان، تامین مواد غذایی آنها و اقدام های سازمان یافته برای جمع آوری کمک های مالی مردمی با پشتیبانی شخصیت های دینی و همچنین افراد دارای توان مالی نیز از دیگر اقدام هایی است که هر ساله در ماه رمضان از سوی مسلمانان مقیم منطقه قفقاز روسیه اجرا می شود.
غبارروبی مساجد و و پخت انواع شیرینی‌ها در جمهوری اذربایجان
با آغاز رمضان مردم مناطق شهری و روستایی جمهوری آذربایجان با شرکت در نهضت غبارروبی مساجد و حسینیه‌ها و اماکن مذهبی، خود را مهیای ورود به ماهی که آن را ماه میهمانی خدا می‌خوانند، می‌کنند. همچنین با طبخ انواع خوراکی‌ها، حلوا و شیرینی‌ها از مهمانان پذیرایی می‌کنند. پختن نوعی نان محلی نیز در ماه رمضان در بین خانواده‌های روستایی رواج دارد. این نان علاوه بر مصرف در سر سفره خانواده‌ها، به نیت نذری و هدیه به همدیگر نیز داده می‌شود.
بیدار شدن در وقت سحر و سحری‌خوردن نیز در جمهوری آذربایجان به‌ویژه در روستاهای آن برای خود آداب و ویژگی‌های خاصی داشته است، گاهی آنان با صدای ضربه همسایه بر دیوار خانه و یا در منزل شان برای سحری از خواب بیدار می‌شوند.
انتقال سنت های ماه رمضان و عید سعید فطر از نسلی به نسل دیگر
«ملاحلیم عبدالکریم» امام یکی از مساجد جامع در ناحیه رودکی شهر دوشنبه معتقد است: رمضان عزیزترین ماه خداوند، ماه مغفرت الهی، ماه بخشش گناهان، ماه نزول قرآن و ماه میهمانی خدا به شمار می‌آید ؛ این ماه مبارک از منظر مسلمانان تاجیک، بستر اصلی دینداری، عبادت و ارتباط با خدا است و براین اساس، آنان سعی می‌کنند با انجام فرایض اسلامی و سنت‌های متعلق به آن، این ماه سعید را حفظ و به دیگران از جمله به کودکان خود و نسل آینده منتقل کنند.
به گفته وی، برگزاری عید پایان ماه رمضان از دیگر بخش‌های مهم سنت‌هایی است که با حضور پرشور مردم برگزار می‌شود که در آن کودکان نقش و جایگاه خاصی دارند.
در ایام این ماه مبارک در تمامی مساجد و مراکز دینی مناطق مرکزی روسیه نماز جماعت، جلسات قرآنی و آموزش دینی برگزار می شود که شورای مفتیان روسیه به عنوان عالی ترین نهاد مذهبی این کشور در اجرای برنامه ها همکاری می کند.
در سفره افطاری مسکو هر شب نمایندگان یکی از جوامع کشورهای اسلامی و همچنین اقوام مختلف روسیه به عنوان بارزترین نمونه وحدت اسلامی میزبان افطاری مسلمانان از مذاهب مختلف می شوند.
در قرقیزستان نیز همزمان با اعلام روز عید بر برگزاری نماز در میدان مرکزی بیشکک موسوم به "آلاتئو" و با حضور مقامات رسمی و به احتمال قوی با شرکت رئیس جمهور و مقامات دیگر دولت و مجلس این کشور برگزار می شود.
از جمله مهمترین آئین‌هایی که در ماه مبارک رمضان در ازبکستان برگزار می‌شود،همانند سایر کشور های منطقه، ضیافت افطاری است که هر کس به اندازه توان مالی خود غذایی را آماده کرده و دوستان و آشنایان و همسایگان را اطعام می‌کند.
بزرگترین مراسم تجلیل عید فطر در مناطق تاتارستان، باشقردستان، جمهوریهای خودمختار چچن و داغستان و همچنین در شهرهای مسکو و سن‌پطرزبورگ برگزار می‌گردد
.
دادن زکات دستگیری افراد نیازمند در عید فطر
تاجیکان نیز که در جمهوری تاجیکستان مستقر بوده و برخی هم در ازبکستان در شهر های سمرقند و بخارا ساکن هستند، در ماه رمضان به دادن زکات و دستگیری افراد نیازمند هم اهمیت زیاد می‌دهند و سعی می‌کنند فقرای محله خود را در این ماه کمک کنند.
مسلمانان تاجیکستان علاوه بر روزه داری در این ماه به تلاوت قرآن و انجام سایر اعمال عبادی می‌پردازند؛ در طول ماه مبارک رمضان غیر از زکات برخی از روزه داران خیرات خود را در قالب وجوه نقد، مواد غذایی و پوشاک به مساجد محل اهدا می‌کنند و در روز عید فطر بین نیازمندان با نظارت خطیب مسجد توزیع می‌شود.
در تاجیکستان با فرارسیدن ماه مبارک رمضان چهره زندگی تغییرات قابل توجهی می‌کند و مردم با شرکت در مراسم مختلف عبادی و اجتماعی این ماه را گرامی می‌دارند. معمولا مردم با آب، خرما و نمک روزه‌شان را افطار می‌کنند، مردم تاجیک مانند سایر مردم منطقه در تزیین سفره افطار و سحر از خود سلیقه زیادی به خرج می‌دهند و کدبانوهای خانواده‌ها سفره‌های افطاری که پس از نماز گسترده می‌شود با انواع غذاهای سنتی از جمله "آش پلو"، انواع " سوپ"، "شوربا"، "قروت‌آب" ، "شکرآب" ، "سمبوسه" و "منتو" تزیین‌می‌کنند.
مردم مسلمان تاجیکستان همچنین عید فطر را از بزرگترین اعیاد خود می‌دانند و در این روز به دیدار همدیگر شتافته و عید را تبریک گفته و از خداوند منان طلب قبولی طاعات و عبادات ماه رمضان را می‌کنند.آراستن سفره ویژه عید و طبخ حلوای سرخ و سفید در عید فطر در سراسر تاجیکستان مرسوم است.
کشور ازبکستان قبل از ورود به ماه مبارک رمضان فضای معنوی خاصی پیدا می‌کند و یکی از سنت‌های خوب در این کشور این است که مردم قبل از ورود به ماه مبارک رمضان به صله‌رحم و زیارت خویشاوندان به خصوص بزرگسالان می‌روند.
مسلمانان ازبکستان نیز مانند دیگر مسلمانان در آسیای مرکزی ماه مبارک رمضان را ارج می‌گذارند و با برگزاری آئین‌های افطاری، محافل قرآنی، مناجات در شب‌های قدر و پختن غذاهایی مخصوص در افطار و سحر مراتب اخلاص و بندگی خود را به درگاه احدیت انجام می‌دهند.
در جمهوری ازبکستان، افراد با استطاعت مالی برای ضیافت افطاری معمولا دام‌هایی را قربانی می‌کنند و با گوشت آن افطاری می‌دهند و کسانی که توانایی اندکی دارند، مقداری گوشت از بازار خریده و با آن افطاری می‌دهند. در این آئین صاحبخانه سفره را جلوی مهمانان پهن می‌کند و عقیده بر این است که هر کس سفره افطاری را پهن کند، از اجر بیشتر و نعمات زیادتر خداوندی برخوردار خواهد شد. معمولا برای مراسم افطار یک روحانی دعوت می‌شود که این خطیب درباره روزه و آئین روزه‌داری برای حاضران در مجلس موعظه و سخنرانی می‌کند.
مسلمانان ازبکستان در عید فطر 3 شبانه‌روز جشن می‌گیرند
مسلمانان این جمهوری در ایام ماه مبارک رمضان بیشتر به قرآن کریم توجه می‌کنند به طوری که مردم در منازل یکدیگر دور هم جمع می‌شوند و یکی از آنها که می‌تواند قرآن را بخواند، آیات این کتاب آسمانی را تلاوت می‌کند و بقیه افراد که با حروف عربی آشنا نیستند، به امید کسب ثواب به قرائت او گوش می‌دهند.
مسلمانان ازبکستان در عید فطر 3 شبانه‌روز جشن می‌گیرند و به این امر بسیار اهمیت می‌دهند. به عنوان مثال، همه مردم چه بزرگسال و چه کودک،چه مرد باشند و یا زن حتما در این عید لباس نو می‌پوشند. در این روز صبح زود هنگامی که مردها برای ادای نماز عید فطر می‌روند، بانوان خانه و دم در منزل را جارو می‌کنند و آب می‌پاشند. روز عید فطر در اطراف مساجد و خیابان‌های منتهی به مساجد فروشنده‌ها جمع شده و نان و شیرینی‌جات را برای عرضه به مردم آماده می‌کنند.
آیین خداحافظی ماه رمضان و عید فطر در آذربایجان
سرپرست خانواده در روستاها، فطریه را که شامل آرد یا گندم می‌شود، در پشت در و در داخل منزل قرار می‌دهد که در اولین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد. در برخی از مناطق روستایی و شهری در روز پایانی ماه رمضان بعد از ادای فریضه مغرب و عشا، آیین خداحافظی ماه رمضان برگزار می‌شود که این آیین شامل نمازهای مستحبی و دعاهاست. شرکت در نماز عید فطر که با خیل گسترده روزه‌داران در مساجد و مصلی‌های شهرهای مختلف آذربایجان انجام می‌شود پایان ماه رمضان و آغاز ماه شوال را خبر می‌دهد. بعد از برگزاری نماز عید در مساجد، مردم به دید و بازدید می‌روند و یک ماه روزه داری و تقرب به درگاه خداوند متعال را به همدیگر تبریک می‌گویند.
* دکتر مرتضی اشرافی، کارشناس مسایل آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه
منابع:
- سفرنامه تاجیکستان، مجید اسدی، فرهنگ نغز، 1391
- تشیع در جمهوری آذربایجان ، بمناسبت سفر استاد انصاريان بهمن 1391، درج شده در پایگاه اطلاع رسانی http://www.erfan.ir/farsi/ به نقل از سایت http://www.addk.net/eng/dini-ichmalar-uk.html
- جلوه اسلام در آسیای مرکزی، هفته نامه پگاه حوزه، شماره 204 ، 18 فروردین 1386
- چرمی، داوود، کتاب سبز ازبکستان،تهران، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، 1373
- حیدر نیا، محسن، جریان های فرهنگی و اجتماعی قزاقستان امروز، فصلنامه مطالعات روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز(ایراس)، سال اول، شماره دوم، زمستان 1385.
- دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، جمهوری آذربایجان، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1389.
- روشندل جلیل و رافیک قلی‌پور، سیاست و حکومت در ترکمنستان، تهران، نشر مطالعات بین الملل، ۱۳۷۸
- رهرام، غلام رضا، تاریخ آسیای مرکزی در دوران اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1371
- سیدمرادی احمد، فرهنگ و هنر ایرانی در سمرقند و بخارا، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، 1389
- سایت اینترنتی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا http://www.iraneurasia.ir/fa
- شکوری، شریف و شکوری، رستم، آسیای مرکزی: درآمدی بر روحیات مردم، ترجمه محمد جان شکوری بخارایی و منیژه قبادیانی، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه، 1388
- فلاح، رحمت الله، جریان های اسلامی در آسیای مرکزی( تحولات و چشم تنداز ها)، تهران، موسسه مطالعات اندیشه سازان نور، 1390
- کیهان فر، عباس، نگاهی به جمهوری مسلمان نشین آذربایجان ، تهران، مجله مشکات، زمستان ۱۳۷۲، شماره ۴۱
- میر حسینی امین، آشنایی با قزاقستان، مجله مطالعات جغرافیای سیاسی، سال اول، شماره سوم، 1389
- میر قیصری ابوالفضل ، آشنایی با کشور های آسیای میانه، تهران، نشر اتابک، 1380
