به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری «حوزه»، کشور قرقیزستان یکی از کشور های آسیای مرکزی می باشد که بعد از استقلال از شوروی، در صدد بازگشت به هویت خود و به دست آوردن هویتی مستقل از دوران شوروی است، قرقیزستان همانند سایر کشور های آسیای مرکزی تعداد قابل توجهی مسلمان را در خود جای داده، مسلمانان بومی و مهاجر عمده گروه های اسلامی در این کشور را تشکیل می دهند، بنابراین در راستای آشنایی با وضعیت دین و آئین مذهبی در آن دیار ، خصوصا وضعیت مسلمانان قرقیزستان؛ مطلب ذیل ارائه شده است:

مقدمه:

 پيدايش نام قرقايز يا قرقيزبه قرن نهم باز مي گردد. منشا پيدايش مردم قرقيز در منطقه دره يِنيسي واقع در سيبري است که در پي فشارهاي مغولها به منطقه قرقيزستان کنوني مهاجرت نمودند. مردم قرقيز بر اين باورند که نام قومشان به معني قرققيز يعني چهل دختر است و اينکه آنها نوادگان چهل قبيله هستند. امروزه بيشتر مردم قرقيز در کشور جمهوري قرقيزستان زندگي مي کنند، اما گروههايي از آنان در چين، افغانستان، تاجيکستان و ازبکستان نيز وجود دارند. قرقيزستان، پيشتر جمهوري سوسياليستي شوروي قرقيز يا قرقيزيا نام داشت. [1]

قرقيزستان مساحتي بالغ بر 198500 کيلومتر مربع دارد. همسايگان آن در جنوب شرقي چين، در شمال قزاقستان، در جنوب غربي تاجيکستان و در شمال غربي ازبکستان هستند. افزون بر آن تاجيکستان و ازبکستان زمام دو ناحيه را در مناطق جنوبي کشور و درون مرزهاي قرقيزستان در دست دارند. نود و چهار درصد از مساحت اين کشور کوهستاني بوده، تنها 20 درصد از خاک آن براي کشت مناسب است. دره ها و کناره هاي اندک جاده هاي آسفالته از تراکم جمعيتي بالايي برخوردار است. [2]

بيشکک پايتخت قرقيزستان در شمال و در نزديکي مرز قزاقستان واقع شده است و مکاني است که در دوره شوروي فرونزناميده مي شد. منطقه نارين در مرکز قرقيزستان به نسبت دور از دسترس است و همينجا است که فرهنگ ناب قرقيزي را مي توان يافت. [3]

تاريخ و روابط قومي و نژادي

مردم قرقيز در ابتدا در سيبري ساکن بودند. فشارهاي وارده از سوي مغولها سبب پراکنده شدن آنها به شکل قبيله هاي صحراگرد شده و موجب حرکت آنها به سوي منطقه امروزي قرقيزستان شد. در اين مکان آنها به اطاعت خان نشين کوکنديان در آمدند. با اين وجود، شورشهاي بسياري بر ضد آنها اتفاق مي افتاد. قرقيزستان در گسترش به سوي جنوب با روسيه متحد شد. سپس روسيه کوکندها را از ميان برداشت و بر قرقيزستان به عنوان بخشي از ترکستان روسيه حکمفرمايي کرد. قرقيزها در سال 1916 بر ضد سرازير شدن روستاييان روسي به منطقه و از دست دادن چراگاه هاي خود شورش کردند. پس از به قدرت رسيدن کمونيستها جنبشهاي گروههايي همچون "باسمه چي" به مبارزه براي دستيابي به استقلال همچنان ادامه داد. ايجاد کشتزارهاي جمعي توسط استالين باعث شد اعتراضاتي به شکل کشتن رمه ها و گريختن به چين رخ دهد. [4]

قرقيزها تا زمان کنترل کمونيستها هنوز مردمي صحراگرد بودند که به صورت تک قبيله اي زندگي مي کردند. نظريه ملت قرقيز در دوره حاکميت شوروي به وجود آمد. سنتهاي قرقيزي، پوشاک ملي، و هنر به عنوان عوامل تمايز آنها از همسايگانشان شناخته مي ­شدند. امروزه مردم اين کشور از کلاه ملي قرقيزي (قالپاق) ، ساز ملي (قموز) ،ورزش ملي (اولاک) ، خانه ملي (بز- اويي) و نوشيدني ملي (قوميش) و غذاهاي ملي سخن مي گويند. سپس استالين به طور عمدي مرزهايي را نامتناسب با موقعيت هاي مکاني سنتي جمعيتهاي قومي ترسيم نمود که سبب شد شمار بسياري از قوميت ازبک و ترکمن درون مرزهاي قرقيزستان جاي داده شوند. اين امر، سطحي از تنشهاي بين قومي را در منطقه باقي مي گذاشت تا اين گروه هاي کاملا مرتبط فرصت قيام بر ضد او را نداشته باشند.

قرقيزستان مانند بسياري از همسايگانش در هنگام فروپاشي شوروي بر ضد استقلال راي داد. قرقيزها بدون داشتن سابقه اي به عنوان يک ملت مستقل، با مشکلات بسياري در نبود کنترل مرکزي دولتي روبرو بوده اند. مردم قرقيزستان به هر روي با اين چالشها روبرو شده اند و قرقيزستان به عنوان دموکراتيک ترين و بازار مدارترين کشور آسياي ميانه باقي مانده است. [5]

قرقيزستان کشوري با تنوع قومي است که اين تنوع سبب پديد آمدن تنشهايي ميان گروههاي مختلف قومي مي شود. روسهاي ساکن در قرقيزستان بر خلاف کشور همسايه ازبکستان به عنوان مردمي که از نظر اخلاقي فاسد هستند در نظر گرفته نمي شوند. با اين وجود روسها ادعا مي کنند که مردم قرقيز نسبت به آنها تبعيض قائل مي شوند. افزون بر آن، گروههاي کوچکتر مانند اويغورها و دونگاها از تبعيضهاي گسترده شکايت دارند.

قويترين تنشهاي قومي ميان ازبک ها و قرقيزها، بويژه در منطقه جنوبي اوش، ديده مي شود. در سال 1990 شورش ها و نبردهايي بين اين گروه ها بر سر رقابت بر سر مسکن و شغل صورت گرفت. برآورد مي شود که دويست تا سيصد هزار نفر در جريان اين جنگ کشته شدند. تنش هاي بين دولتي نيز در سطح بالايي قرار دارند که آتش برخوردهاي قومي را شعله ور تر مي نمايد. [6]

دين و دین داری در قرقیزستان

بسياري از نواحي قرقيزستان تا قرن هجدهم به اسلام نگرويده بودند و حتي پس از گرويدن نيز به فرق صوفيه که باورهاي محلي را با دين خود آميخته بودند گرايش داشتند. روس ها و اوکرايني ها به مسيحيت اورتودوکس گرايش دارند.

اکثریت جمعیت قرقیزستان را مسلمانان تشکیل می‌دهند‌. در این کشور ترکان به‌طور سنتی مسلمان هستند و اقلیت روس دارای دین مسیحی هستند‌:

1. مسلمان (عمدتاً سنی) : ۸۰ %

2. مسیحی : ۱۷ %

3. بقیه : ۳ %. [7]

فرهنگ های دینی – اسلامی مردم قزقیزستان

مردم قرقيز در گذشته به جادوگران و درمانگران سنتي وابسته بودند. برخي اين فرضيه را مطرح مي کنند که ماناسچي در اصل جادوگراني بودند که از روح ماناس براي شفا ياري مي جستند. جادوگران حرفه اي هنوز وجود دارند و به طور معمول سالمنداني که راه و رسم جادوگري را بلد هستند اين گونه مراسم را براي خانوده و دوستان به جاي مي آورند. ملاهاي اسلامي براي مراسم ازدواج، ختنه و خاکسپاري حضور مي يابند.

مقبره ­ها و چشمه ها براي مردم قرقيز مکانهاي مقدسي هستند. آرامگاه ها بر روي بلندترين نقطه تپه ها ساخته مي شوند و قبرها را با بناهايي ساخته شده از گل و آجر و بي استفاده از آهن مشخص مي کنند. زيارت کنندگان بر سر مزار شهدا و افراد مقدس دعا مي خوانند و به بوته هاي اطراف قبر او دخيل مي بندند. چشمه هايي که از کوهستان ها سرچشمه مي گيرند نيز به همين ترتيب زيارت مي شوند. [8]

مراسم خاکسپاري به سنت اسلامي انجام مي شود، اما در مراسم سوگواري چنين نيست. بر خلاف شرع اسلام پيکر مرده را براي دو تا سه روز به نمايش مي گذارند تا تمام اعضاي خانواده بتوانند خود را براي گفتن خداحافظي برسانند. وقتي کسي مي ميرد يک بز- اويي برپا مي شود. مرد درگذشته را رو به راست و زن درگذشته را رو به چپ مي خوابانند.

فقط زنان حق شيون و زاري درون بز- آويي را دارند و مردان در بيرون و به دور ديوار بز- اويي به شيون مي پردازند. همسر و دختران متوفي در کنار پيکر او مي نشينند و ترانه هاي سوگواري براي او خوانده و به بازديدکنندگان خوشامد مي گويند. همسر فرد درگذشته جامه سياه مي پوشد اما دختران او لباسي به رنگ آبي تند بر تن مي کنند. همزمان با اداي احترام هر يک از حضار ملا قطعه اي از قران را مي خواند. [9]

مراسم خاکسپاري در ظهر برگزار مي شود. بدن متوفي شسته شده و درون کفن پيچيده شده و پارچه اي بر دور کفن پيچيده مي شود. پس از آن بدن مرده را بيرون بز- اويي مي گذارند و آخرين دعا به نام جنازه بر او خوانده مي شود. تنها مردان براي خاکسپاري مي روند و زنان در روز بعد قبر را زيارت مي کنند.

تا چله شخص متوفي خانواده او هر پنجشنبه يک گوسفند را به ياد او مي کشند. افرادي که نتوانسته بودند در مراسم خاکسپاري حضور داشته باشند، در اين مواقع براي اداي احترام حاضر مي شوند. در پايان چهلمين روز درگذشت مراسم بزرگي به نام "کرکو^" برگزار مي شود و يک گاو يا اسب کشته مي شود.

در نخستين سالگرد يک مراسم يادبود به نام اش يا ييلديک برگزار مي شود که دو روز طول مي کشد. روز اول به سوگواري اختصاص دارد و روز دوم به بازي و اسبدواني پرداخته مي شود.

قرقيزها بر اين باورند که روح مرده مي تواند به بازماندگانش کمک کند. قرقيزها در هنگام دعا براي نياکانشان غذا مي برند و بر قبر او آب مي ريزند تا متوفي تشنه نماند. پا گذاشتن بر روي قبر ممنوع است و از آنجاييکه بلندي ها براي قرقيزها مقدس هستند گورستان ها را بر بالاي تپه ها مي سازند. [10]

شیعیان قرقیزستان:

در حال حاضر اکثریت مردم قزاقستان، مسلمان و اهل تسنن هستند، همچنین اکثریت مسلمانان قرقیزستان پیرو مکتب حنفی بوده و تعداد شیعیان بومی در این کشور اندک می‎باشد. برهیمن اساس شیعیان قرقیزستان را بومیان این کشور همراه با مهاجرانی از ایران، افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان و پاکستان تشکیل می‎دهد. شیعیان قرقیزیستان فرقه‎های مختلفی دارند که البته اکثریت با شیعیان اثنی عشری است. بیشتر شیعیان در قرقیزستان آذری الاصل هستند که اثنی عشری بوده و عمدتا مقیم بیشکک می‎باشند. این افراد در سال‎های فشار استالینی از آذربایجان شوروی به این مناطق کوچانده شده اند.[11] شیعیان ایرانی نیز بخش دیگری از شیعیان قرقیزستان هستند که به واسطه تجارت یا کار در این کشور اقامت دارند. این تعداد دارای هیچ انجمنی نیستند و تنها در ایام سوگواری‎ها و اعیاد مذهبی در حسینیه ایرانی‎ها در خیابان مرکزی بیشکک گرد هم می‎آیند. [12]

هم اکنون پنج مسجد بزرگ شیعیان در بیشکک، پایتخت قرقیزستان وجود دارد، یک مسجد متعلق به شیعیان نیز در سال 1994 در شهر کانت تاسیس گردید. در این بین جمهوری اسلامی ایران با ساخت مسجد امام علی(ع) به عنوان مسجدی برای شیعیان قرقیزستان در بیشکک، در اقامه مجالس و مناسبت‎های اسلامی به ویژه گرامی داشت شهادت ائمه اطهار(ع) در این کشور سهم زیادی داشته اند. بخصوص که شیعیان قرقیزستان عموما در مسجد امام علی(ع) بیشکک جمع می‎شوند و مراسم‎های مذهبی خود را انجام می‎دهند. دراین بین به رغم این که اکثر شیعیان قرقیزستان ایرانی الاصل نیستند، اما به این سبب که اکثریت آنها اثتی عشری هستند، لذا دارای پیوند‎های عمیقی با شیعیان ایران می‎باشند. [13]

شیعیان از نظر قومی و زبانی:

اکثر شیعیان قرقیزستان آذری‌های آذربایجانی هستند که طی سال‌های 1937 الی 1952 میلادی به جنوب قزاقستان تبعید شده و از آنجا به قرقیزستان کوچ کرده اند. درصدکمی از شیعیان، ایرانی‌های تبعیدی هستند که به خاطر فعالیت‌های سیاسی توسط شاهان پهلوی از کشور رانده شده بودند. پس از فروپاشی شوروی از کشورهایی مانند آذربایجان، پاکستان، افغانستان و جمهوری اسلامی ایران نسل جدید شیعیان به دنبال تحصیل، تجارت و زندگی به این کشور مهاجرت کرده اند. [14]

بعد از آذری‌ها، شیعیان فارسی زبان (اعم از ایرانی و افغانی) در این کشور اکثریت را به خود اختصاص داده‌اند.

شیعیان قرقیزستان در مشاغلشان تمایز خاصی از سایر مردم این جمهوری ندارند. صد در صد آنان با سواد هستند. در مشاغل مختلف (از نگهبانی گرفته تا معاون وزیر) دولتی و غیر دولتی مشغول به کار هستند. در کل زندگی متوسط و متوسط به بالایی دارند و این امر باعث شده است که آذری‎ها قشر محترم جامعه به حساب بیایند. عمده مشاغل آذری‎ها در قرقیزستان عبارت است از: تجارت، پزشکی، وکالت دادگستری، پلیس، رانندگی... آذری‎ها در جامعه قرقیزستان خیلی به ندرت و به صورت ناشناخته شغل‌های پایین اجتماعی دارند. اکثر شیعیان ایرانی مقیم شهر بیشکک و دیگر شهرها که نزدیک به 500 خانوار ثابت و 100 خانوار غیر ثابت می‌باشند، در سطوح مختلف به تجارت مشغول هستند. شیعیان ایرانی در قرقیزستان از نظر مردم مهمانان محترمی هستند. [15]

کمتر از یک سوم افغانی‌های مقیم قرقیزستان شیعه و کمتر از نصف آنان اثنی عشری هستند (بر اساس آمار غیر رسمی و مشاهدات میدانی). این دسته از شیعیان فعلاً جایگاه ثابتی در جامعه قرقیزستان پیدا نکرده اند. و به استثنای چند نفر که در کار تجارت هستند بیشتر در کارخانه‎ها و کارگاه‌های خصوصی مشغول به کار هستند. [16]

مراکز، مساجد و اماکن مقدس شیعیان در قرقیزستان:

در ادامه به مهمترین مراکز و اماکن مقدس شیعیان در قرقیزستان اشاره می شود[17]:

1. مسجد امام علی(ع) در «بیشکک» تنها مسجد شیعیان در قرقیزستان است که در سال ۱۳۸۱ به‌همت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و جامعه المصطفی العالمیه و با کمک شیعیان آذری احداث شده است.[18]

2. در جنوب قرقیزستان در استان "باتکن" منطقه‌ای به‌نام «قدم جای» وجود دارد که گفته می‌شود رد پای مبارک حضرت علی (ع) را در خود دارد. [19]

۳. سایر اماکن وابسته به شیعیان:

بنیاد کوثر در شهر بیشکک که با قرقیزها مشترک است.

ب. فروشگاه الهدی در شهر بیشکک که مربوط به جمهوری اسلامی است.

ج. مسجد مشترک آذری زبانان شیعه و سنی در شهر کانت (حومه بیشکک)

د. حسینیه سفارت جمهوری اسلامی ایران که متعلق به ایران است[21]

*  دکتر مرتضی اشرافی ؛ کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز