خبرگزاری «حوزه» - ویژگی‌های سیاسی-اجتماعی حاکم بر دوران امامت حضرت امام رضا(علیه السلام) ویژگی‌های منحصر به فردی بوده است و اقدامات حضرت باعث شد تا همه چالش‌های آن دوران به فرصتی برای جهان تشیع تبدیل شود و از این بستر حضرت توانست علاوه بر تربیت شیعیان به مبارزه با مکاتب انحرافی نیز بپردازد. به مناسبت سالروز ولادت با سعادت علی ابن موسی الرضا(علیه السلام)، خبرنگار خبرگزاری «حوزه» با حجت الاسلام  و المسلمین  سیدعطاءالله ارکیان، کارشناس  و پژوهشگر علوم دینی  به گفتگو نشسته است که از نظرتان می گذرد:

* به عنوان سؤال نخست لطفا تحلیل مختصری را از شرایط اجتماعی - فرهنگی جهان معاصر امام رضا(ع) بیان کنید؟

خدای متعال را شاکریم که بعد از 1450 سال، حاکمیت نسبی اسلام را در گوشه ای از جهان یعنی ایران شاهدیم. امیدواریم با ظهور و حضور حضرت مهدی(عج)، این حاکمیت اسلام به تمامیت برسد.

در مورد سؤالی که فرمودید باید عرض کنم به استثنای دوره امامت علی بن ابیطالب و امامت حضرت صادق علیهما السلام بقیه ائمه در خفقان کامل زیسته اند. بعد از اینکه عباسیان خلافت خود را ثابت شده دیدند، شدیدترین فشارها را بر امام رضا علیه السلام وارد آوردند هر چند سبک این فشارها نسبت به ائمه متفاوت بود ولی اصل فشار و خفقان در همه ادوار ائمه علیهم السلام وجود داشت. دوره بیست ساله امامت حضرت امام رضا علیه السلام را می توان به سه دور تقسیم کرد؛ ده سال اول امامت آن حضرت، که همزمان بود با زمامداری هارون، پنج سال بعد از‌ آن که مقارن با خلافت امین بود و پنج سال آخر امامت آن بزرگوار که مصادف با خلافت مأمون و تسلط او بر قلمرو اسلامی آن روز بود. در زمان هارون پدر بزرگوار حضرت امام رضا به شهادت رسیدند و حتی هارون بنا به قتل امام رضا نیز داشتند که قبل از این کار، خودشان مردند. این دوره ده ساله، دوره خفقان و سختی برای حضرت بود.

بعد از هارون، فرزندانشان بر سر خلافت اختلاف داشتند؛ امین مادری عربی داشت و از این رو حمایت عراق را داشت، ولی مامون مادری عجمی داشت و مورد حمایت ایرانیان بود. در زمان امین، امام از آرامش نسبی برخوردار بودند چرا که بعد اختلاف امین و مامون از یک سو، و اشتغال امین به عیاشی از سوی دیگر و ضعف حکومت بعد از مرگ هارون جملگی دست به دست هم داده بودند تا علویان کمتر مورد ایذاء حکومت قرار گیرند.

 سرانجام مأمون عباسی توانست برادر خود امین را شکست داده و حکومت ایالت عراق را به یکی از عمال خویش واگذار کرده بود و خود در مرو اقامت گزید و وزرائی سیّاس برای خود برگزید. وی برای سرکوب علویان که از تزلزل دوره امین برای براندازی حکومت عباسی استفاده می کردند و نوعا از حمایت توده مردم نیز برخوردار بودند در صدد بر آمد تا با این چالش نیز برخورد کند از این رو با درگیر کردن امام رضا در خلافت، با این دست قیامها مقابله کرد. علاوه بر این، او با این کار می توانست امام را نزد خود ساکن کند و از نزدیک مراقب رفتار امام و پیروانش باشد و هر حرکتی از سوی امام و شیعیان ایشان را سرکوب کند. در حالی که امام رضا علیه السلام نیز با فراست، این ترفند را خنثی نمودند.

* امام رضا(ع) در خراسان از فرصت به دست آمده جهت روشنگری و هدایت و تبلیغ دین و اهل بیت(ع) استفاده نمودند و در فرازهای مختلفی به سؤالات مختلف مردم پاسخ ‌دادند. این پرسش  و پاسخ ها در چه فضایی انجام می شد؟

یکی از ترفندهای مامون برای لطمه زدن به شخصیت و جایگاه امام رضا علیه السلام، برگزاری مجالس بحث و مناظرات علمی بود. در زمان امام رضا علیه السلام جنبش ترجمه متون و کتب یونانی و مسیحی شدت گرفته بود و سوالات بی جواب زیادی وجود داشت که اگر عالِمی نظیر وجود مبارک علی بن موسی نبود، اسلام ضربه زیادی می دید. اما با این حال امام رضا علیه السلام ضمن شرکت در این جلسات، از ظرفیت این مجالس به نحو احسن استفاده کردند و ضمن اثبات علم، شان و جایگاه امامت، از جامعه اسلامی در قبال شبهات وارده مقابله کردند.

نکته دیگر آنکه سؤالات و مناظراتی که از امام رضا علیه السلام می شد، منحصر در علم فقه نبود بلکه در تمامی زمینه ها خصوصا کلام، فلسفه و تاریخ این سوالات وجود داشت.

* می دانیم که جهان معاصر امام رضا(ع) به نوعی همزمان با جهش علمی مسلمانان و آغاز نهضت ترجمه و رونق بحث‌های علمی بوده است. امام رضا(ع) در این فرایند جلسات مختلفی با فِرَق و ادیان دیگر داشتند؛ این جلسات چگونه به پایه‌ریزی تمدن اسلامی انجامید؟

مأمون تعمدا علمای بلاد اسلامی را به ترجمه کتب فلسفی، یونانی و رومی می گماشت تا از این رهگذر، امام رضا علیه السلام را به چالش بکشد. مامون در این کار بسیار مصمم بود و به اندازه وزن کتاب ترجمه شده، به مترجمین دینار می پرداخت. حتی مترجمین به خاطر کسب مال بیشتر، خط ترجمه را درشت تر و جلد کتاب را ضخیم تر می ساختند تا به مال بیشتری برسند. با وجود چنین شرایطی تبیین دین و روشن کردن حق از باطل در دوره امام رضا علیه السلام نسبت به دوره سائر ائمه(ع) پر رنگ است. روایات زیادی از این مناظرات گزارش کرده اند و مسائل مهم فلسفی و کلامی در این زمان توسط امام رضا علیه السلام پاسخ داده شده اند؛ از جمله تبیین و صفات خدا، علم و اراده الهی، حدوث و قدم، کلام الهی و حسن و قبح الهی. حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام  در این مناظرات، در برابر افکار فلاسفه یونان و متکلمین زمان بیانات مفصل و موضع گیریهای عالی دارند.

این بیانات و موضع گیرها پایه گذار تمدن اصیل اسلامی بر مبنای فکر و اندیشه سلیم اسلامی شد و از این نظر می توان نقش امام رضا علیه السلام را از دیگر ائمه متمایز دانست. ائمه(ع) دیگر نسبت به سؤالات اسلامی و درون دینی پاسخ می دادند، اما امام رضا به مسائل و سؤالات برون دینی که نوعا مباحث عقلی و نظری بود.

* طبق این شواهد تاریخی، پس از فعالیت‌های امام رضا علیه‌السلام، موجی از شیعه‌گرایی در ایران به وجود آمد. چه زمینه‌هایی در ایرانیان وجود داشت که این پذیرش صورت گرفت؟

یکی از نتایج پربار هجرت علی بن موسی(ع) به مرو و خراسان، فراهم شدن زمینه رشد و گسترش تشیع در خراسان بود. مردم خراسان از قبل جزو محبین اهل بیت(ع) بودند و عباسیان نیز با سوء استفاده از این گرایش ایرانیان، به قدرت رسیدند. این محبت و گرایش به اهل بیت پس از حضور آن حضرت، محبت و ارادتشان به اهل بیت(ع) و علویان بیشتر شد، به گونه ای که مامون برخی مواقع از نفوذ و محبوبیت امام رضا بر حکومت خویش بیمناک می شد.

علاوه بر این، روحیه حق پذیری و حق محوری خراسان آن روز، خصوصا نیشابور که جزو شهرهای علمی آن روز حساب می شد باعث گرایش روز افزون به تشیع شد. مردم آن روز تشنه معارف بودند و دنبال چشمه زلال معرفت می گشتند و آن را در وجود مقدس اما رضا(ع) یافتند، به گونه ای که در مراسم استقبال از امام(ع) در نیشابور، هزاران نفر به شوق شنیدن سخنان آن حضرت با قلم و کاغذ در مراسم حضور یافته بودند و حضرت در آن مراسم به تبیین جایگاه امامت پرداختند که در منابع روایی با عنوان حدیث «سلسلة الذهب» آمده است.

بعد از شهادت آن حضرت نیز مدفن امام رضا(ع) یکی از پایگاه های مهم تشیع در طول تاریخ درآمد و بر تاریخ فرهنگ و هنر و اقتصاد ایران و تشیع تأثیر عمیقی نهاد. در خود آثار زیادی از هنر و فرهنگ اسلامی و ایرانی را گنجانده است.

از دیگر عواملی که باعث شد بعد از هجرت امام رضا(ع)، تشیع در این مرز و بوم گسترش پیدا کند، معجزات و کرامات آن حضرت بود. به عنوان نمونه هنگامی که حضرت به ولایتعهدی مأمون منصوب شد، منطقه خراسان دچار کم آبی شد و مزارع و باغات در معرض خطر قرار گرفت. مأمون از امام(ع) خواست دعا کند و از خداوند بخواهد تا باران رحمت خود را نازل نماید. امام(ع) به خواسته مأمون پاسخ مثبت داد و پذیرفت که در پیشگاه الهی دعا کند. همین قضیه باعث نفوذ امام رضا(ع) در دل های مردم گشت، به گونه ای که مامون مجبور شد امام علیه السلام را از مردم جدا سازد.

* ورود امام رضا علیه‌السلام به ایران و پذیرش این ولایتعهدی، چه تأثیرات فرهنگی و اجتماعی برای ایرانیان داشت؟

حضور امام رضا علیه السلام در خراسان در طول زمان آثار و برکات زیادی داشت که تعدادی از آنها ذکر می شود. یکی از اثار حضور امام رضا حضور علویان، محبین و خاندان پیامبر در ایران بود. به عنوان نمونه وجود مقدس حضرت معصومه، احمد بن موسی، حمزة بن موسی تنها تعدادی از برگات حضور امام رضا در ایران است که هر کدام در بردارنده برکات و فوائد مادی و معنوی بیشماری برای این مرز و بوم است. و خود این علویان و امام زاده ها باعث گسترش شیعه در ایران شدند. خود حوزه های علمیه که بر محوریت حرم حضرت معصومه(س) می چرخند از برکات امام رضا علیه السلام و حضرت معصومه علیها السلام اند.

علاوه بر این، بعد از حضور امام رضا علیه السلام، ایران به عنوان قطب قدرت در تمامی زمینه ها مبدل گشت و ایران که تا آن روز از حاشیه های حکومت اسلامی به شمار می رفت، به عنوان قطب حکومت اسلامی مبدل گشت و قدرت از عراق به ایران منتقل شد. در دروه های قبلی نیز عراق موفق شده بود محوریت را از حجاز به خود منتقل کند. بعد از حضور امام رضا علیه السلام می بینیم علما و اندیشمندان زیادی از این مرز بوم برخاسته یا به این مناطق جذب شوند.

فلسفی شدن آموزه های شیعی و بروز شخصیت‌هایی نظیر فارابی، ملاصدرا، فیض کاشانی از اثار حضور امام رضا علیه السلام در ایران است چرا که مناظرات امام رضا هم در زمان حیات ایشان و هم بعد از شهادت ایشان الهام بخش تعالیم نظری و فکری و عقلی برای آموزه های شیعی بود. خلاصه آنکه ایران امروز باید در تمامی جهات، حتی جهات اقتصادی و مادی نیز خود را وامدار و مدیون آن امام رئوف می داند.

* جهان اسلام در عصر امام رضا(ع) به لحاظ علمی چه جایگاهی داشت؟

عصر امام رضا(ع) از نظر سیاسی و اجتماعی و دینی و فکری، عصری پیچیده است. به نظرم این شرایط سخت، در زمان هیچ کدام از ائمه(ع) موجود نبود. وجود افکار وارداتی یونانی – مسیحی از یک سو، ایجاد و تشکیل فرقه‌های انحرافی از سوی دیگر، نفوذ جریانات فکری بیگانه در دربار از سوی دیگر و مهم‌تر از همه حمایتی که خلیفه از این جریانات انجام می‌دادند باعث شده بود تا شرایط برای ادای وظیفه امامت سخت باشد.

مأمون برای اینکه به خیال خام خود اعتبار دینی و علمی امام را مخدوش کند از تمامی حکمای یونان و علمای ادیان دعوت می‌کرد تا به بغداد آمده و با امام رضا(عیله‌السلام) مناظره کنند. شیخ صدوق(ره) در کتاب خود «عیون اخبارالرضا» آورده است «مأمون در هر جا که احتمال می‌داد دانشمندی باشد و توانایی مناظره و مباحثه با امام رضا(علیه‌السلام) را داشته باشد به مجلس خویش دعوت می‌کرد تا با امام هشتم(علیه‌السلام) بحث علمی کند».

امام از این فرصت استفاده کردند و در این مناظرات علمی بر اندیشمندان سایر ادیان پیروز شدند. آن حضرت با کسی به بحث و مناظره نپرداختند، مگر اینکه در پایان، طرف مقابل به فضیلت و برتری و دانش سرشار ایشان اعتراف و در برابر استدلال‌های قوی و محکم حضرت سر تعظیم فرود آورد. پیروزی در این مناظرات باعث ایجاد نهضت عظیم علمی در آن عصر شد. مامون حتی افرادی را اجیر کرد تا کتاب‌های فلاسفه قدیمی را از یونانی به عربی ترجمه کنند که از این بین می توان به اسحاق بن حنین اشاره کرد که واقعا از نظر ترجمه، کارش حرف نداشت.

 * به عنوان سؤال آخر، نظر شما درباره موضع گیری های فرهنگی امام رضا(ع) درجهت حفظ دستاوردها و معرفی مکتب واقعی اسلام چیست؟

اگر وجود مقدس امام رئوف نبودند، شبهات فلسفی و شبهات فرقه های جعلی در تعالیم اسلام رخنه و رسوخ پیدا می کردند.

اما امام رضا علیه السلام در آن زمان نقش مرزبان فرهنگی اسلام را ایفاء کرده و به محض ورود شبهات، آنها را جواب داده و نگذاشتند در تعالیم اسلامی ریشه بدوانند. به عنوان نکته آخر در مورد صفت «امام رئوف» که به آن حضرت دادند مطلبی عرض کنم. علامه طباطبایی(ره) نقل کرده اند؛ تمام ائمه(علیهم‌السلام) رؤف هستند، اما رأفت حضرت رضا(ع) حسی است و ما وقتی به حرم حضرت وارد می‌شویم، این حس را درک می‌کنیم. بدین معنی که همین که اذن دخول می‌خوانیم و اشکمان جاری می‌شود، در سایه محبت و رأفت امام هشتم(ع) قرار می‌گیریم. رافتی که بی‌مانند است و هرگز تمام نمی‌شود. احساس رافت امام هشتم(ع)، قلب رقیق نمی‌خواهد؛ همگان می توانند این حس را داشته باشند.

گفتگو: مهدی زارعی