به گزارش خبرگزاری حوزه، نشست تخصصی «سیره نگاری اصحاب امام رضا(ع)»، با حضوراساتید حوزه و دانشگاه در دفتر بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی در قم برگزار شد.
در ابتدای این نشست علمی حجت‌الاسلام والمسلمین حسین حسینیان‌مقدم، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سیره‌نگاری صحابی ائمه(ع) را به دو دوره تقسیم کرد و گفت: با توجه به شرایط خاصی که در عصر امام صادق(ع) ایجاد شد و فضای فرهنگی خاص و فرقه‌های کلامی و مذهبی ایجاد شد و گفت‌وگوهای علمی رواج یافت. شرایط برای فعالیت علمی ائمه متفاوت با دوره های قبل و بعد از خود شد.
وی افزود: البته در این میان شیعه انتظارات انقلابی خود را داشت که فعالیت هایی در این زمینه انجام شد ولی دوره دیگری که می توان در این زمینه بیان کرد، سیره‌نویسی، دوره امام رضا است که عصر پیوند خلافت و امامت و اوج گفت‌وگوهای علمی بوده است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: در سیره نگاری شاهدتقابل اموی و علوی هستیم؛ این دو جریان هم سیره نبوی و هم سیره اهل بیت(ع) را با رویکرد فکری خود نوشته‌اند؛ ابان بن تغلب اولین فردی است که وارد سیره‌نگاری شده است و دیگر صحابی هم کمابیش سیره‌نویسی داشته‌اند که نتیجه این کار دفاع از اهل بیت و انحصارشکنی در بحث سیره بوده است.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: این افراد برخی شاخه‌ها را توسعه داده و برخی با روایت‌گری آثار پیشینیان، آن را رواج داده‌اند؛ این سیره‌نگاران غالباً مورخ حرفه‌ای نبوده و غیرعرب هم بوده‌اند.
وی یادآورشد: برخی از این افراد متهم به وطن‌گرایی(ملی‌گرایی) هستند؛ رویکرد تقابلی با نمایندگی جابر جعفی و رویکرد تعاملی از سوی ابان بن تغلب دنبال شده و این دو رویکرد اصلی دوره امام صادق(ع) بوده، اما در دوره امام رضا(ع) تنها کسی که سیره نبوی را توسعه بخشید، محمدبن ابی عمیر بود که کتاب مغازی را نوشت.
وی با ذکر این مطلب که این شخص رویکرد وطنی و شعوبی‌گری ندارد، یادآورشد: وی روایتگر اخبار دیگران مانند ابان بن تغلب بوده و خودش نوآوری و تأسیس نداشته است. ابان بن تغلب از دانشمندان سنی تاییدیه گرفته و حتی در مسائل فقهی اهل سنت مرجع مردم بوده؛ وی خلفا را هم رد نکرده است و در سیره رویکرد تعاملی داشته است.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسینیان مقدم با بیان اینکه ابن ابی عمیر سیره‌نگار حرفه‌ای نبوده، ولی فقیه و کلامی بوده است، تصریح کرد: اخبار باقی مانده از وی تاریخی کلامی و تاریخی فقهی هستند که می‌تواند بخشی از کتاب مغازی او باشد که در دست ما نیست؛ مطالب وی در مورد فضائل و مبتنی بر کرامات است، مانند آنچه در مورد ابوذر نوشته و آن اینکه ابوذر از ابتدا حنیف بود و با بعثت پیامبر اسلام آورد؛ یعنی رویکرد تاریخی ـ فضائلی داشتند.
وی تصریح کرد: عدم جامعیت مغازی از جمله دلایل در دسترس نبودن این اثر است؛ منسجم نبودن کتاب و نبود نگاه تخصصی در سیره‌نگاری از دیگر دلایل فقدان این اثر می‌تواند باشد؛ نکته مهمی که در این زمینه وجود دارد آن است صحابی هیچکدام سیره جامعی در مورد اهل بیت ننوشته‌اند.
استاد حوزه یادآورشد: سیره جامعی برای هیچ یک از ائمه(ع) نداریم، بلکه تک‌نگاری و ریزموضوعاتی صورت گرفته است. اصحاب امام رضا(ع) در چهار محور یعنی نبردنگاری، خطبه‌نگاری، میلادنگاری و مناظره‌نگاری به تاریخ‌نویسی روی آورده‌اند.
وی با ذکر این مطلب که در نبردنگاری، عبیدالله ابی رافع شخصیت محوری است، تصریح کرد: جابر بن یزید جعفی و ابان بن تغلب هم مباحث نبردنگاری مانند صفین و جمل و ... را داشته اند، البته ابان بن تغلب تعاملی و چالش‌گریز و جعفی تقابل‌گرا و چالش‌گرا بوده است.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: عبیدالله و تغلب هر دو قصد دفاع از اهل بیت(ع) را داشته‌اند، ولی ابان بن تغلب امام علی(ع) را محور حق قرار می‌دهد، در حالی که عبیدالله از راه صحابه و حاضران از حقانیت امام علی دفاع می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسینیان مقدم تصریح کرد: از اصحاب امام رضا(ع) تنها کسی که سیره اهل بیت را نگاشت، نصر بن مزاحم از زیدیان کوفه و عرب زبان بود؛ بنابر خبر راوندی، نصر از امام رضا(ع) مباحثی را در مورد امام باقر(ع) و صادق(ع) شنیده و نقل کرده است، لذا برخی همین مسئله نقل حدیث وی را دلیل بر صحابی بودن او دانسته‌اند، در حالی که از مباحث وی به دست می‌آید که او دنبال تبیین اختلافات فکری زیدیه و پیروان اهل بیت(ع) بوده است.
وی با بیان این مطلب که این صحابه امام رضا(ع) اخبار جنگ‌های اهل بیت(ع) را با هدف ترویج و توسعه روح انقلابی‌گری به مردم بیان می کردند، یادآورشد: وی همسو با تفکر انقلابی‌نمای زیدیه جنگ‌ها را برجسته کرده است؛ هدف وی تقویت ائمه(ع) از دوره امام باقر(ع) به بعد نیست، بلکه دنبال تقویت هدف زیدیه بوده است.
استاد حوزه بیان کرد: یکی از نکات مهمی که در این زمینه باید دقت داشت، نقش اقتضائات زمانه در تاریخ‌نویسی است؛ در دوره امام رضا(ع) عمدتاً مورخان هیچ رغبتی به مباحث نبردنگاری و جنگ‌های دوره امام علی(ع) نشان نمی‌دهند و صفین و جمل و ... را برجسته نمی‌کنند، جز یک نفر زیدی مذهب، زیرا شرایط زمانه چنین چیزی را اقتضاء نمی‌کرده است و پیروان امام رضا(ع) سعی می‌کردند تنشی در جامعه در بحث مذهب ایجاد نشود.
وی با اشاره به مساله خطبه نگاری نیز گفت: دو نفر از اصحاب امام علی(ع) خطبه‌نگاری را بنیان نهادند؛ حارث اعور همدانی و اسماعیل مهران سکونی خطبه‌های امام رضا(ع) را نوشتند؛ کتاب اسماعیل در دسترس نیست و نوعی بازخوانی کتاب زید بن وهب است. البته در مجموع در خطبه‌نگاری امامیه، استقبالی در این دوره و بعد از آن نداریم و کتاب خاصی هم سراغ ندارم
عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه میلادنگاری تاریخی را بخشی از شرح حال نگاری دانست و بیان کرد: از سوی اصحاب ائمه(ع) بنیان گذاشته شده و یکی از صحابی امام صادق(ع) مولد امام علی(ع) را نوشت و نصر بن علی جهضمی در دوره امام رضا(ع) اقدام به این کار کرد. گرچه وی سنی مذهب بود، اما تاریخ تولد حضرت فاطمه(س) و ائمه(ع) را از امام رضا(ع) پرسیده و نقل کرده است.
وی گفت: بنیانگذار وفات‌نگاری هم شخصی به نام واقدی بود؛ البته از اصحاب امام رضا(ع) تنها کسی که این شاخه را با رویکرد حدیثی دنبال کرد، اباصلت هروی بود که هیچ اندیشه وطنی و شعوبی‌گری نداشت. با اینکه او در مدینه به دنیا آمد، ولی ایرانی بود. او معاویه را نقد کرده و گفته که سگ علوی از همه اموی‌ها بهتر است، ولی ابوبکر و عمر را مقدم می‌دارد و بر علی(ع) و عثمان هم رحمت فرستاده و این سبب شده تا در سنی بودن او اختلاف باشد. البته با همه جوانب، احتمال تحول فکری در اباصلت در اثر همراهی با امام رضا(ع) بعید نیست.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسینیان مقدم تصریح کرد: وی انسان برجسته و از دوستان و رفیق مامون بود، ولی احتمالاً تحول فکری یافت که از نزدیکان امام رضا(ع) شد و رابطه او با مامون هم تیره شد؛ اباصلت کتاب وفات الرضا(ع) را نوشته که شیخ صدوق بخشی از آن را منعکس کرده و نشان می‌دهد تا پایان قرن ۴ مرجعیت علمی داشته است. وی مانند بقیه وفات‌نگاران اخبار دیگری هم از امام نگارش کرده است.
این پژوهشگر با اشاره به بحث مناظره‌نگاری افزود: علی بن یقطین کوفی که وزیر و از دانشمندان بود، گشاینده باب مناظره‌نگاری در سیره اهل بیت(ع) بوده است و کتاب مناظرة الشاک لامام الصادق را نوشت.
وی افزود: اباصلت و نوفلی محصول ولایتعهدی هستند؛ صدوق اخبار مجالس الرضا(ع) از نوفلی را نقل کرده و بعید نیست که نوفلی مناظره‌نگاری را از علی بن یقطین گرفته باشد. البته شیعه در مجموع استقبالی به این بحث نداشته است.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسینیان مقدم در نتیجه‌گیری از بحث بیان کرد: نقش اصحاب امام رضا(ع) در سیره‌نگاری، استمراربخشی و با مسامحه، توسعه‌بخشی محدود است، البته اقتضائات زمانی و فکری موثر در بحث سیره‌نگاری بوده، ضمن اینکه موالی سیره‌نگار هم هیچکدام انگیزه وطنی نداشته‌اند؛ سیره‌نویسان دوره امام رضا(ع) دنبال مسائل غیرچالشی رفتند که با دیدگاه مذهبی اکثریت جامعه همخوانی داشته باشد و حساسیت اجتماعی ایجاد نکند.
نقد اول:
در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی صادقی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در نقد و بررسی مباحث مطروحه توسطه حجت الاسلام والمسلمین حسینیان بیان کرد: تتبع و تحقیق خوبی در این زمینه از سوی ایشان صورت گرفته، ضمن اینکه برخی واژه‌های جدیدی اتخاذ شده که جالب است. از جمله به جای مقتل‌نگاری از واژه خون‌نگاری استفاده کرده است. ضمن اینکه واگذارکردن نتیجه به مخاطب از جمله فواید این اثر است.
وی افزود: یکی از مواردی که در این مقاله باید تعیین تکلیف شود، این است که آیا می‌توان تعریف صحابی را بر برخی از افراد یعنی صحابه ائمه(ع) تطبیق کرد. مثلاً آیا نصر بن مزاحم صحابه امام بوده یا اینکه آیا نشست و برخاست با اهل سنت می‌تواند موجب نسبت عامی بودن به کسی مانند اباصلت باشد.
این محقق و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: یکی از نقاط ضعف این مقاله، این است که پیچیدگی و تعارضات در مورد اباصلت حل نشده است. همچنین موضع امام رضا(ع) در قبال این سیره‌نگاری‌ها به صورت روشن بیان نشده است.
عضو هیئت علمی پژهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه صحابی تعریف خاص خود را در شیعه و سنی دارد، اظهار کرد: این مسئله که با پرداختن محدود و معدودی از صحابی به سیره آیا می‌توانیم از سیره‌نگاری صحابی ائمه(ع) سخن بگوییم، مسئله‌ای قابل تبیین است که باید از سوی محققان مورد توجه قرار بگیرد. همچنین تعریف از صحابی وقتی سخن از سیره‌نویسی صحابه ائمه(ع) می‌کنیم، باید روشن شود.
صادقی اظهار کرد: من در بسیاری از موارد با نویسنده و ارائه‌دهنده بحث هم‌عقیده هستم، ولی سؤالات فوق هم جای تأمل دارد.
وی همچنین در پاسخ به سؤال ایکنا در مورد اینکه آنچه امروز در برخی مسریال‌ها و فیلم‌ها از صحابی و شخصیت‌های تاریخی نمایش می‌دهند، چه مبنای تاریخی دارد، تأکید کرد: به قول آقای رسول جعفریان، ما می‌خواستیم فیلمسازان را تاریخی کنیم، اما آن‌ها تاریخ را سینمایی کردند.
نقد دوم:
منصور داداش‌نژاد، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه دیگر سخنران نشست علمی «سیره‌نگاری صحابی امام رضا(ع)» بود. وی در آغاز سخنانش اظهار کرد: بحث در مورد سه قرن اول تاریخ اسلام بسیار دشوار است، زیرا منابع اصلی آن دوره عمدتاً از دست رفته است.
وی با اشاره به طرح سخنانی از سوی ارائه‌دهنده این نشست مبنی بر رویکرد چهارگانه در سیره‌نویسی یعنی مناظره، خطبه، میلاد و نبردنگاری صحابی امام رضا(ع) افزود: یکی از ویژگی‌های این کتاب پیدایش آن در زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی موجود است؛ مؤلف کار محققانه و پژوهشی و نسبت به ادبیات پژوهش تسلط داشته است و از سطحی‌نگری پرهیز و از موارد بی‌ربط و پراکنده هم دور بوده و سعی کرده این موارد بی‌ربط را در یک نگرش کلی جمع کند.
داداش‌نژاد با بیان اینکه این کتاب دارای انصاف علمی است و از شعار هم پرهیز کرده است، تصریح کرد: از جمله اینکه این کتاب به سخنان معروف توجهی نداشته و دیدگاه خود را بیان کرده است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: یکی از ضعف‌های اثر، مغلق‌نویسی است که فهم آن را دشوار کرده و از طرفی گزیده‌نویسی شده است.
انتهای پیام
نظر شما