به گزارش  خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام والمسلمین داود مهدوی زادگان دانشیار و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،‌در مقاله ای با عنوان«تقی زاده های جدید و آسیب شناسی دولت مدرن» به بررسی و نقد یادداشت اخیر سعید حجاریان با عنوان «حکیمِ حاکمِ افلاطونی» پرداخته است:

مقدمه

سید حسن تقی زاده ( ۱۲۵۷ – ۱۳۴۸ ) از ارکان نهضت مشروطه و بانیان اصلی تاسیس دولت مدرن در ایران و کارگزاران اصلی آن است.تقی زاده پس از تاسیس دولت پهلوی همواره در سمت های مختلف حکومتی در متن قدرت حضور داشت. او گاهی وزیر یا سفیر و مشاور و در اواخر عمر ریاست مجلس سنا را بر عهده داشت. تقی زاده چون خود در تاسیس دولت مدرن رضاخانی و استمرار آن نقش اساسی داشت، همواره دغدغه حفظ و استمرار آن را داشت و با دوستان و اصحاب قدرت در این باره گفتگو می کرد. تقی زاده در سال ۱۳۲۱ در نامه ای خطاب به نخست وزیر مقتدر پهلوی؛ یعنی قوام السلطنه، از اینکه شخصیت مقتدری چون او سکان دار حکمرانی شده است و به این واسطه دولت مشروطه از هر گونه آسیبی در امان است، ابراز خرسندی کرده است: « تزاید تدریجی قدرت دولت و انتظام روز افزون امور و استحکام و ثباتی که در نتیجه تدابیر حضرتعالی پیدا شده و می شود موجب بسی خوشبختی و کمال تشکر است و اشهد بالله ایران امروز به دولت مشروطه قوی و دارای تمرکز قوا محتاج است» ( تقی زاده سید حسن، ۱۳۷۵، نامه های لندن، نشر فرزان: ۸ ). اگر بخواهیم از مهم ترین میراث فرهنگی – سیاسی تقی زاده سخن به میان آوریم، همین دغدغه آسیب شناسانه دولت مدرن است. این میراث همچنان پابر جا است و امروز توسط تقی زاده های جدید پی گرفته می شود. شاید بتوان گفت که پر کار ترین از این افراد، سعید حجاریان است. او نیز همیشه دلمشغولی تشکیل دولت مدرن را دارد و همواره سعی می کند عاملیت های تاثیر گذاری را که سدّ راه دولت مدرن است، ذیل موضوع آسیب شناسی دولت مدرن بازخوانی کند و راه حلی برای آن بجوید. او در جدید ترین یادداشت خود با عنوان « حکیمِ حاکمِ افلاطونی »، به بازخوانی – به قول خودش - یکی از تاثیر گذار ترین عاملیت های تاریخ سیاسی معاصر؛ یعنی نظریه ولایت فقیه امام خمینی ره پرداخته است. البته حجاریان اول بار نیست که به چنین بازخوانی از اندیشه سیاسی امام خمینی رو آورده است. لذا باید دید که وی در این اثر جدید، به چه نکته بدیعی توجه کرده است.

۱ . وقتی نویسنده عرفی گرا، می کوشد نظریه ولایت فقیه را ذیل بحث « آسیب شناسی دولت مدرن، بازخوانی کند؛ چنین مطالعه ای را جز این نمی توان معنا و تفسیر کرد که نظریه ولایت فقیه مانعی سر راه دولت مدرن است. و اگر آن نویسنده بر این باور باشد که « نظریه ولایت فقیه به اتفاق نظر از جمله اثر گذار ترین نظریات در حوزه دولت در ایران معاصر بوده است »؛ نتیجه می گیرید که بزرگترین مانع یا آسیب بر دولت مدرن، نظریه ولایت فقیه است. در این صورت، مهم ترین دغدغه و دلمشغولی نویسنده هواخواه دولت مدرن می شود نظریه ولایت فقیه. آن وقت، مساله اصلی و اساسی این می شود که با نظریه ولایت فقیه، در بحث آسیب شناسی دولت مدرن، چه باید کرد؟ چه می توان کرد که از عاملیت نظریه ولایت فقیه در حوزه نظر و عمل سیاسی کاست تا راه برای دولت مدرن هموارتر شود؟ این مساله ای است که هواخواهان دولت مدرن در چهار دهه اخیر با آن درگیر هستند و هر یک به فراخور گرایش های نظری یا عملیاتی شان پروژه هایی را تعریف کرده اند و در راه تحقق آنها گام بر داشته اند. از جمله این هوا خواهان عرفی گرا، سعید حجاریان است. و جدید ترین کار قلمی وی، نبشته ای با عنوان « حکیمِ حاکمِ افلاطونی » و با عنوان فرعی « باز خوانی اندیشه دولت و ولایت فقیه در آرای آیت الله خمینی » است ( ر . ک: نشریه مشق فردا، شماره ۴ ، خرداد و تیر ۱۳۹۹ ). صورت بندی یاد شده را کاملاً از این نبشته می توان استخراج کرد.

  چنان که از عنوان هایی که وی برای نظریه پرداز و بنیانگذار ولایت فقیه و جمهوری اسلامی برمی گزیند؛ یعنی امام و آیت الله، می توان متوجه این اتفاق شد. به هر روی، از آنجا که حجاریان با دلمشغولی دولت مدرن، لا اقل، به عاملیت نظریه ولایت فقیه نظر می کند؛ ماهیت ایدئولوژیک بودن مطالعه نظری وی را نمی توان انکار کرد. او وقتی از کنش « بازخوانی آرای آیت الله [ امام ] خمینی » سخن می گوید، با دغدغه صرفاً علمی نیست. بلکه پروژه ای است که چنین باز خوانی را تعریف کرده و در دستور کار قرار داده است. و این اول بار نیست که سعید حجاریان در صدد بازخوانی آرای امام خمینی ره بر آمده است. غایتی که برای همه این بازخوانی ها در نظر گرفته شده عبارت از فرسایش اندیشیدن و فهم آرای امام خمینی ره از ساحت معرفت قدسی و دینی به ساحت بازاری و عرفی است. به عبارت دیگر، غایت باز خوانی های سعید حجاریان از اندیشه سیاسی امام خمینی ره، گذار جامعه و نیروهای انقلابی به ساحتی است که اکنون، خود وی در آن به سر می برد؛ یعنی گذار به « شاهد بازاری » و عرفی شدن. این تمنای سی سال اخیر حجاریان است. اما ببینیم، حجاریان این بار چگونه دست به بازخوانی آرای امام خمینی ره زده است و چقدر توانسته با این کار، در جهت آسیب شناسی دولت مدرن گام بر دارد؟

باز خوانی جدید سعید حجاریان معطوف به ریشه اندیشه ولایت فقیه است. وی با فرض تبحر و تخصص امام – و آیت الله در نبشته وی – خمینی ره در چهار حوزه فلسفه و عرفان و فقه و اخلاق، ریشه نظریه ولایت فقیه را در همین چهار حوزه جست و جو کرده است. وی از روی ظن گمان، با این تصور که فلسفه اسلامی تا به امروز بر خلاف فلاسفه غربی عصر روشنگری، نتوانسته خود را از سیطره تاثیر گذاری حکمای یونانی برهاند، چنین گفته است که « آیت الله خمینی به عنوان مردی فلسفی شاید اندیشه ولایت فقیه را از افلاطون وام گرفته و آن را در هاضمه دستگاه فکری خود متبدل کرده باشد؛ یعنی به جای حاکم، ولی و به جای حکیم، فقیه نشانده باشد.

۳ . باز خوانی جدید سعید حجاریان معطوف به ریشه اندیشه ولایت فقیه است. وی با فرض تبحر و تخصص امام – و آیت الله در نبشته وی – خمینی ره در چهار حوزه فلسفه و عرفان و فقه و اخلاق، ریشه نظریه ولایت فقیه را در همین چهار حوزه جست و جو کرده است. وی از روی ظن گمان، با این تصور که فلسفه اسلامی تا به امروز بر خلاف فلاسفه غربی عصر روشنگری، نتوانسته خود را از سیطره تاثیر گذاری حکمای یونانی برهاند، چنین گفته است که « آیت الله خمینی به عنوان مردی فلسفی شاید اندیشه ولایت فقیه را از افلاطون وام گرفته و آن را در هاضمه دستگاه فکری خود متبدل کرده باشد؛ یعنی به جای حاکم، ولی و به جای حکیم، فقیه نشانده باشد. بنابر این، اندیشه ولایت فقیه را شاید بتوان صورت تبدل یافته حکیمِ حاکمِ افلاطونی دانست»( حجاریان سعید، ۱۳۹۹: ۱۲ ). اما در حوزه فقه، حجاریان بر این باور است که « فقهای شیعه پیش از آیت الله خمینی از مقوله ای به نام ولایت فقیه سخن به میان نیاورده اند». به زعم وی، فقهای شیعه راهی را آغاز کردند که با آموزه های ارسطو همسو شدند؛ یعنی راه طاغوتی دانستن هر دولتی در دوره غیبت و راه سازگاری با وضع / حاکم موجود ( همان: ۱۳ ). اما در حوزه عرفان، آیت الله [ امام ] خمینی ره متاثر از عرفان نظری ابن عربی بوده است. عرفان بر رابطه مرید و مرادی و مسیر عشق و نه عقل استوار است. « آیت الله خمینی، از این منظر، پیروان را عاشق کرد و اسطوره ای را بنا نهاد». ولی فقیه به « خاتم الاولیاء » بدل می شود و بر همین اساس گفته می شود همه اختیارات امام معصوم، حتی تشیع، به ولی فقیه به ارث می رسد ( همان: ۱۵ ). اما در حوزه اخلاق، آیت الله خمینی علاوه بر تاثیر پذیری از حکمای یونان، تحت تاثیر آموزه های ملا محسن فیض کاشانی و ملا مهدی نراقی بوده است ( همان: ۱۶ ).

حجاریان در موخره کلامش می گوید صرف نظر از اینکه اندیشه ولایت فقیه و تطبیق آن با دولت جمهوری اسلامی را می توان ذیل این چهار دستگاه فکری توجیه کرد؛ می توان از اهمیت تشکیل دولت مدرن سخن گفت. به زعم وی نباید امر حکمرانی را بر ارزش های فلسفی ( مدینه فاضله ) و اخلاقی ( جامعه سالم و پاک از نوابت ) مبتنی کرد. بلکه باید سیستمی را تاسیس و یا نو سازی کرد که بر اساس حاکمیت قانون و مسئولیت پذیری مبتنی بر اصول حکمرانی پیش برود و از پای نایستد. به زعم وی، حاکم هر قدر هم از نوابت ( فاسدان ) باشد، در قفس آهنین بوروکراسی محصور است و نمی تواند فرایندها و نظام اداری را متوقف سازد. او برای این گفته خود به حاکم شدن ترامپ مثال زده است. حجاریان بر این باور است که دولت مدرن با ذهن خوانی و تفکیک مردم کاری ندارد و شهروند مختار است که منتقدانه بیندیشد یا موافق و مخالف باشد. در دولت مدرن، چیزی به نام نوابت ( فارابی: علف های هرز ) رسمیت ندارد. به زعم حجاریان، اگر این معنا در دولت و جامعه رسوخ کند؛ « دیگر دوستی » خدشه دار نخواهد شد( همان: ۱۷ ).

۴ . گفتار حجاریان در دو بخش تنظیم شده است. بخشی مربوط به ریشه های بازخوانی آرای امام خمینی ره پیرامون نظریه ولایت فقیه و بخش دیگر آن، مربوط به دولت مدرن است. در اینجا می کوشیم به اختصار، نقدهای وارد بر سخن وی را بیان کنیم.

۱ – ۴ . مهم ترین اشکال این سخن، روش شناسی آن است. منطق علمی با شبیه سازی های صوری پیش نمی رود. با صرف برقراری مشابهت میان ارکان دو نظریه نمی توان تاثیر پذیری یکی از دیگری را نتیجه گرفت. صرف گفتن اینکه امام خمینی ره به جای مقوله حاکم در دستگاه فکری افلاطون، مفهوم ولی، و به جای حکیم، فقیه را گذاشته است، سخنی به غایت خام اندیشانه است. پختگی این سخن در وقتی است که مدعی بتواند با مراجعه دقیق به متن هر دو طرف، تبیین جامعی از ملازمات و مناسبات نظری دو دیدگاه معلوم کند و در غیر این صورت، چنین دعوی ارزش علمی ندارد. حتی فرض کلی تاثیر پذیری فیلسوفان مسلمان از حکمای یونانی نیز کمکی به ما نمی کند. فرضاً که چنین تاثیر کلی باشد، ولی باید به نحو انضمامی نشان داد که این تاثیر در کجا و چگونه و در چه حد و اندازه رخ داده است. به نظر می رسد که حجاریان متوجه این مشکل اساسی در دعوی خود بوده است که از تعبیر « شاید» استفاده کرده است. او چون به قطعیت و حتی ظن علمی نرسیده است، از این تعبیر استفاده کرده است. حال آنکه چنین تعبیری در مباحث علمی مرسوم و مقبول نیست. نظریه ها و آموزه های علمی بر مفهوم « شاید » استوار نمی شوند. این مفهوم در بطن خود، مفهوم نمی دانم را دارد؛ یعنی « نمی دانم ولی ممکن است چنین و چنان باشد». هیچ صاحب نظریه ای اینگونه سخن نمی گوید. با منطق « شاید » که نمی توان دعوی علمی داشت تا چه رسد به اینکه بخواهیم آسیب شناسی دولت مدرن را پی بگیریم. اگر منطق« شاید » ارزش علمی می داشت، باید بیشتر مردمان جهان را دانشمند و نظریه پرداز تلقی کنیم.

۲ – ۴ . کار بست منطق غیر علمی « شاید » در امر بازخوانی اندیشه ها، دلیل قاطعی است بر اینکه شخص بازخوان، قصد کار علمی ندارد. او پروژه ای سیاسی را پی گرفته است و به همین منطق بظاهر علمی بسنده می کند. قصد حجاریان از بازخوانی نظریه ولایت فقیه امام خمینی ره، فرسایش و کاستن نقش عاملیت آن است و نه فهم نظریه ولایت فقیه. به همین خاطر، اینگونه بازخوانی های پرژه ای بر جهل ما از آن اندیشه می افزاید. گاه شدت بازخوانی های ایدئولوژیک موجب جهل مرکب می شود. بسیاری از مدرن خواهان و از جمله خود سعید حجاریان نسبت به نظریه ولایت فقیه در جهل مرکب به سر می برند. کانون جهل مرکب، فهم ذات موضوع است.

هر چه گویم عشق را شرح و بیان      چون به عشق آیم خجل گردم از آن‌

۳ – ۴ . فرض کنید چنین تشبیه و جایگزینی مفهوم درست است، ولی این تازه اول کار علمی است و پرسش های زیادی در این میان مطرح می شود. مهم ترین پرسش آن است که چرا امام خمینی ره مفهوم ولی فقیه را جایگزین حاکمِ حکیم کرده است؟ دو مفهوم حاکم و حکیم در قرآن کریم استعمال شده است و از اوصاف الله تعالی است. با وصف این، امام ره اصطلاح « ولی فقیه » را جایگزین کرده است. علاوه، چرا فارابی چنین جایگزینی را انجام نداده است؟ این دو پرسش مهم، ما را به نکته اساسی رهنمون می سازد و آن دیدگاه انتقادی امام خمینی ره بر نظریه فیلسوف شاهی افلاطون است. تردیدی نیست که امام ره همانند افلاطون بر این عقیده است که حاکمیت مشروع نمی تواند فضیلت خواه و اخلاقی نباشد. این آموزه موافق با فطرت و تعالیم وحیانی است و هیچ دلیلی ندارد که عالم مسلمان در فهمیدن این نکته، خود را مدیون افلاطون بداند. اما نقد امام خمینی ره بر نظریه افلاطون این است که اصولاً چنین چیزی نادر است. چنانکه حجاریان اشاره کرده است که « البته افلاطون معتقد بود این فرد ( شاه فیلسوف یا فیلسوف شاه ) « النادر کالمعدوم » است؛ یعنی بسیار بعید است چنین فردی یافت شود، اما به هر ترتیب راه حل دیگری را تصویر نکرد» ( همان: ۱۱ ). راه حل همین ولی فقیه است. چون فقیه انضمامی می اندیشد و مباحث فقهی ناظر به جزئیات زندگی فردی و اجتماعی است. فقیهان بر خلاف فیلسوفان، محل رجوع مردم برای سامان زندگی شان هستند. رابطه فیلسوفان با مردم بلا واسطه نیست، ولی مردم با فقیهان بدون واسطه، ارتباط بر قرار می کنند. بر همین پایه، مطلبی که حجاریان از ابن خلدون نقل کرده است مبنی بر اینکه فقها به دنبال احکام کلی هستند و نسبت به موضوعات و مسایل جاری و عاجل فاصله ای شگرف دارند؛ از اساس نادرست است. فقیهان بسیاری از مسایل فقهی را از طریق مراودات مردمی بدست می آورند. پس، از دیدگاه امام خمینی ره تحقق فلسفه سیاسی فضیلت گرا بر پایه ولایت فقیه دست یافتنی است تا ایده فیلسوف شاهی. این ایده ظرفیت های لازم برای عینیت یافتن را ندارد. اگر ملاحظات انتقادی امام خمینی ره درباره ایده فیلسوف شاهی افلاطون را مدّ نظر قرار دهیم؛ آن وقت نمی توان به صرف وجود مشابهت ظاهری بسنده کرد و نتایج ناصوابی را ابراز کرد. مگر آنکه گفته شود همین مقدار از مشابهت میان دو نظریه فیلسوف شاهی و ولایت فقیه برای مقصود ما کافی است. پاسخ این مساله را در ادامه خواهیم داد. تا اینجا معلوم گشت که صرف بیان مشابهت صوری برای مبحث علمی کافی نیست.  

۴ – ۴ . اما ریشه یابی هایی که حجاریان از اندیشه ولایت فقیه در حوزه عرفان و فقه و اخلاق کرده است، در وجه کلی آن، سخن پنهانی نیست که ایشان بخواهد تصور کند که مطلب جدیدی را کشف کرده است. تردیدی نیست که امام خمینی ره از بزرگانی چون ملا محسن فیض کاشانی و ملا مهدی نراقی و صدر المتألهین و ابن عربی تاثیراتی را پذیرفته است. اما سخن در این است که آیا ایشان صرفاً تاثیر پذیر است و چیزی در تکمیل مباحث نیافزوده است یا آنکه ایشان از همه تاثیرات عبور کرده است؟ بزرگی غول های اندیشه تنها به این نیست که سخن گذشتگان را خوب فهمیده اند بلکه به این است که آنان سخن گذشتگان را خوب فهمیده اند و خوب نقدشان کرده اند و طرح نویی را در مسیر علم، به جریان انداخته اند. و امام خمینی ره این چنین بوده است. ایشان نقد جدی بر نظریه فیلسوف شاهی افلاطون دارند و بدیل آن را هم طرح کرده اند. در عرصه فقه هم مطابق گفته حجاریان که امام خمینی ره « فقیه استثنایی » است. زیرا به زعم وی، « فقهای شیعه پیش از آیت الله خمینی ره از مقوله ای به نام ولایت فقیه سخن به میان نیاورده اند» ( همان: ۱۳ ). اگر چنین است؛ دیگر چه جای تاثیر پذیری امام خمینی ره از فقیهان گذشته است؟ چون آنها در این باره سخن نگفته اند و نظریه ولایت فقیه امام راحل ره، لااقل، در مباحث فقهی بدیع است. با فرض بدیع بودن نظریه ولایت فقیه، هیچ اشکالی بر آن وارد نمی آید. سخن نگفتن فقیهان گذشته درباره موضوع جدید فقهی، موجب نادرست بودن آن نمی شود. بسیاری از موضوعات و مسایل فقهی به همین شکل پدید آمده است. لکن این گفته سعید حجاریان از اساس باطل و نادرست است و شنیدن چنین گفته ای از ایشان عجیب است. موضوع ولایت فقیه نه در دوره غیبت بلکه در دوره معصومین علیهم السلام مطرح بوده است. شیعیان از مناطق دور دست نزد حضرات معصومین علیهم السلام می آمدند از ایشان تقاضا می کردند کسی را برای رسیدگی به مسایل شرعی معرفی کنند و یا خود ایشان فقیهی را به عنوان نماینده معرفی می کردند. عهد نامه امام علی علیه السلام به مالک اشتر، عهد نامه ولایت فقیه است. اگر مالک اشتر فقیه نبود، هرگز امام علی علیه السلام او را به ولایت مصر منصوب نمی کرد.

اما فقیهان در دوران غیبت پیرامون ولایت فقیه بحث ها کرده اند. خوب است که جناب حجاریان جهت آشنایی و آگاهی به کتاب « فقیهان امامی و عرصه های ولایت فقیه » که زیر نظر آیت صادق لاریجانی نوشته شده است، رجوع کنند( ر . ک: قاسمی محمد علی و همکاران، ۱۳۸۴ ، دانشگاه علوم اسلامی رضوی). این کتاب در پاسخ به طرح چنین ادعایی از سوی شیخ مهدی حائری یزدی تالیف شده است. وی در کتاب « حکمت و حکومت » ( ۱۹۹۵ م، لندن ) مدعی بود که بحث ولایت فقیه با مرحوم ملا مهدی نراقی که در زمان فتحعلی شاه می زیسته وارد فقه شیعه شده است. در حالی که مرحوم نراقی در مقدمه بحث خود اشاره کرده است که بحث ولایت فقیه در میان همه مطرح است ولی کمتر به دلایل فقهی آن توجه شده است: «  همواره در کتاب های فقهی می دیدم که نویسندگان آن کتاب ها، بسیاری از کارها را به حاکم در روزگار غیبت وامی گذارند و به او در آن کارها ولایت می دهند، ولی برای آن دلیلی نمی آورند و یا برخی که دلیل آورده اند، دلیل های آنها ناقص است. با این که مسأله بسیار با اهمیت است، جای ویژه ای برای آن در نظر گرفته نشده است » ( ر . ک: نراقی مهدی، عوائد الایام: ۵۳۰ ). بنابر این، بدیع بودن نظریه ولایت فقیه امام خمینی ره در اصل نظریه نیست بلکه در چیز دیگری است که در جای دیگری به آن پرداخته ایم ( ر . ک: مهدوی زادگان داود، ۱۳۹۴، فقه سیاسی در اسلام، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ).

اما در نسبت نظریه ولایت فقیه و عرفان اسلامی، باز تردید در تاثیر پذیری امام خمینی نیست، بویژه در مباحث مربوط به امر ولایت عرفانی. لکن امام خمینی ره نقدهای جدی بر دیدگاه رایج عرفان نظری و عملی داشتند. ایشان از تفسیر های به غایت ایستا و جامعه گریز عرفانی عبور کرده بودند و تفسیر جدیدی از عرفان را برای اهل آن، ارائه کردند. در واقع، امام خمینی با نظریه ولایت فقیه، عرفان واقعی را که از متن جامعه می گذرد، احیا کردند. به همین خاطر، جوانان انقلابی در دفاع مقدس نشان دادند که چگونه مراتب عالیه عرفان را تا مرز شهادت طی کرده اند. یکی از نقد های جدی امام خمینی ره بر عرفان نظری این است که مقوله ولایت را صرفاً در بُعد تکوینی آن پی گرفته اند و ولایت تشریعی یا همان ولایت سیاسی را تعقیب نکرده اند. به همین خاطر است که برخی ها از جریان موسوم به روشنفکری دینی اصرار بر این دارند که مفهوم ولایت عرفانی در همان معنای تکوینی و باطنی باقی بماند و در ولایت سیاسی ورود نکنند.

اما تاثیر پذیری امام خمینی در حوزه اخلاق از بزرگانی چون مرحوم فیض کاشانی و نراقی نیز انکار ناپذیر است. لیکن سخن در این است که امام خمینی ره بر کارِ گران سنگ این بزرگان افزودنی های زیادی را اضافه کرده است. دو کتاب ارزشمند  «چهل حدیث » و « شرح حدیث جنود عقل و جهل»، صورت بروز شده ای از آثار اخلاقی این بزرگان است و البته همراه با نسبتی با ولایت فقیه.     

۵ – ۴ . گفته شد که حجاریان در یادداشت اخیر خود ( حکیمِ حاکمِ افلاطونی ) بدنبال بازخوانی نظریه ولایت فقیه ذیل بحث آسیب شناسی دولت مدرن است. گفتیم این شکل از طرح بحث به معنای آن است که نظریه ولایت فقیه به عنوان عاملی تاثیر گذار در حوزه دولت در ایران معاصر، مهم ترین مانع شکل گیری دولت مدرن است. اگر ایشان معنای دیگری را قصد کرده باشد؛ هرگز نمی بایست این باز خوانی را ذیل مساله آسیب شناسی دولت مدرن مطرح می کردند. حال، با توجه به آثار قلمی حجاریان در سه دهه اخیر پیرامون ولایت فقیه، این پرسش اساسی پدید می شود که آیا همانطور که وی از مفهوم امام به آیت الله گذر کرده است، از برداشت گذشته خود درباره ولایت فقیه گذر کرده است و اکنون پیرامون این نظریه به دیدگاه جدیدی رسیده است یا خیر؟

 برداشت پیشین حجاریان، بویژه در دهه هفتاد آن است که نظریه ولایت فقیه امام خمینی ره اساسا در جهت عرفی سازی است و راه را برای تکوین دولت عرفی یا مدرن هموار می کند.  وی در مقاله « فرآیند عرفی شدن فقه شیعه » بعد آنکه مواردی از مقولات عرفی کننده در فقه امام خمینی ره را روایت می کند، چنین گفته است: « همه موارد مذکور در فقره ۶، چون شمع های کم سو و چراغ های بی فروغی هستند که در پرتو شعشعه خورشید ولایت مطلقه فقیه رنگ می بازند و هیچ یک تاب پهلو زدن به آن را ندارند» ( حجاریان سعید، ۱۳۸۰: ۸۲ ). چهار سال بعد ( ۱۳۷۸ )، حجاریان همین سخن را مجدداً، در مقاله « امام خمینی؛ فقیه دوران گذار » تکرار کرده است. وی در این مقاله، امام خمینی ره را به « فقیه دوران گذار » توصیف کرده است و از این جهت ایشان را با فیلسوفان دوره گذار در عصر روشنگری مقایسه کرده است. بزعم وی، فلاسفه دوره گذار، گذر از سنت به مدرنیته را تسریع و تسهیل کردند. فقه شیعه در شرایط کنونی که در وضعیت دوره گذار از سنت به تجدد و تشکیل دولت مدرن است، برابر تغییر مقاومت می کند یا دست کم حرکت کُند و بطیء دارد. لذا بر مبنای نظریه جامعه شناختی ماکس وبر، برای وقوع چنین گذاری به فقیه کاریزماتیک نیاز است و امام خمینی همان شخصیت کاریزمایی است: « دگرگونی دستگاه فقه شیعه محتاج نیروی انقلابی بود و بیش از هر چیز، کاریزمای امام بود که این دگرگونی را به دستگاه فقهی ما تحمیل کرد. به قول ماکس وبر، کاریزما بزرگترین نیروی انقلابی عصر سنت است. کاریزمای امام صرفاً طومار سلسله پهلوی را در هم نپیچید، بلکه بسیاری از سنت ها از جمله سنت فقهی ما را نیز دست خوش تحول کرد» ( حجاریان سعید، ۱۳۸۰: ۹۴ ). حال، وقتی این دو مقاله را با یادداشت امروز حجاریان، مقایسه می کنیم تردیدی باقی نمی گذارد که دیدگاه سعید حجاریان درباره نظریه ولایت فقیه امام خمینی ره دچار تحول شده است. زیرا وی در گذشته، ولایت فقیه را هموار کننده راه مدرن سازی دولت می دانست ولی اکنون، آن را مانعی سر راه دولت مدرن تلقی کرده است. چون ولایت فقیه را ذیل بحث آسیب شناسی دولت مدرن طرح کرده است.

کاریزمای امام صرفاً طومار سلسله پهلوی را در هم نپیچید، بلکه بسیاری از سنت ها از جمله سنت فقهی ما را نیز دست خوش تحول کرد» ( حجاریان سعید، ۱۳۸۰: ۹۴ ). حال، وقتی این دو مقاله را با یادداشت امروز حجاریان، مقایسه می کنیم تردیدی باقی نمی گذارد که دیدگاه سعید حجاریان درباره نظریه ولایت فقیه امام خمینی ره دچار تحول شده است. زیرا وی در گذشته، ولایت فقیه را هموار کننده راه مدرن سازی دولت می دانست ولی اکنون، آن را مانعی سر راه دولت مدرن تلقی کرده است. چون ولایت فقیه را ذیل بحث آسیب شناسی دولت مدرن طرح کرده است.

 اما نکته اساسی این است که باید تحول شناسایی شده در گفتار حجاریان را از چه سنخی دانست؟ آیا از سنخ تحول معرفتی است یا نوعی تحول در ادبیات پروژه است؟ تحول معرفتی مربوط به اصحاب علم و معرفت است ولی تحول پروژه ای مربوط به اصحاب سیاست و قدرت است. نگارنده سالها پیش، در گفتاری ضمن مقایسه میان آن دو مقاله حجاریان، نشان دادم که حجاریان کاملاً واقف است که امام خمینی ره علیرغم شخصیت کاریزمایی، فقیه دوران گذار به مدرنیته نیست. چنان که نظریه ولایت فقیه هم عرفی کننده نیست. همان موقع، این پرسش را مطرح کردیم که اگر ولایت فقیه عرفی کننده است و شما هم هوا خواه عرفی سازی و دولت مدرن هستید، چگونه است که مقابل آن می ایستید و از آن حمایت نمی کنید؟ از این رو، سخن امروز حجاریان درباره ولایت فقیه با گفتار وی در دو دهه قبل، تفاوت ماهوی ندارد. جز اینکه امروز خیلی شفاف می گوید که ولایت فقیه مانع  بزرگی سر راه دولت مدرن است. و البته از اینکه ایشان، بعد سه دهه، اینگونه شفاف سخن می گوید، جای تقدیر دارد. بنابر این، سخن امروز حجاریان درباره ولایت فقیه را نمی توان حمل بر تحول معرفتی کرد بلکه روایتی از تحول ادبیات پروژه سیاسی است. دنبال کنندگان پروژه عادی سازی و عرفی سازی دولت پی برده  اند که بیش از این نمی توان در هاله ای از ابهام و عدم شفافیت سخن گفت.  بخصوص که اساساً حجاریان، نیروی سیاسی است که خود را بر حوزه دانش و معرفت سیاسی تحمیل کرده است.

۵ . مؤخره یادداشت « حکیمِ حاکمِ افلاطونی» سعید حجاریان با جمع بندی بحث ریشه های فکری نظریه ولایت فقیه آغاز شده و با بیان موجز اهمیت تشکیل دولت مدرن، خاتمه می یابد. ظاهر سخن، این است که میان آغاز و انجام مؤخره نمی توان ارتباطی برقرار کرد. آنچه که می توانست این ارتباط را بر قرار کند، همان مساله آسیب شناسی دولت مدرن است که در مقدمه گفتار، وعده آن را داده بود. ولی در این مؤخره هیچ ذکری از آن به میان نیآمده است. بطور طبیعی، خواننده این پرسش را طرح می کند که یا این مؤخره در اینجا اضافی است و یا طرح بحث ریشه های فکری ولایت فقیه. ولی به نظر می رسد که حجاریان در اینجا زیرکی کرده است و مساله آسیب شناسی را به وضوحش حوالت داده است و به اصطلاح العاقل یکفی بالاشاره. او این اشاره را با جمله « اما به اعتقاد نگارنده با صرف نظر از هر چهار دستگاه فکری مذکور می توان از اهمیت تشکیل دولت مدرن سخن گفت»؛ بیان کرده است. مقصود وی از تعبیر « صرف نظر » در این عبارت، این نیست که بیایید قطع نظر از چهار دستگاه فکری، به موضوع دولت مدرن بیاندیشیم. بلکه مقصود حجاریان این است که اساساً بدون کنار گذاشتن این چهار دستگاه فکری که مربوط به عالم سنت است، نمی توان به تشکیل دولت مدرن رسید. باید بطور کلی از اندیشه سنتی گذر کرد و از آن صرف نظر نمود تا به دولت مدرن رسید. آسیب شناسی دولت مدرن در بازخوانی نظریه ولایت فقیه، همین است که همه بدانند این نظریه متعلق به اندیشه سنتی است و نباید گمان کرد که آیت الله خمینی، « فقیه دوران گذار » است و ما با ولایت فقیه به سوی دولت مدرن گذر خواهیم. اینکه امام خمینی با آرای افلاطون یا دیدگاه های فقهی و عرفانی، تفاوت های جدی دارد، در بحث « لزوم صرف نظر کردن »، اهمیت چندانی ندارد. به عقیده حجاریان، بطور کلی باید گسست نظری کاملی با اندیشه سنتی اتفاق بیافتد. آنچنان که فیلسوفان عصر روشنگری با فلسفه یونان وداع کردند. این رویه، در مشرق زمین هیچ گاه طی نشده است. اما پرسش مهمی که باید حجاریان به آن پاسخ دهد، این است که چگونه می توان این گسست را محقق کرد؟ البته طرح بحث گسست، سخن تازه ای نیست که بخواهیم به نام حجاریان ثبت کنیم. بیش از یکصد سال است که مدرن جویان و غربگرایان درباره آن سخن می گویند. بنابر این، باید معلوم ساخت که حجاریان در این میان، چه حرف تازه ای دارد.

به نظر می رسد برای مساله گسست از سنت، بیشتر از دو راه حل وجود ندارد: اندیشه ورزی یا قدرت. یا باید از راه خردورزی و کار علمی مردم را به پذیرش دولت مدرن متقاعد کرد و یا از طریق قوه قهریه و زور وارد کار شد. این هر دو راه، پیش از انقلاب اسلامی ( ۱۳۵۷ ) با تمام شدت و حدّت عملی شد. هم راه حل زور و استبداد برای تحقق گسست طی شده است و هم راه حل اندیشه ورزی. غربگرایان از سویی رضا خان میر پنج را بر این ملت حاکم کردند و مردم را وادار به مدرن شدن کردند و هم «سیر حکمت در اروپا» ( محمد علی فروغی ) نوشتند و دانشگاه های غربزده تاسیس کردند. ولی هیچ یک از این دو راه حل موفق نبود. چون انقلاب اسلامی در بهمن ۵۷ اتفاق افتاد و مردم با اکثریت قاطع به نظام جمهوری اسلامی مبتنی بر اندیشه ولایت فقیه رأی دادند و تا امروز، پای این رأی ایستاده اند. سوال ایرانیان از آقای سعید حجاریان این است که بعد تمام این بالا و پایین کردن ها، چه حرف تازه ای برای پروژه گسست دارید؟ آیا در ضمیر خود مانند خیلی از مدرن خواهان، تمنای ظهور رضا خان دیگر را دارید. چنانکه برخی از آنها آشکارا چنین تمنایی را بازگو می کنند و کتاب « رضا شاه » می نویسند و شعارش را سر می دهند؛ یا آنکه فکر نو یافته ای را سراغ دارید که می تواند با دستگاه فکری اسلامی، بویژه اندیشه امامی هم آوردی کند؟    

حضور سعید حجاریان در فتنه سال ۸۸ ، بیانگر آن است که وی راه حل زور را از نظر دور نداشته است. اما با غمض عین از این نکته مهم، چنین به نظر می آید که راه حل وی دعوت مردم به تصمیم بر دست شستن از سنت و روی آوردن به دولت مدرن است؛ یعنی همان توافق جمعی بر صرف نظر کردن از چهار دستگاه فکری سنتی. او برای این دعوت، نه از پشتوانه های قوی فکری، آنچنان که بتواند برابر نظریه تاثیر گذار ولایت فقیه تمام قد بایستد، برخوردار است و نه واجد شخصیت کاریزمایی است. بلکه صرف دعوت مردم به تغییر موضع همگانی است. حال آنکه چنین دعوتی بدون پشتوانه عقلانی و حتی کاریزمایی، معلوم است که شکست خورده و بقول وی « آغاز پایان » است. هیچ پیامبری بدون پشتوانه عقلانی و فطریِ همراه با معجزه، مردم را به خدا دعوت نمی کند.

 اما مشکل اساسی تر حجاریان و دوستان همفکرش این است که گمان می کند هنوز دوره گذار اتفاق نیفتاده است. حال آنکه دوره گذار به مدرنیته، با زور سلسله پهلوی اتفاق افتاد. پهلوی ها به کمک روشنفکران غربزده و غربگرا، نهایت تلاش خود را برای تحقق گذار انجام دادند و ما مدرن شدیم، منتها از نوع مدرن جهان سومی. سهم ملل شرقی، ایران و ایرانی از مدرنیته همین است و بس. خطای استراتژیک حجاریان این است که گمان می کند فشار های خصمانه و فلج کننده غرب علیه ایران انقلابی برای این است که کشوری مدرن از نوع جهان اولی شویم. در حالی که چنین نیست بلکه نگرانی غرب از ایران انقلابی این است که از دنیای مدرن گذر کند. مردم ایران در حال تجربه نوزایی اسلامی هستند. نظریه ولایت فقیه، دولت مدرن را در خود هضم کرده است. دولت مدرن، دیر یا زود خود را با این نظریه همسو خواهد کرد و دست از چموشی بر می دارد. آقای حجاریان، اگر همچنان دلمشغولی دولت مدرن را دارد، باید دوره اسلامی پسا مدرن را درک کند و در اتمسفر همین دوران چاره اندیشی کند. البته او باید قبل از اینکه بفهمد چاره کار چیست، باید به درستی کار خود بیندیشد. آیا درست است که از راه بازگشت از رنسانس اسلامی طی شود؟ آیا اینکار ارتجاع مدرن نیست؟ به نظر می رسد که ایران، به دوره استبداد مدرن باز نمی گردد. مردم ایران راه بدون بازگشت خود را انتخاب کرده اند.

مؤخره

۶ . سخن پایانی سعید حجاریان در مقاله « حکیمِ حاکمِ افلاطونی » درباره اهمیت تشکیل دولت مدرن است. بزعم وی، باید از ایده افلاطونی دولت که متفکران اسلامی و از جمله آیت الله خمینی با آن اشتراک نظر دارند، صرف نظر کرد تا به اهمیت تشکیل دولت مدرن رسید. اما مگر ایده افلاطونی چیست که اگر از آن صرف نظر نکنیم نمی توانیم به اهمیت دولت مدرن پی ببریم؟ دولت مدرن چه تعریف دارد که بزعم وی بدون صرف نظر از ایده افلاطونی – اسلامی نمی توان به آن رسید؟ پاسخ اجمالی حسب گفته مختصر حجاریان در این مؤخره آن است که دولت افلاطونی یا فقهی فضیلت گرا است و در مقابل، دولت مدرن غیر فضیلت گرا است و به عبارت دیگر دولت های فقهی – افلاطونی اخلاق گرا هستند و دولت مدرن اخلاق گرا نیست. سامان سیاسی دولت های سنتی مبتنی بر اخلاق است و به همین خاطر، شهروندان را به بد و خوب یا نوابتی و مفید و سودمند تفکیک می کند. ولی چنین تفکیکی در دولت مدرن وجود ندارد. چون دولت مدرن اخلاقی نیست. سامان سیاسی دولت مدرن توسط نظم آهنین بوروکراتیک پی گرفته می شود. این نظم چونان قفس آهنین عمل می کند و اجازه سرکشی را به هیچکس نمی دهد حتی اگر آن کس یک رئیس جمهور فاسد باشد. حجاریان در اینجا، به دونالد ترامپ، به عنوان مصداق بارز نوابت، مثال زده است. بزعم وی، تمام فرآیند و نظام اداری با وجود چنین شخصی متوقف نشده است. چون قفس آهنین بوروکراسی او را محدود و محصور کرده است. اینگونه است که می توان « دیگر دوستی » را عینیت بخشید.

گفته های حجاریان درباره ایده دولت افلاطونی – فقهی و ایده مدرن دولت نارسایی های فلسفی و جامعه شناختی زیادی دارد و در اینجا به برخی از آنها بطور اجمال اشاره می شود.

۱ – ۶.  گذار از ذهنیت اخلاق گرا نا ممکن است. ما هر قدر که مایل به کنار گذاشتن ملاکات فضیلت خواهانه باشیم، مایل به مواجهه غیر اخلاقی با خود نیستیم. مانند دزدها همیشه خواهان تقسیم منصفانه اموال مسروقه میان خودشان هستند. تمام مطلوب های دولت مدرن، مانند مطلوب بودن ذهن خوانی نکردن شهروندان، بر پایه اخلاق است. نفس قانون مداری و التزام به قانون فضیلت است. غیر ممکن است که دولت مدرن، ارزش های خاص خود را نداشته باشد. در غیر این صورت، باید بساط جرم و مجازات شهروندان خاطی را جمع کرد و زندان ها را تعطیل کرد.

۲ – ۶. دولت غیر اخلاقی هیچ توجیه عقلانی برای برتری خود نسبت به دولت اخلاقی ندارد. حجاریان می گوید که بیایید از دولت اخلاقی صرف نظر کنیم. اما مگر می توان بدون توجیه عقلانی و علمی از دولت اخلاقی صرف نظر کرد؟ فرضاً که از آن صرف نظر کردیم ولی با کدام توجیه معقولی می توان به دولت غیر اخلاقی مدرن رو آوریم.

 ۳ – ۶. حجاریان پیشا پیش تلقی قدسی از « قفس آهنین بوروکراسی » ارایه کرده است. این قفس آنچنان مقدس است که حتی اگر فاسدترین افراد بر آن مسلط شوند، فاسد شدنی نیست و به کار خود ادامه می دهد! معلوم نیست که وی بر پایه کدام اصل یا تجربه معقولی چنین گمان کرده است که قفس آهنین بوروکراسی را نمی توان مهار کرد. چرا ایشان فکر می کند که ترامپ در این قفس محدود و محصور است؟ اصولاً این قفس ابزاری در دست حاکمان است. هم اکنون ( سال ۲۰۲۰ م )، مردم آمریکا بخاطر بی عدالتی و کشته شدن یک سیاه پوست توسط پلیس، علیه نظام حکمرانی این کشور قیام کرده است و معلوم نیست چه زمانی این قیام فروکش خواهد کرد. در این میان، قفس آهنین بوروکراسی کاملاً در خدمت سیاست های سرکوبگرانه دونالد ترامپ است. مردم معترض آمریکا شاهد آن هستند که این قفس آهنین در حال محصور کردن اعتراضات مردمی است و نه محدود و محصور کردن ترامپ. قانون و بوروکراسی، ابزارهای زیادی را در اختیار حاکمان می گذارد و آنان با همین ابزارها می توانند، اعمال نظر و قدرت کنند. حتی مبتکر ایده « قفس آهنین بوروکراسی »، یعنی ماکس وبر، چنین تلقی قدسی از آن ندارد بلکه ماکس وبر نگاه تاریک و تلخی نسبت به آن دارد. از نظر وی این شکل از تعریف و تمجید کردن از قفس آهنین نوعی مشاطه گری های چِندش آور است. ماکس وبر، یکصد سال قبل گفته بود که ما نمی دانیم در آینده چه کسانی در این قفس زندگی خواهند کرد ولی آنها یا پیامبران هستند که علیه این نظم آهنین می شورند و یا کسانی هستند که خواهان بازگشت به سنت هستند و یا کسانی هستند که با نوعی خودستایی چندش آور مشغول مشاطه گری این قفس آهنین هستند ( وبر ماکس، ۱۳۷۳، اخلاق پروتستانی و روح سرمایه داری، ترجمه عبد الکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی، انتشارات علمی و فرهنگی، چ دوم: ۱۹۱ ).

۴ – ۶. حجاریان توجه وافی به یکی از منابع اصلی فکری خود؛ یعنی ماکس وبر نداشته است. ماکس وبر در کتاب مهم و تاثیر گذار « اخلاق پروتستانی و روح سرمایه داری » به روش علمی نشان داده است که چگونه این قفس آهنین در فرایندی از سلوک ریاضت کشانه دنیوی پدید آمده است. دولت مدرن مسبوق به بسط روایت پروتستانی از ریاضت کشی بوده است. دولت مدرن، وقتی نسبت به این سلوک مذهبی احساس بی نیازی کرد که پا گرفته بود:

از هنگامی که ریاضت کشی کوشید تا جهان را دگرگون و همه نفوذ خود را در آن اعمال کند، نعم مادی چنان سلطه فزاینده و سر انجام گریز ناپذیری بر انسانها کسب کردند که در تاریخ بی سابقه بود. امروزه روحیه ریاضت کشی مذهبی – شاید به طور قطع، کسی چنین می داند؟ - از قفس گریخته است، اما سرمایه داری پیروز از وقتی که بر شالوده های ماشینی استوار شده است، دیگر به حمایت آن نیازی ندارد» ( همان: ۱۹۰ ).    

بنابر این، برداشت حجاریان مبنی بر لزوم صرف نظر کردن از دستگاه های فکری سنتی، از جمله آموزه های اخلاقی، به غایت نادرست و غیر علمی است و هیچ سابقه ای از این سخن در تجربه مدرنیته و دولت مدرن نمی توان یافت.    

۵ – ۶. حجاریان بر این باور است که « دولت مدرن در پی ذهن خوانی و تفکیک مردم نیست. زیر  ا اعتقاد دارد شهروند مختار است منتقدانه بیندیشد و موافق یا مخالف باشد». این سخن نمونه ای از مشاطه گری دولت مدرن است که یکصد سال پیش، ماکس وبر پیش بینی آن را کرده بود. آقای حجاریان با توجه به سابقه کار امنیتی که در کارنامه سیاسی خود دارد، خوب می داند ماهیت کار تمام دستگاه های امنیتی در دولت مدرن، علاج مساله قبل از وقوع واقعه است. کار آنها رصد خطر های احتمالی است.در اثر رصد های امنیتی، شهروندان به عنصر بی خطر و پر خطر تفکیک می شوند. دولت مدرن پیچیده ترین دستگاه های امنیتی تاسیس و راهبری می کند. این مطالب را سعید حجاریان خیلی خوب می داند. پس، چگونه است که او می گوید دولت مدرن در پی ذهن خوانی و تفکیک مردم نیست. از این گذشته، با وجود قفس آهنین بوروکراسی که می تواند حتی روسای جمهور را محدود و محصور کند، چگونه شهروندان دولت مدرن می توانند مختار باشند و منتقدانه بیندیشند و موافق یا مخالف باشند؟ پارادوکس شهروند مختار و قفس آهنین بوروکراسی در دولت مدرن هیچگاه حل نخواهد شد بلکه روز به روز، بر قهر و غلبه دولت مدرن از یک سو، و بی اختیاری و درماندگی شهروندانش افزوده می شود.

داود مهدوی زادگان

۲۸ / ۳ / ۹۹