به گزارش خبرگزاری حوزه، پنجمین نشست از سلسله نشست‌های مجازی "حدیث کرامت" چهارمین جشنواره سیره امام رضا(ع)؛ آموزه ها و کارکردها، شنبه شب با عنوان "بازتاب امام در شبیه‌نامه‌های امام رضا(ع)" به همت بنیاد پژوهش‌های رضوی نمایندگی قم و جهاددانشگاهی واحد استان قم و با ارایه و سخنرانی رضا کوچک زاده برگزار شد.
وی در ابتدای نشست با ذکر این مطلب که شبیه‌نامه‌ها در دسته‌های مذهبی جا می گرفتند گفت: شبیه‌نامه‌ها در واقع یک قالب ادبی مثل نمایشنامه ادبی هستند، ولی کامل نیستند و باید در اجرا کامل شوند. شبیه‌نامه یک نقشه راه برای نمایش است و مثل قالب هایی چون شعر نیست.
این پژوهشگر هنرنمایش بیان کرد: در شبیه‌نامه‌ها به کامل کردن یک سری متن و ارایه به مخاطب متعهد می‌شوید و متن به شما می گوید که از صنایعی چون تضاد استفاده کنید از جمله اینکه شخصی در بیانان از آب گوارا سخن می گوید و گاهی از صنایع دیگر استفاده می‌کند.
وی افزود: شبیه‌نامه‌ها را پیش از ما در بخش بندی‌های مذهبی مثل مرثیه‌ها و مداحی ها و... قرار می‌دادند. یکی از مشکلات بنده هم در پژوهش کتابخانهای حتی در کتابخانه‌های بزرگ، خط شدن شبیه خوانی با مرثیه ها بود که برای یافتن آنها به همه این مرثیه نامه ها رجوع می‌کردیم.
کوچک زاده یادآور شد: نکته مهم‌تر این است که بسیاری از علمای بزرگ ما به سرایش شبیه‌نامه‌ها می پردازند که این بحث نشان دهنده جایگاه قدسی این حوزه است. این عرصه گستره ای از آگاهی مذهبی، ادبی و اجرایی و موسیقایی بوده است.
وی گفت: شبیه‌نامه ها در حال حاضر در دسته متن‌های اجرایی از جمله نمایش‌ها قرار می‌گیرند و به عنوان متن‌هایی برای اجرا به شمار می‌روند.
کوچک زاده با ذکر این مطلب که قدیمی‌ترین سند اجرایی ما از شبیه‌خوانی به اواخر دوره زند بر می‌گردد، گفت: این سند توسط سیاح آلمانی "کارستن سیمور" که در یک سفر به ایران در دوره زندیه به خلق طراحی های خاص از جمله تخت جمشید و... همت گماشته بود، ثبت شده است. وی در موقع خروج از ایران در روز عاشورا به جزیره خارک می رسد و پس از مشاهده شبیه خوانی تمام نکات و جزئیات شبیه خوانی را به شکل جزیی بیان می‌کند. در واقع کامل ترین توصیف اجرا به سندی بر می‌گردد که وی تولید کرده است. با اوصافی که وی ذکر کرده مشخص است که او از مجلس هفتاد و دو تن سخن می‌گوید و آن مجلس را به تصویر می‌کشد.
وی افزود: در متنی که او ارایه کرده شبیه خوانی به شکل گفتگو محور دنبال شده و از شکل دفینه رفتن‌های گذشته که صرفا نمادی از جنگ و بخشی از لباس‌ها را حمل می کردند و دیالوگی نداشت خارج شده و وارد شبیه خوانی شده است. بنابراین در دوره زندیه این سیر تکاملی با فرم جدید شبیه‌خوانی مواجه هستیم.
پژوهشگر و نویسنده ادبیات نمایشی اظهارکرد: ولی کهن ترین متن نمایش به دوره فتحعلی شاه بر می گردد. البته متونی هم داریم که عنوان شده که در دوره آل بویه بغداد تعطیل شد و تعزیه شروع شدکه بسیاری از پژوهشگران این تعزیه را به سان تعزیه کنونی پنداشته اند که درست نیست و منظور آن همان عزاداری است.
وی گفت: زمانی که ابن کامل می‌نویسند که بغداد تعطیل شد و تعزیه شروع شد سه سال بعد تعزیه به این شکل از اهل سنت ریشه گرفت و شیعیان آن را ایجاد کردند. یعنی اهل سنت در دو سال بعد از عزاداری با نمادهایی مثل شتررانی شخصیت هایی چون طلحه و زبیر و عایشه را شبیه سازی کردند و نمادهای خود را ارایه کردند و شیعیان نیز سال بعد با نمادهایی چون ذوالجناح گردانی این رویه شبیه‌خوانی را ایجاد کردند.
این پژوهشگر با بیان اینکه شبیه خوانی از دوره فتحعلی شاه به جا مانده است، بیان کرد: از این دوره ۱۲ متن باقی مانده است.و شبیه خوانی از زمان ساخت شبیه خوانی هفتاد و دو تن وارد حوزه تخصصی شده است.
وی اوج دوران شبیه‌خوانی را به دوره ناصرالدین شاه و دوره پرفراز تکیه دولت منتسب کرد و گفت: شاه قاجار به شدت حامی شبیه‌خوانی شد و همین نسبت نیز گونه شبیه‌نامه‌ها هم به فراخور آن دوره و تغییرات آن دوره تغییر می‌کند. جامعه هم به شدت پذیرای شبیه‌خوانی بود و با تغییر مناسبات جامعه این شبیه‌خوانی نیز تغییر می‌کند و بازتاب این تحولات در شبیه‌نامه‌ها هم منعکس می‌شود.
کوچک زاده با اشاره شبیه‌خوانی حر در دوره فتحعلی شاه بیان کرد: وقتی شبیه‌نامه خوانی حر مرسوم شده یعنی اینکه این سیر تحول و توسعه شبیه‌خوانی در حال طی شدن بوده است.
وی گفت: بخش دومی که باید در پژوهش‌های شبیه خوانی مورد توجه قرار گیرد کسانی هستند که همچنان در ارتباط هستند ولی از ماجرای عاشورا به عنوان گریز یاد می کنند. در دسته سوم وارد روایات ادیان دیگر میشویم که شبیه خوانی انبیایی چون حضرت عیسی و ابراهیم و یوسف و.... بوده است. مجالس دیگری هم داریم که روایاتش را از جای دیگر گرفته است.
کوچک زاده افزود: دسته چهارم هم هیچ نسبت اولیه‌ای با رویدادهای مذهبی ندارند بلکه محافل آموزشی و اخلاقی هستند. محافل و مجالس شبیه خوانی آنها به نوعی آموزش دهند نسل تازه است و سعی می کنند که مسایلی چون احترام به والدین و... را آموزش دهند ولی در این آموزش از نمادهای دینی هم استفاده می شود تا به عنوان شاهد مثال تاثیرگذاری بیشتری داشته باشند.
وی با اشاره به پرکنده بودن متون سندی مورد پژوهش در عرصه شبیه خوانی بیان کرد: به دلیل اینکه فواصل پراکنده زیادی بین پازل های سندی در این عرصه وجود دارد کار، برای محققان بسیار سخت است.
شبیه‌نامه‌های امام رضایی از چه زمانی شکل گرفت؟
نویسنده اثر پژوهشی "رضایی نامه" گفت: در کتاب رضایی نامه دو شبیه‌نامه متفاوت را آوردم و تصور می کردم که هرچند بازنویسی شده اند ولی ساختار اولیه را حفظ کرده است . وقتی کتاب به چاپ رفت ناخودآگاه به یک اثر بسیار زیبا در این حوزه در یکی از منابع رسیدم که بسیار جالب توجه بود. این اثر از آثار علامه محمدتقی مازندرانی است که سال زندگی ۱۲۶۲ قمری رحلت کرد. وی در این اثر اشعار شبیه‌نامه را ذکر کرده است. وی در کتابش ۳۲ شبیه‌نامه را ذکر می کند.
وی افزود: علامه محمد تقی نوری مازندرانی که انسان بسیار آگاهی بود پدر میرزا حسین نوری است. علامه محمدتقی نوری این کتاب را در سال ۶۰ می نویسد و در آغاز می‌نویسد که خوابی دیدم که به این را بنویس گرچه توان من در این حد نبود ولی مجموعه وی واقعا بی نظیر است و نشان می دهد که شبیه‌نامه امام رضا (ع)یا آغازش با ایشان است یا ایشان یکی از شبیه‌نامه هایی را ذکر می کند که متن آن را در هیچ جای دیگری نداریم یا اصلا اجرا نشده است.
کوچک زاده با اشاره به اینکه قدرت تصویرسازی شعر و وزن خاص این شبیه‌نامه بسیار جالب است، گفت: این شعر با چنین قدرتی در شبیه‌نامه های کنونی وجود ندارد.
وی یادآورشد: شبیه‌نامه های عاشورایی درحالی که انواع آن اجرا شده است و شبیه‌نامه های امام رضا بسیار متفاوت است. شبیه‌نامه های رضوی در حوزه ادبیات رضوی قرار می گیرد. کلا زندگی و کرامت امام رضا (ع)مجالس بسیار جذابی دارد که الان اجرا نمی‌شود.
کوچک زاده گفت: شبیه‌نامه ها به دلیل اینکه گستره وسیعی از شخصیت‌هایی که می آیند و می روند و... را در خود جای داده گسترده و بلند است. ولی در شبیه‌نامه رضوی شبیه‌نامه نویس با یک معظل روبرو است که در این نوع از کار، به دلیل اینکه امام وارد جنگی نشده جذابیت حماسی در کار دیده نمی شود که برای مخاطب شورآفرین باشد و باید این جذایبت را به شکل دیگری جبران کند.
وی افزود: به همین دلیل هوشمندی شبیه‌نامه نویسان امام رضا(ع) این است که این فضاها را در سیر نمایش ایجاد کنند. به همین دلیل است که شبیه‌نامه های امام رضا(ع) محنت‌زا هم نیستند. شبیه‌نامه‌نویس در اینجا بخش هایی از سفر امام رضا(ع) را به عنوان صحنه‌های غم آلود انتخاب می کند و البته جذابیت دهی نیز می کند.
این نویسنده عنوان کرد: همین سفرها و سفرهای زیادی و کرامات حضرت در حق مردم دست مایه بسیار جالبی برای جذاب‌تر شدن نمایش نامه‌های رضوی هستند. شبیه‌نامه باغبانی که امام رضا(ع) نزد او نشست و او میوه باغ خود را که با کرامت امام در زمستان روییده بود را به امام نداد هم از نمایشنامه های جالب است که در بخشی از صحنه ها از جمله از بین رفتن میوههای او حتی با شادی مخاطب هم همراه است. زیرا باغ این فرد در زمستان و به امر و دعای حضرت میوه داد ولی وی به بهانه اینکه این میوه ها را به والی بفروشد به امام دروغ گفته بود.
وی با بیان اینکه اپیزود صیاد که در دشت‌های آهوان رخ داد از جالب ترین بخش های شبیه‌نامه رضوی است، گفت: به همین دلیل است که عنوان می شود شبیه‌نامه‌های رضوی بسیار جذاب است و شبیه‌نامه نویسان برای جبران بار حماسی از این قالب استفاده کرده اند که بسیار جالب و جذاب است.
این محقق هنر نمایش اظهارکرد: شبیه‌نامه نویسان مرحله به مرحله این اپیزودها را به خراسان و مشهد می کشانند و با شهادت حضرت بار معنوی و هنری و احساسی کار را به نقطه اوج می رسانند. شبیه خوانی‌های رضوی با کرامت پیش می‌روند و با شگفت زده کردن مخاطب جلو می‌روند.
کوچک زاده بیان کرد: سه دسته طراحی در طبقه بندی شبیه‌نامه‌های رضوی ارایه کردم که حاصل بررسی شبیه‌نامه‌ها است. دسته اول شهادت خوانی است که مردم با آن مواجه هستند و با همه تفاوت هایی که وجود دارد سیر داستان، یکی است.
وی افزود: بخش دوم مصیبت خوانی است که موضوع محوری‌اش امام رضا(ع) نیست. مثلا وفات حضرت معصومه(س) یا شهادت امام زاده داوود و... است که از امام هم یاد می‌شود. دسته سوم که مهم تر از همه اینها است مناسب خوانی است که مرتبط به دوره ما است و خود انسان تصویر خود را آورده است.
کوچک زاده با اشاره به ارایه نمایش نامه خوان هایی چون هرمز بلخی و... گفت: این شبیه‌نامه‌ها که عمدتا با کرامت حضرات معصومین همراه است بسیار جذاب و هنری است. در شبیه خوانی اگر قرار است دست قطع شده‌ای شفا بگیرد حتما یاد حضرت عباس (ع)زنده می شود و اگر قرار به شفای طفل خردی است، از حضرت سکینه و حضرت علی اصغر(ع) مدد گرفته می‌شود.
این پژوهشگر عرصه نمایش بیان کرد: در این شبیه‌نامه‌ها درس‌های تکان دهنده بزرگی به مخاطبان ارایه می شود و زیرا همیشه دستگیری امام رضا(ع) از زائرانش در طول تاریخ وجود داشته و این اقوال برای همه شیعیان جالب است.
وی مناسب خوانی را بسیار جذاب و دلنشین توصیف کرد و گفت: در این شیوه شبیه‌نامه خوانی وارد فضای امروزی می شویم و روایت صرفا تاریخی نداریم. بلکه جامعه امروز را به اعتقادات وصل می‌کنیم و به نوعی این اعتقادات را وارد فضای امروزی جامعه می‌کنیم.
کوچک زاده اظهارکرد: در دوره قاجار اسنادی از هنرمندی و تغییراتی که نابغه ای به نام محمد باقر معین البکا در شبیه خوانی ارایه کرد وجود دارد. وی این تغییرات را نسبت به تغییرات جامعه پیش برد و همه علمای بزرگ هم در بخش شبیه‌نامه واجرای آن جایگاه ویژه‌ای داشتند و هیچ مخالفتی با این امر نداشتند. وی هم آگاهی مذهبی داشت و هم نوآوری های عجیبی در این مجالس ایجاد کرد. مثلا ابتکاراتی که در مجلس سلیمان نبی انجام داد بسیار جالب است.
وی با اشاره به اینکه تا پیش از معین البکا تصور می‌رفت که کارگردانی و نمایش امروزی را وامدار اروپایی‌ها هستیم، افزود: ولی نوآوری های وی نشان داد که تا چه حد این فرد در این کار استاد بوده است و با ذهن قوی و پشتکار عجیب خود عرصه شبیه خوانی در ایران را تا این حد گسترش داد.
کوچک زاده گفت: وی به انواع موسیقی به ویژه دستگاه‌های ایرانی مسلط بود و به همین دلیل توانست دستگاه‌های فراموش شده ایرانی را هم در بخش های متناسب در شبیه نامه بیاورد و هماهنگی جالبی ایجاد کند که برای مخاطبان به شدت جذاب بود.
وی افزود: نکته دوم اینکه وی به ادبیات فارسی به حدی احاطه دارد که بتواند ارجاعات مهمی به ادبیات کلاسیک را هم درکارش دنبال کند. وی به حدی برای کارش ارزش قائل بود که تا دو ماه قبل از محرم بهترین استعدادهای کشور را از شهرهای مختلف پیدا می کرد و تک تک با خود به تهران آورده و دو ماه با آنها به شکل همه روزه کار آموزشی می کرد تا بهترین اجرای شبیه خوانی با حضور ۲۰ هزار نفر از مردم تهران انجام شود.
کوچک زاده اظهارکرد: تلاش وی همه روز با حضور گروه موسیقی به منظور هماهنگی اصوات و اجرا صورت می‌گرفت. وی اهمیت خاصی به رنگ و نور صحنه داشت و به همین چیز حتی جزییات رنگ لباس ها هم توجه داشت. چیزی که امروز کمپانی های بزرگ هنری در دنیا از جمله والت دیزنی دنبال می کنند و مثلا برای رنگ صورتی یک کارشناس خاص در استخدام دارند.
وی گفت: معین البکا با عصایش همه این موارد را در صحنه هماهنگ می کرد وی حتی تماشاگران را هم مدیریت میکرد، به نحوی که صدای شبیه خوانان به همه۲۰ هزار نفر میهمان این شبیه خوانی که یک پنجم یا یک ششم کل جمعیت تهران بود برسد.
این محقق با اشاره به نقش رونق سوادآموزی در شبیه خوانی بیان کرد: نقش شبیه خوانی به با سواد شدن افراد بسیار مهم بود و بسیاری از جوانان برای اینکه بتوانند متن شبیه خوانی بخوانند مجبور به آموختن سواد شدند. عملا نهضت سوادآموزی ما را شکل میدهد.
وی گفت: نوآوری‌های او در جایگزین کردن لحظه ای بازیگران درآن جمع عظیم هم از نکات عجیب کارگردانی وی است. وی بودجه ریزی سالانه هم داشت که پیش بینی مخارج را از سال گذشته انجام میداد تا همه چیز طبق برنامه ریزی دنبال شود. وی به شکلی کار می کرد که همه می‌خواستند شبیه او باشند و به همین دلیل نمایش ایران را یک گام بزرگ به پیش برد.
این پژوهشگر هنر نمایش با اشاره به اینکه شبیه‌نامه ها اساسا گنجینه هستند و برای ما داده‌های ارزشمندی دارند، گفت: جامعه شناسی، روانشناسی، مردم شناسی و ادبیات و فرهنگ و ادبیات کوچه و بازار و جایگاه تمدنی کشور، به همراه سیر تاریخی ادبیات شعری و نمایشی و حتی علوم دیگر در این شبیه نامه ها جلوه گر است.
کوچک زاده افزود: تاثیرشبیه خوانی در کاشی کاری های شیراز را در یک تحقیق بررسی شده است. مردم با شبیه خوانی زندگی می کردند و به همین دلیل شبیه نامه ها آینه تمام نمای آن دوران است. در این زمینه مرجع درجه یک و بی واسطه داریم.
وی با اشاره به توصیفات گردشگران خارجی از شبیه نامه‌های ایرانی بیان کرد: آنها البته اشتباهات درکی و تاریخی زیادی هم داشتند ولی اسناد آنها جالب توجه است. باید این گنجینه ها را کشف و توسعه دهیم.
کوچک زاده اظهارکرد: اگر امروز چیزی از دوره قاجار به جا مانده است به دلیل همین اسناد است که زندگی روزمره آن دوران را روایت می‌کند. اروپایی از این دست مسایل کمتر دارند ولی هرچه دارند را به خوبی حفظ و اشاعه دادند و مرحله به مرحله هنر خویش را توسعه دادند.
وی با ذکر این مطلب که نفت هم در مقابل این گنیجنه های فرهنگی کم ارزش است، گفت: حضور این انسان های بزرگ در تاریخ ایران به ما انگیزه می دهد. باید این معادن و اسناد را کشف کنیم و این متون را بیرون بکشیم تا امروز و فردا را بهتر مدیریت کنیم.
کوچک زاده با اشاره به حضور اولین صفحه ضبط در ایران و ضبط گزارش های روزانه از احوال ایران در دوره ناصری گفت: صاحب این صفحات پس ازپایان گزارشاتش ناگهان به عاشورا و صحنه شبیه خوانی تکیه دولت رسید و پس از مشاهده این عظمت گفت که همه این صفحات را پاک کنید زیرا ایران واقعی با فرهنگ و هنر استثنایی همین جا است نه دربار و وضعیت اسفبار مردم در آن زمان. به همین دلیل است که باید این گنجینه های ارزشمند فرهنگی را احیا و توسعه داد. باید به ریشه‌های خود برگردیم.
نظر شما