به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه در تهران، حجت‌الاسلام احمد شاکری، پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس استاد دانشگاه در نخستین روز از هفته دفاع مقدس و همزمان با چهلمین سالگرد آغاز دفاع مقدس در بررسی تحلیلی ادبیات داستانی ضد جنگ از سلسله برنامه های «در سنگر ادب و هنر»، گفت: در هفته دفاع مقدس و چهلمین سالگرد آغاز دفاع مقدس هستیم به عنوان واقعه ای که ۸ سال از تاریخ پس از انقلاب اسلامی را به خود اختصاص داد.

این پژوهشگر و نویسنده با تأکید بر اهمیت و جایگاه عرصه فرهنگی، هنری و ادبیات آن در ادامه خاطرنشان کرد: در ابتدا باید این سؤال پرسیده شود چرا هنر، چرا ادبیات، چرا ادبیات داستانی و چرا ادبیات داستانی دفاع مقدس.

شاکری با بیان اینکه در حوزه هنر و اهمیت و جایگاه آن در نظام کلی فرهنگی پس از پیروزی انقلاب مطالب و نکات متعددی مطرح شده است، افزود: منظرگاهی که مقام معظم رهبری دارند که در بیانات و تقریظ های ایشان و در جلسات با هنرمندان اهل ادب مشهود است، این است که هیچ اندیشه ای ماندگار نمی شود مگر آنکه در قالب هنر درآید پس جایگاه هنر جایگاه ممتازی است هم برای تثبیت فرهنگ و هم برای ورود و تخریب شبه فرهنگ‌ها در تهاجم فرهنگی.

وی با بیان اینکه از میان قالبهای هنری قالبهای ادبیات و خاصه ادبیات داستانی هم جایگاه ممتازی دارند، در ادامه تصریح کرد: شاهد این مدعا، آمارهایی است که نهاد کتابخانه عمومی کشور ارائه می دهند و میزان مخاطبان کتاب است که کتاب را برای مطالعه به امانت میگیرند و حتی تعدد کتابهای منتشر شده و میزان تیراژ آثار در حوزه کتاب و کتابخوانی است که در همه این موارد ادبیات داستانی در صدر فهرستها قرار دارند.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه این تنها جایگاه ادبیات داستانی فارسی نیست بلکه در دنیا هم نمونه آثار داستانی تولید شده جایگاه ویژه ای دارد، افزود: اما در عرصه ادبیات داستانی، ادبیات داستانی دفاع مقدس ویژگی ممتازی دارد.

شاکری با بیان اینکه در حوزه ادبیات داستانی در گونه های مختلف و در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی نویسندگان مختلفی وارد این عرصه شده اند، گفت: در این راستا آثار متعددی تولید، جشنواره های مختلفی برگزار و آثار را به دقت بررسی و گزینش کردند با این وجود ادبیات داستانی دفاع مقدس و یا به تعبیری ادبیات روایی دفاع مقدس ویژه است.

وی درباره دلایل جایگاه ویژه ادبیات داستانی دفاع مقدس گفت: از دلایل آن سرمایه و هزینه ای است که سیاستگذاران فرهنگی برای این گونه ها انجام داده اند و مجموعه های مختلف متولی ادبیات طی این ۴۰ سال برنامه های متعددی را برای رونق گیری و تعمیق این نوع ادبی اجرا کرده اند و حاکی از آن است که این نوع(ادبیات داستانی دفاع مقدس) در هر بررسی بر انواع دیگر برتری دارد.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس با بیان اینکه از دیگر دلایل اهمیت این نوع ادبیات خود دفاع مقدس است، گفت: واقعاً اهمیت این موضوع سایه اش را بر اهمیت انواع گونه های ادبی افکنده است، دفاع مقدس واقعه ای است که بخشی از تاریخ پس از پیروزی انقلاب اسلامی را به خود اختصاص داده است، هم به لحاظ وسعت زمانی و هم به لحاظ اهمیت از نظر تعداد افرادی که مشارکت داشتند و هم به لحاظ فرهنگسازی و تبلور ارزشها که موضوع بی بدیلی است.

شاکری با اشاره به شمارگان آثاری که در این زمینه(ادبیات داستانی دفاع مقدس) منتشر شده است، گفت: اگر خاطره نویسی هم نزدیک به ادبیات داستانی بدانیم برخی آثاری که در این حوزه تولید شده است شمارگان آنها در طول تاریخ ادبیات روایی در کشور کم نظیر و بلکه بی نظیر هستند پس یکی از مؤلفه های پرداختن به یک گونه آن است که در کدام گونه شمارگان آثار دارای فراوانی است البته در کنار شمارگان تعدد عناوین با اهمیت است تعداد کتابهایی که در طول سال و بلکه این ۴۰ سال منتشر شده است اهمیت و اولویت دیگر این ضرورت را ایجاب می کند.

وی با تأکید بر ضرورت آسیب شناسی ادبیات داستانی دفاع مقدس، خاطرنشان کرد: دغدغه ادبیات پس از انقلاب دغدغه ادبیات متعهد و دغدغه بازتاب و نمایش دادن ارزشهای انقلابی، دینی و معنوی بوده است آن میزانی از این ارزشها که در گونه ادبی دفاع مقدس بازتاب داده شده است بسیار بیشتر از گونه های دیگر است البته گونه های دیگری هم در کشور داریم و نویسندگانی هستند که عمق معنای انقلاب و عمق ارزشها را در قالب روایت شخصیتها و اتفاقات توانسته اند نمایشی کنند و اهمیت فراوانی هم دارد.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: هماره در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی ۲ جریان اصلی در مقابل هم صف آرایی کرده اند یکی ادبیات شبه روشنفکری که خودشان در ضمن جریان گونه ها، تئوری ها و مبانی مختلف شبه جریانها و ریز جریانهای مختلفی دارند و دیگری جریان ادبی متعهد و ارزشهای انقلاب اسلامی است.

شاکری افزود: در این رویارویی و تقابل مقام معظم رهبری آن را به جنگ واقعی تعبیر کرده اند که خاکریز ظاهری ندارد اما به واقعه جنگ است، در این تقابل آن گونه ای که در خط مقدم و نقطه پیشانی این تهاجم است ادبیات دفاع مقدس است چه در بعد اثباتی و چه در بعد سلبی.

وی تصریح کرد: اگر ادبیات دفاع مقدس به توفیقی برسد قطعاً این ادبیات پیشبرنده کلیت ادبیات متعهد در کشور است و اگر آسیبی ببیند این آسیب متوجه تمامیت ادبیات متعهد و تمام گونه هاست از این رو حساسیت و اهمیت درباره این ادبیات(دفاع مقدس) بیشتر است.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس با بیان اینکه محور بحث ما ادبیات ضدجنگ است، افزود: از عناوین مطرح در این باره چیستی ادبیات ضد جنگ است، اینکه آیا اساساً چنین ادبیاتی در کشور ما شکل گرفته است؟ اگر شکل گرفته چه مؤلفه ها مبانی و سیر تطور تاریخی داشته است؟

شاکری با بیان اینکه به نظر می رسد اولویت بحث ما قابل اثبات است، گفت: به تعبیری از مهم ترین موضوعات در حوزه ادبیات داستانی معاصر صحبت می کنیم مخاطبان این جلسه باید بدانند اصطلاح سازی و اصطلاح پردازی را مجامع علمی انجام می دهند اما یک واقعیت بیرونی داریم و اینکه در حقیقت مربوط به عالم ثبوت است در عالم واقعی در حال رخداد است.

وی ادامه داد: از آغاز دفاع مقدس و ایامی که ارتش بعث به کشور حمله کرد این اتفاق ادبیات متناسب با خودش را به همراه داشت به تعبیری شعرا، نویسندگان دست به قلم شدند البته در آن زمان گونه قالب و پیشرو شعر بود بعد داستان کوتاه و بعد داستان بلند و رمان. کمابیش به این واقعه واکنش نشان داده شد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه این اتفاقی که در کشور افتاد را باید در ظرف زمانی و ادبی و فضای ادبی در آن زمان تحلیل کرد، در ادامه خاطرنشان کرد: ادبیات داستانی نوین در کشور از دوره مشروطه آغاز شد ورود و تثبیت داستان کوتاه در ایران بر داستان بلند مقدم بود.

شاکری ادامه داد: در ادبیات داستانی پیش از انقلاب ۲ جریان عمده ادبیات چپ و ادبیات لیبرال وجود داشت ادبیات چپ ادبیات توده و ادبیات سوسیالیستی ادبیات قدرتمندی بود که نویسندگان شناخته شده ای هم دارد در آن زمان نویسندگان شناخته شده متمایل به ادبیات غرب هم وجود داشت در یک جمع بندی در ادبیات پیش از انقلاب حضور و بروز استعداد متعلق به این دو جریان بود.

وی افزود: در این دوران جز تک چهره هایی در ادبیات کودک اساساً در ادبیات داستانی بزرگسالان به معنای نوین نماینده ای از جریان ادبیات متعهد نداشتند حتی این تعبیر درباره داستان پیش از انقلاب است ادبیاتی آن دوران در قالب منحرف و ضال بود و خانواده ها و مجامع متدین اقبالی به داستان و رمان خوانی نداشتند.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه با این پیشینه، سابقه، هیمنه و با این طیف از نویسندگان وارد انقلاب اسلامی شدیم، گفت: ماهیت انقلاب اسلامی ماهیت انقلاب دینی، با رهبری و مرجعیت شیعه و حضرت امام(ره) و ماهیتش آرمان دینی بود مردم در قانون اساسی به جمهوری اسلامی رأی دادند و این اتفاق سبب شد جریان شبه روشنفکری که تا پیش از انقلاب در واقع اهرم حرکت ادبیات داستانی، مجامع ادبی، رسانه ها و مطبوعات را در اختیار داشتند با رویارویی با انقلاب اسلامی آن را بایکوت کنند با این تلقی که انقلاب اسلامی نویسنده و هنرمند ندارد.

شاکری افزود: به این بهانه مدعی بودند انقلاب اسلامی نمی تواند آرمانهای خود را روایت کند که البته این بایکوت برای شکست انقلاب بود این تقابل با اصل انقلاب اسلامی بود.

وی با بیان اینکه در این شرایط پس از ۱۹ ماه دفاع مقدس آغاز شد، خاطرنشان کرد: نکته حائز اهمیت اینکه داستان از کجا پدید می آید؟ در تاریخ ادبیات غرب ملاحظه می شود انقلابها و جنگهای بزرگ سر منشأ پدید آمدن آثار داستانی جهانی است و حتی محافل ادبی ظهور و بروز پیدا می کنند.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس گفت: با این سابقه در جهان این طور تلقی میشد که بروز انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در کشور به عنوان ۲ واقعه موثر در طول هم ادبیاتی متناسب با خودش، رهیافتها، آرمانها و ارزشهای خودش را تولید کند اما معضلی وجود داشت و آن اینکه نویسندگان پیش از آن با انقلاب همسو نبودند و ادبیات و انقلاب اسلامی نویسندگانی نداشت.

شاکری با بیان اینکه در این دوران(۱۹ ماه پس از پیروزی انقلاب) با خلأ مواجه بودیم، افزود: اما دفاع مقدس به لحاظ معنوی و هویتی ادامه انقلاب اسلامی تلقی می شود مهم ترین شاخصه دفاع مقدس آن است که در طول مبانی و آرمانهای انقلاب اسلامی است.

وی ادامه داد: به واقع دفاع مقدس دفاع از انقلاب اسلامی است، از این رو نباید دفاع مقدس به دفاع از وطن و خاک محدود شود شعارها، وصیتنامه ها و مجموعه آثار و میراث بر جا مانده از رزمندگان همه این موارد را تأیید می کند اینها نماینده ارزشهای انقلاب و مدافع ارزشهای عاشورایی تحت ولایت حضرت امام(ره) بودند که گام در این مسیر نهادند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در یک راستا هستند، گفت: دفاع مقدس یک جلوه، یک ظهور و یک انعکاس از انقلاب اسلامی است، همین موجب شده است دعوای میان جریان شبه روشنفکر و جریانهای متعدد به حوزه دفاع مقدس کشیده شود.

شاکری افزود: اتفاقی که افتاد به لحاظ تاریخی عرصه نبرد ادبی، فرهنگی و هنری به روایت از دفاع مقدس کشیده شد البته در دوران دهه ۶۰ که دهه آغازین ادبیات دفاع مقدس و البته ادبیات انقلاب اسلامی است در طول این دهه ظهور و بروز خاصی از جریان شبه روشنفکر نداشتیم اگرچه آثاری خلق کردند نظیر محاق از منصور کوشان، شب ملخ از مجابی، زمستان ۶۰ از اسماعیل فصیح، زمین سوخته از احمد محمود و سفر کسرا و بسیاری دیگر از این قبیل آثار.

وی با بیان اینکه در این دوران این جریان(شبه روشنفکر) به عنوان جریان ثبوتی وجود نداشت، ادامه داد: وقتی زمستان ۶۰ اسماعیل فصیح را می خوانیم در این رمان نگاه به دفاع مقدس نگاه به جنگی است که ارزشی را حمل نمی کند شخصیت هایی که در این رمان وجود دارند شخصیت هایی هستند که با جنگ بیگانه و فراری از جنگ و آرزوی مهاجرت را در سر دارند در آثار دیگری از شبه روشنفکری تصویری که این طیف از دفاع مقدس ارائه می کنند تصویری فاقد معنویت و غیر همسو با مبانی دینی و تصویری که گویا دفاع مقدس نتیجه انقلاب اسلامی است.

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه جنگ از سوی ابرقدرت‌ها تحمیل شده است، گفت: در مقابل نگاه یأس آلود و پوچ نگر که ارزش را نمی بیند سیاهی، تلخی و رنج جنگ را می بینند و زخمهای جنگ را واکاوی می کند نگاهی حماسی وجود دارد این نگاه نزدیکترین نگاه به کسانی است که در خود جنگ حاضرند و از امام حسین(ع) الگو گرفته اند و در اوج ایثار، امید و آرمانخواهی هستند و بذل جان می کنند.

شاکری خاطرنشان کرد: این افراد جانشان را برای ارزشها اهدا می کنند، پس این دهه (دهه ۶۰) آغاز این رویارویی است البته این رویارویی طی ۴ دهه گذشته برایش نامگذاری های متعددی شد برخی جنگ ۸ ساله را جنگ نامیدند، برخی دفاع مقدس، برخی جنگ تحمیلی، برخی مقاومت و پایداری درباره ادبیات هم اسامی متعددی چون ادبیات دفاع مقدس، ادبیات جنگ، ادبیات پایداری دفاع مقدس، ادبیات مقاومت گذاشته شد.

وی با بیان اینکه در این نامگذاری ها نباید کج تابی نظری در آنها دیده شود، افزود: در این رویارویی دو چهره، دو نمود، دو مظهر و دو روایت وجود دارد یک نگاهی که نسبت به دفاع مقدس وجود دارد روایتی که سرچشمه، مبنا، ریشه و خاستگاه آن ادبیات غربی است که خاستگاه آن معارف، فلسفه و حکمت دینی و ارزشهای انقلابی نیستند.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس با بیان اینکه برخی این ادبیات را ادبیات ضد جنگ دانسته اند، افزود: برخی نیز آنرا ادبیات ضد دفاع مقدس دانستند البته تعابیر مختلفی شده است اما آنچه که تردیدی در آن نیست وجود این دوگانگی است هر کسی که ناظر صحنه ادبیات داستانی جنگ و دفاع مقدس باشد به این موضوع اذعان دارد که ما دو جریان مقابل هم را داریم این دو جریان متفاوت تعارض دارند یکی نگاه حماسی و دیگری نگاه یأس آلود.

شاکری با تأکید بر ضرورت ورود بر مطالعات تطبیقی گفت: این موضوع میدان گسترده ای برای مطالعه است که آثار و ثمرات ارزشمندی دارد و جز در برخی پایان نامه های دانشگاهی در مقطع دکترا آن هم به صورت محدود و موردی دیده نشده است.

وی با بیان اینکه مطالعات تطبیقی در مقایسه ادبیات داستانی دفاع مقدس با ادبیات جنگ در جهان نداشتیم، افزود: اما ضرورت این مطالعات احساس می شود بخصوص در جایی که ما بخواهیم وزن ادبیات دفاع مقدس، بومیت و تشخص خودش را اندازه گیری کنیم که واقعاً ادبیاتی که ما مدعی هستیم پیشرو گونه های ادبیات داستانی انقلاب است متعلق به یک واقعه اسلامی شیعی و انقلابی است آیا واقعاً به سطحی رسیده که حرف نویی در سطح جهان بزند؟.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه ادبیات جهان با جنگ بیگانه نیست، ادامه داد: این مطالعات از جهات مختلفی می تواند مفید باشد یکی وزن ادبیات جنگ را در کشور بشناسیم و نسبت به آن کوته بینی و یا غلو نکنیم.

شاکری با بیان اینکه در کشورهای مختلف ادبیات مختلف جنگ در طول تاریخ نمونه هایی تولید کردند که از ادبیات ما برتر هستند، گفت: باید با آثار خود هویت، تشخص و فردیت ادبیات خود را ثابت کنیم نکته ای که در ادبیات بومی است اگرچه می تواند بخشی از آن وارداتی باشد.

وی افزود: نمی توانیم دیواری دور ادبیات بومی قائل شد و کاری به ادبیات جهان نداشته باشیم اما نکته این است در این میراث داری استفاده از آثاری که در طول تاریخ در ادبیات جنگ تولید شده آیا حرف نویی زده ایم؟ یا صرفاً نگاه ترجمه ای داشتیم و تلاش کردیم آن مبانی، ارزشها و ساختارها را تکرار کنیم؟

این عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه ادبیات ضد جنگ در کشور ما مقوله ای است که شبه وارداتی است، در ادامه تصریح کرد: یعنی هم مقدمات، مبادی وطنی و بومی دارد هم مبادی ترجمه ای و وابسته و تقلیدی. آنچیزی که ما را به ادبیات سیاه دفاع مقدس رساند ۲ جریان بودند یکی جریان شبه روشنفکر وابسته، ترجمه محور و تقلیدی است. انتظار نمی رود آقایان فصیحی، مجابی و کوشان ادبیات بومی بنویسند چون به لحاظ نظری کاملاً وابسته به ترجمه است این جریان قطعاً جریانی است که نگاهش به ادبیات غرب از مکاتب ادبیات غربی از نمونه مبانی و مبادی فکری فلسفی و اجتماعی غرب وام می گیرد.

شاکری گفت: از اینرو انتظار نمی رود تاییدکننده هم باشند و اساساً در آثارشان قداستی وجود ندارد اما نکته ای که وجود دارد به ویژه پس از دهه ۶۰ به این نکته می توان اشاره کرد که آیا مبادی ترجمه ای در ادبیات سیاه دفاع مقدس وجود داشته است یا نه که وجود داشته است.

وی تصریح کرد: اگرچه انقلاب اسلامی در کشور پیروز شد اما این پیروزی بیش از هر چیزی سبقه سیاسی داشت هم اکنون در فضای فرهنگی و ادبی کشررمان انقلابی به نحوه کامل جاگیر نشده است ما تئوری کافی برای ادبیات انقلاب نداریم انقلاب در ذاتش تکامل نهفته است.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس با بیان اینکه ما طی ۴۰ سال در تقابل بودیم، افزود: اتفاقی که واقع می شود این است، انقلاب در بستر ساخته شده، تعریف شده و مستقر شده فرهنگی و ادبی انقلاب شکل نگرفت در همین بستری شکل گرفت که جریانی روشنفکر آن را ساخته است، لذا می بینید نویسندگانی که در دهه ۶۰ بعضاً داستانهایی می نوشتند منعطف به تعهد و ارزشهای انقلاب اسلامی در دهه ۷۰ کارشان را تغییر دادند به تعبیری شاهد ریزش نیروها آن هم در دل ادبیات متعهد بودیم.

شاکری با بیان اینکه در این دوران دچار ریزش و هجمه توامان بودیم، ادامه داد: در این هجمه عناصر متعددی دخیل بودند یک ریشه اش ترجمه است اینها از نمونه های موفق جهانی وام می‌گیرند چون اینها می خواهند اثرشان ضمن پرداختن به موضوع دفاع مقدس سبقه و وزن ادبی داشته باشد.

وی با بیان اینکه در ادبیات جهان ادبیات مقاومت هم داریم، گفت: ادبیات مقاومت و شعر مقاومت درباره فلسطین کاملاً شناخته شده است یا ادبیات دفاع ملی در ادبیات روسیه در جنگ جهانی دوم کاملاً شناخته شده است نوعاً نگاه نویسندگان سیاه دفاع مقدس نگاهی به تولیدات غربی نگاهی است به نمونه هایی که از جنگ جهانی دوم بیرون آمده است و آن هم از سوی نویسندگان آلمانی یعنی کشوری که خودش مهاجم بوده است و سپس شکست خورد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در ادبیات سیاه دفاع مقدس ادبیات جنگ در جهان محور آنهاست، افزود: البته ادبیات سیاه دفاع مقدس هم مجرای وطنی و بومی دارد. در ادبیات سیاه اسباب انحراف داخلی و خارجی است اسباب داخلی بر می گردد به ضعف درک و تحلیل کسانی که وارد ادبیات سیاه شدند.

شاکری خاطرنشان کرد: بعدها مشخص شد این افراد اساساً قدرت تحلیل کافی درباره دفاع مقدس را نداشتند آنها در مبادی اعتقادی دچار تزلزل بودند کسی که عملاً در اعتقاد خودش جبرگراست نیازی ندارد ادبیات آلمان را بخواند خود جبرگرایی نویسنده را به این سمت سوق می دهد وقتی از دفاع مقدس یاد می کند دفاعی است که در واقع جنگ قدرتهاست.

وی ادامه داد: از نظر این شخص سرباز نیرویی در جبهه است که اختیاری ندارد و قربانی بیگناه ماجراست در مقابل کسی که نگاهش تجربی است از آسیبهایی که هست می نویسد، نویسندگان ادبیات سیاه بشدت تجربه گرا و حسی نویس هستند که آسیب جدی به ادبیات دفاع مقدس می زنند.

این پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس افزود: به عنوان مثال الهام فلاح نویسنده خونمردگی وقتی از وی پرسیده می شود چرا جنگ را اینقدر تلخ روایت کرده ای؟ به تجربه درونی خود ارجاع می دهد می گوید در جنوب زندگی می کردم خانواده ام از شمال به جنوب آمدند من بمباران را دیدم... کسی که درگیر تجربه جزئی خودش است نمی تواند کلیت جنگ را درک کند.

شاکری تصریح کرد: علل دیگری برای شکل گیری ادبیات سیاه دفاع مقدس وجود دارد و آن اتمام جنگ و پذیرش قطعنامه است، خیلی از این افراد که جزو بسیجی ها بودند سرباز نبودند داوطلبانه و اختیاری به جبهه رفتند به ادبیات سیاه روی می آوردند.

وی گفت: شاید در آثارشان نقل قولی هم از شهید باکری بکنند اما به غلط.

پژوهشگر و نویسنده حوزه ادبیات دفاع مقدس گفت: از دیگر علل شهرت طلبی نویسنده است که می خواهد دیده شود باید توسط جشنواره مهرگان، جایزه ادبی یلدا، جایزه روزی روزگاری دیده شود اینها هر یک معیارهای مشخصی دارند و برای شهرت طلبی هنجارشکنی می کنند.

شاکری یادآور شد: در ایجاد ادبیات سیاه دفاع مقدس عوامل بیرونی و ترجمه ای به لحاظ مصداقی مؤثرند و عوامل متعدد درونی بی تاثیر نیستند، ادبیات سیاه دفاع مقدس شبه گونه ای است که اهرم‌های دورنی و بیرونی در بروز آن مؤثر هستند.

انتهای پیام   ۳۱۳/۱۷