به گزارش خبرگزاری حوزه، در این نشست تخصصی که با راهبری علمی دکتر محمدمهدی فتوره چی و دکتر بهاره نصیری برگزار شد، دکتر حجت الله عباسی، استادیار دانشگاه در ارائه مقاله خود با عنوان «نقش سواد رسانه ای و اطلاعاتی در کنترل اخبار جعلی» اظهار داشت: در دو دهه پایانی قرن ۲۰ شاهد نوعی پارادایم به نام فناوری اطلاعات بوده‌ایم که منجر به تحولات بنیادینی در تمامی جوامع شده است. بسیاری از اندیشمندان در این حوزه ورود کرده و هر کدام نام‌های مختلفی همچون جامعه شبکه‌ای، جامعه اطلاعاتی، عصر فراواقعیت، مدرنیته بازتابی و ... را برای این پارادایم انتخاب کرده‌اند.
تأثیر سواد رسانه‌ای بر کاهش مشکلات ناشی از حذف دروازه‌بانی خبر
وی با اشاره به این که از سال ۱۹۹۰ میلادی به مدت سه دهه شاهد ظهور فضاهای وب ۱، وب ۲ و وب ۳ در حوزه رسانه‌ای بوده ایم، افزود: مقاله بنده در مورد رسانه‌های اجتماعی در عصر وب ۲ است. این رسانه‌ها همچنان که دیوار سانسور را کوتاه کرده‌اند، دیوار جعل اطلاعات را نیز مرتفع ساخته‌اند. البته این رسانه‌ها تنوع‌گریزی رسانه‌های مسلط را ندارند، اما عملاً در آن‌ها جهش‌هایی به سوی افراط‌گرایی و بروز تناقض های ساختاری را شاهد هستیم. نسبت بازنمایی به واقعیت در رسانه‌های جریان اصلی، نسبت قابل قبولی بود، اما این نسبت در رسانه‌های اجتماعی کوچک شده است. این تناقض های ساختاری باعث شده تا رسانه‌ها از یک جهت با یک دست تابلوی توسعه دموکراسی را بالا می‌برند و همزمان نیز در برخی موارد با بسترهایی که در اختیار کاربران قرار می‌دهند، مبانی دموکراسی را تخریب می‌کنند.
وی افزود: در این پژوهش مسأله اصلی این است که با توجه به این تحولات بنیادین و نیز خودمختاری تولید و انتشار که در اختیار کاربران قرار دارد، عملاً شاهد حذف دروازه‌بانی خبری هستیم و از جهت دیگر نیز شاهد تمرکززدایی و بی‌واسطگی هستیم که موجب می‌شود تا همگان بتوانند اطلاعات خود را بدون واسطه منتشر کنند.
نشر اخبار جعلی؛ زمینه ساز چالش های سیاسی و اجتماعی
عباسی با طرح این پرسش که با وجود قدرت گرفتن شهروند ـ خبرنگاران، چگونه می‌توانیم مخاطرات ناشی از کج‌کارکردهای رسانه‌های اجتماعی را مدیریت کنیم، تصریح کرد: از روش تحقیق ثانویه استفاده کرده‌ام و به بررسی موضوع نقش سواد رسانه‌ای در کنترل اخبار جعلی و مجازی پرداختم. ظهور رسانه‌های اجتماعی در جریان رسانه‌ای وب ۲، موجب زایل شدن دروازه‌بانی اطلاعات شده است. حذف سیستم دروازه‌بانی موجب انتشار اخبار جعلی و اخبار جعلی نیز موجب ایجاد چالش‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خواهد شد. وی گفت: ویژگی‌های اخبار جعلی، انگیزه‌های رشد این اخبار، چالش‌های ناشی از انتشار اخبار جعلی، راهکارهای مقابله با این اخبار و نقش سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی در کنترل چالش‌های ناشی از اخبار جعلی، پنج پرسش اصلی در این پژوهش هستند که به هر کدام از آن‌ها نیز پاسخ‌های لازم داده شده است.
وی با بیان اینکه اخبار جعلی اخبار کذبی هستند که آگاهانه و با استفاده از زیرساخت‌های فناورانه به مخاطبان ارائه می‌شوند، افزود: سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی نیز به مجموعه‌ای از توانایی‌های گفته می‌شود که افراد می‌توانند در زمینه تولید، انتشار، پردازش ادراک، تحلیل پیام و ... در جامعه اطلاعاتی داشته باشند. عواملی همچون کسب قدرت، فرسایش اعتماد به رسانه‌های جریان اصلی، گسترش تلفن هوشمند و خدمات آن، ظهور رسانه‌های اجتماعی، کسب خودمختاری تولید، تمرکز و بی‌واسطگی، از دلایل رشد اخبار جعلی در فضای رسانه هستند. همچنین، بی‌ثباتی، به خطر انداختن کارآمدی رسانه، گمراه‌سازی افکار عمومی، مختل کردن جریان اطلاعات و ... نیز چالش‌هایی هستند که با اخبار جعلی ایجاد می‌شوند.
عباسی با بیان اینکه سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی از اعتماد به اخبار جعلی و پذیرفتن آن‌ها جلوگیری می‌کند، ابراز داشت: سواد رسانه‌ای مشتمل بر صلاحیت عام اطلاعاتی و صلاحیت خاص رسانه‌ای و روابط این دو با یکدیگر است که اگر در میان عموم مردم رواج پیدا کند، موجب کاهش مشکلات ناشی از حذف دروازه‌بانی خبر می‌شود.
سواد رسانه‌ای؛ پاسخی ضروری به تحولات جامعه
در ادامه این نشست، دکتر سمیه تاجیک اسماعیلی در ارائه مقاله خود با عنوان «رابطه میان سواد رسانه‌ای و هوش اجتماعی کاربران شبکه‌های اجتماعی مجازی در بین دانش آموزان دوره دوم متوسطه» که به همراه امیر جهانی نگاشته شده، گفت: در عصری که با نام‌های انقلاب اطلاعات، ماهواره‌ها، اینترنت و تمدن مجازی نامیده شده، سواد رسانه‌ای بیش از پیش اهمیت یافته است. امروزه دیگر کسانی که از توانایی خواندن و نوشتن برخوردارند باسواد به شمار نمی‌روند، بلکه کسانی باسوادند که از نظر شناخت و کاربرد رایانه، اینترنت و دیگر فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی توانمند باشند.
وی ادامه داد: اهمیت روزافزون سواد رسانه‌ای آنقدر بالا است که یونسکو در اقدامات خود برای بسط سوادآموزی تنها به روش‌های سنتی سوادآموزی اکتفا نکرده و از ضرورت توجه به سواد دیجیتالی، سواد کامپیوتری، سواد اطلاعاتی، سواد آی سی تی و ... سخن به میان آورده است. در دنیای رسانه‌ای شده امروز که در آن رسانه نه خیر مطلق و نه شر مطلق است، سواد رسانه‌ای بهترین معنایی است که با تکیه بر آن می‌توان از اثرات منفی و مخرب رسانه‌ها در امان ماند و از محاسن و فواید آن بهره برد.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: صاحب‌نظران ارتباطات و رسانه، سواد رسانه‌ای را به عنوان مهارت و توانایی برای زیستن در عصر حاضر که عصر ارتباطات و اطلاعات نام گرفته، مطرح می‌کنند. سواد رسانه‌ای به عنوان یک مهارت که می‌تواند همراه با تفکر انتقادی و استدلالی مخاطبان را به صورت فعال و پویا با پیام‌ها و تولیدات رسانه‌ای آشنا کند، در مطالعات رسانه‌ای مورد تأمل قرار می‌گیرد و هدف اصلی آن نیز این است که شهروندان جامعه را برای بهره‌برداری مفید و سودمندانه از مسائل زندگی و حیات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آماده کند.
سواد رسانه ای و شهروندان فرهیخته
وی افزود: هدف سواد رسانه‌ای در حقیقت این است که به مردم کمک کند تا به جای آن که مصرف‌کنندگانی فرهیخته برای رسانه‌ها باشند، به شهروندانی فرهیخته در جامعه اطلاعاتی که انواع رسانه‌ها قلب تپنده آن‌ها هستند، تبدیل شوند. تک‌تک افراد نمی‌توانند بر روی آن چیزی که رسانه‌ها عرضه می‌کنند، کنترل زیادی داشته باشند، اما می‌توانند روش‌های کنترل به شیوه‌های برنامه‌ریزی ذهنی را فرا بگیرند. بنابراین هدف سواد رسانه‌ای این است که به مردم نشان دهد که چگونه کنترل را از رسانه‌ها به سمت خود معطوف کنند.
وی با اشاره به این که اهمیت سواد رسانه‌ای و مردمی‌سازی آن در چنین نقطه‌ای پررنگ‌تر و برجسته‌تر می‌شود، بیان داشت: یکی از جذابیت‌هایی که رسانه‌های نوین به ویژه شبکه‌های ارتباطی ایجاد کرده‌اند، به تعاملی بودن آن‌ها برمی‌گردد، یعنی رسانه‌ها فقط مصرف‌کننده صرف نیستند و می‌توانند به تولید محتوا پرداخته و نظر خود را در موارد خاص منتشر کنند. این قابلیت‌های رسانه‌های اجتماعی سبب اقبال قشر عظیمی از مردم شده و در این میان خیل فراوانی از کاربران شبکه‌های اجتماعی را نوجوانان به‌ویژه دانش‌آموزان تشکیل می‌دهند. سواد رسانه‌ای یکی از مهارت‌های مورد نیاز برای دانش‌آموزان است و توانمندسازی آنان برای زیستن در عصر کنونی یکی از وظایف آموزش و پرورش است؛ این نهاد وظیفه دارد که ضمن پاسخگویی به نیازهای جامعه و مطالبات اجتماعی، رسالت تربیتی خود را به درستی در این حوزه ایفا کند.
آموزش و پرورش به توسعه سواد رسانه ای کمک کند
تاجیک اسماعیلی با اشاره به این که سواد رسانه‌ای از نیازهای دنیای جدید است، افزود: اگر بخواهیم فرزندان ما از آسیب‌های به شدت رسانه‌ای شده در امان باشند، باید این مسیر را شناخته و با رویکرد بومی آن را طی کنیم. در کشور ما که به لحاظ ایدئولوژیک دارای ساختاری متفاوت با سایر کشورهای دنیا است، ضرورت بالا بردن آگاهی مردم به‌ویژه دانش‌آموزان به عنوان تأثیرپذیرترین قشر و زایش سواد رسانه‌ای آن‌ها به منظور کنترل بیشتر بر تأثیرات ناشی از آن به‌ویژه در مواجهه به رسانه‌های غربی بیش از پیش احساس می‌شود. از این رو، آموزش و پرورش می‌تواند در امر آموزش و ارتقای سطح سواد رسانه‌ای دانش‌آموزان این رسالت خطیر را بر عهده گرفته و آن را بهتر از گذشته دنبال کند.
وی تصریح کرد: هرگاه بتوانیم کنترل بیشتری در مورد رسانه‌ها و تعابیر آن‌ها داشته باشیم، می‌توانیم به تأثیرات مثبت ناشی از آن قوت بخشیده و از تأثیرات منفی آن بکاهیم. سواد رسانه‌ای پاسخی ضروری و واقع‌نگر به محیط پیچیده و دائماً در حال تغییر و تحول اطراف ماست. از سوی دیگر، هوش اجتماعی مقوله‌ای است که به عنوان یکی دیگر از مهارت‌های مورد نیاز و ضروری برای انسان‌ها، آن‌ها را در برقراری ارتباط موفق با دیگران یاری می‌کند.
وی همچنین با اشاره به این که هوش اجتماعی یعنی مهارت عاطفی که برای حفظ ارتباطات نزدیک وجود دارد و در کودکی جوانه می‌زند و در طول زندگی شکوفا می‌شود، افزود: افرادی که از هوش اجتماعی بالا بهره‌مند هستند، بهتر می‌توانند با دیگران ارتباط برقرار کنند و این ارتباطشان قوی‌تر و مؤثرتر خواهد بود. در دوره متوسطه قسمت اعظم استعدادهای اختصاصی نوجوانان و جوانان بروز کرده و قدرت یادگیری آن‌ها به حد اعلی می‌رسد. همچنین کنجکاوی آن‌ها نیز جهت معینی پیدا کرده و مسائل جدید زندگی در ذهن آن‌ها ایجاد می‌شود که آن‌ها را به مرحله ادراک ارزش‌های اجتماعی، اقتصادی و معنوی می‌رساند، لذا این دوره در نظام‌های تعلیم و تربیت کشورهای مختلف بیشتر اهمیت دارد.
این پژوهشگر علوم انسانی گفت: در دوره نوجوانی برخلاف دوره کودکی، فرد از نظر تحول اخلاقی و روانی در مرحله پیروی از دیگران است، اما در دوره نوجوانی خواهان خودمختاری و خودپیروی است و مقیاسی از ارزش‌ها را برای خود بنا کرده و می‌خواهد آزادی خود را به نمایش بگذارد. با توجه به نقش رسانه‌ها در ابعاد مختلف زندگی مخاطبان و اهمیت سواد رسانه‌ای در دستیابی به استقلال، بهره‌گیری از تفکر نقادانه، پرهیز از انفعال در برخورد با مسائل مختلف و محتوای گوناگون رسانه‌هاست، پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه میان سواد رسانه‌ای و هوش اجتماعی دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه شهر تهران طراحی و اجرا شده است.
لزوم برگزاری کارگاه های سواد رسانه ای برای دانش آموزان
وی ادامه داد: بنابر این، سؤال اصلی ما این است که آیا میزان و نوع استفاده از شبکه‌های اجتماعی با سواد رسانه‌ای و هوش اجتماعی دانش‌آموزان رابطه معناداری دارد یا خیر؟. فرضیه اصلی ما در پژوهش به این شکل مطرح شد که هوش اجتماعی دانش‌آموزان با سواد رسانه‌ای آن‌ها متأثر از میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی رابطه دارد. در این پژوهش چهار بُعد سواد رسانه‌ای، ادراکی یا شناختی، احساسی یا زیبایی‌شناسی و اخلاقی را مدنظر قرار دادیم. همچنین در مورد هوش اجتماعی نیز براساس مدلی کار کردیم که مؤلفه‌های هوش اجتماعی در پنج بُعد همدلی، ارائه راه حل نوآورانه، نفوذ اجتماعی، مذاکره و گفت‌وگو و شنیدن فعال مطرح شده است.
وی در خاتمه با تأکید بر ضرورت برگزاری کارگاه‌های ویژه سواد رسانه‌ای برای نوجوانان و دانش‌آموزان اظهار داشت: البته برگزاری این کارگاه‌ها نباید صرفاً به ارائه نکات آموزشی خلاصه شود، بلکه باید دانش‌آموزان به خوبی تربیت شده و پرورش یابند تا امور مربوط به سواد رسانه‌ای به خوبی در ذهن ایشان نهادینه شود.
۳۱۳/۸
