به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه حجت‌الاسلام‌والمسلمین احمد ابوترابی رئیس مرکز پژوهشی دائرة المعارف علوم عقلی اسلامی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در گفت و گو با خبرگزاری حوزه به زوایای مختلف و کارهای پژوهشی صورت‌گرفته بر روی کتاب شیوه‌نامه‌های دائرة المعارف علوم عقلی پرداخته است که در ادامه می‌آید.
اصولاً کتاب شیوه‌نامه دائره المعارف در مراکز دائره المعارف‌نویسی چه جایگاه و اهمیتی دارند؟
کسانی که با کار دائرة المعارف نویسی در کشور آشنا هستند یا در این زمینه مسئول بودند یا این که در این زمینه مقاله و پژوهشی انجام داده‌اند و کسانی که برای پژوهش‌های خودشان به دایرةالمعارف ها مراجعه می‌کنند متوجه می‌شوند که کارهای دایره المعارف نویسی دارای ظرافت‌هایی است که اگر شیوه‌نامه دقیقی برای راهنمایی کار نباشد آن دایره المعارف به استاندارهای لازم نخواهد رسید.
نکته دوم این که تهیه دایرة المعارف ها معمولاً درازمدت است و در کارهای طولانی‌مدت باید شیوه واحدی تضمین بشود و این شیوه‌نامه‌ها هستند که می‌توانند یک‌نواختی و یکسانی کار را در طول سال‌های زیاد تضمین کنند.
اگر همه کسانی که در دایره المعارف نقش دارند شیوه‌نامه را رعایت کنند یک دایره المعارف منظم تدوین خواهد شد.
کتاب شیوه‌نامه برای دایرة المعارف ضروری است و بدون شیوه‌نامه نمی‌توان آن را انجام داد، بنابراین کتاب شیوه‌نامه دائرة المعارف علوم عقلی هم این نقش را دارد که راهنمایی کار همه بخش‌های مختلف تهیه دائره المعارف است.
کتابنامه شیوه‌نامه را چگونه تدوین کردید؟
در غالب شیوه‌نامه‌های مرکز ابتدا پیش نویسی با استفاده از منابع موجود تهیه شده و پیش‌نویس‌ها در جلساتی کارشناسی با حضور افراد کار آشنا بررسی شده و به تصویب رسیده و در طول زمان با عنایت به مشکلات و تجربه‌های عملی شیوه‌نامه‌ها اصلاح شده است البته در هر یک شیوه‌نامه‌های مرکز شخصی از مرکز نقش بیشتر داشته یعنی تهیه پیش‌نویس و کارشناسی و مطالعات اساسی و اعمال اصلاحات و تنظیم نهایی را برعهده داشته است.
برای نمونه در شیوه‌نامه ویرایش فنی و صوری و ویرایش نگارشی، جناب آقای محمود سوری از همکاران مرکز که سابقه طولانی در ویراستاری داشتند بیشترین نقش را برعهده داشتند و در تهیه بخش‌هایی مثل فصل و وصل و نظام دادن به آنها کار ارزشمندی و بی‌سابقه‌ای انجام دادند.
و در شیوه‌نامه ارجاعات و کتابنامه جناب آقای محمدعلی شریفی اسدی که یکی از محققین باسابقه این مرکز هستند مسئول تهیه پیش‌نویس شدند و زحمت مطالعات و کارشناسی و اعمال اصلاحات و نهایی‌سازی را به عهده داشتند و در بخش از این شیوه‌نامه مثل استانداردهای بین‌المللی در ارجاع به منابع فیلسوفان بزرگ، کار بی‌سابقه‌ای انجام دادند.
به نظر شما این کتاب چه تفاوت‌ها و امتیازهایی بر سایر کتاب‌ها در این حوزه دارد؟
یکی از ویژگی‌های این کتاب جامعیت آن نسبت به همه نیازهای مهم در نگارش یک دایره المعارف است
غالباً دائره المعارف ها تنها بر روی مدخل یابی و نگارش و ویرایش تکیه دارند و در خصوص شیوه نگارش دایره المعارف یا اصلاً ورود نکرده‌اند یا اشاره کوچکی دارند.
البته یک شیوه‌نامه مهم دیگری را ما نیاز داریم که مربوط به آماده‌سازی و آیین‌نامه کتاب‌سازی دائره المعارف است به لحاظ شکلی مهم است و در این مجموعه نیست.
نکته دیگر این است که بسیاری از شیوه‌نامه‌های ما در مرحله پسینی هستند یعنی شیوه‌نامه اولیه‌ای نیستند که مثلاً یک استاد و ادیب و ویراستار قوی آن را نوشته باشد بلکه حاصل تجربه طولانی خود مرکز در نگارش مقالات است و یک پشتوانه طولانی‌مدت را در بردارد.
نکته دیگر این که در تهیه این شیوه‌نامه‌ها همه شیوه‌نامه‌های مهم را که در دسترس بودند مورد بررسی قرار دادیم و باتوجه‌به مشکلاتی که تاکنون روبرو بودیم در این شیوه‌نامه سعی کردیم که آن ها را بر طرف کنیم.
موضوع مهم دیگر در این شیوه‌نامه کار گروهی بر آن است که یک امتیاز مهم است و غالباً در جلسات گروهی مورد تأیید قرار گرفته است.
کتاب شیوه‌نامه دائره المعارف عقلی اسلامی چند شیوه‌نامه را در بردارد اگر ممکن است اشاره‌ای به محتوای آنها داشته باشید؟
این کتاب دارای دو بخش است بخش اصلی و بخش پیوست. بخش اصلی دربردارنده اجزای ذیل است:
الف) کلیات: دربردارنده برخی از سیاست‌های کلی در تدوین دائرةالمعارف‌های مرکز.
ب) مدخل‌گزینی اصطلاحات و مدخل‌گزینی اَعلام: این مجموعه شامل شیوه‌نامه‌های مدخل‌گزینی اصطلاحات و اَعلام است که در تهیه آن شیوه‌نامه‌های تهیه‌شده در دیگر مراکز دائرةالمعارف‌نویسی، از جمله شیوه‌نامه دانشنامه جهان اسلام، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و دائرةالمعارف امام حسین (ع) مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است و باوجود نقاط مشترک، تفاوت‌هایی روشن با آنها در دسته‌بندی و تعریف هریک از انواع مدخل‌ها دارد. برخی از ویژگی‌های اختصاصی این شیوه‌نامه مدخل گزینی این مرکز عبارت‌اند از: استخراج مدخل‌های اصطلاحات از راه اصطلاح‌نامه‌ها، تخصصی بودن دائرةالمعارف‌های این مرکز، و ارتباط و نسبت خاص مدخل‌های دائرةالمعارف‌های مختلف این مرکز با یکدیگر.
ج) گزینش منابع: منابعی که برای پژوهش‌های اولیه در این مرکز - مانند منابع استخراج اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسی و تهیه پرونده علمی برای مدخل‌های اصلی - انتخاب می‌شوند و منابعی که می‌توانند مستند مطالب مقالات قرار گیرند، از لحاظ اعتبار مؤلف و قوّت محتوا و از نظر اعتبار نسخه کتابی که به آن ارجاع داده شده، باید ویژگی‌های لازم را داشته باشند. ازاین‌رو، این مرکز ضوابط مرتبط با شناسایی و نحوه بهره‌گیری از منابع معتبر را در چهار بخش بیان کرده است: الف) ضوابط «درجه‌بندی منابع»؛ ب) ملاک‌های اعتبار منابع؛ ج) روش تهیـه «فهرست منابع برگزیده» هریک از رشته‌های علوم عقلی؛ د) شیوه «گزینش نسخ برتر».
د) نگارش مقالات دائرةالمعارفی: مهم‌تریـن شیوه‌نامه‌ای که در این کتاب گنجانـده شده، شیوه‌نامه نگارش مقـالات است. در این شیوه‌نامه، شیوه تحقیق، تدوین و تنظیم مقالات دائرةالمعارفی به‌تفصیل بیـان شده است. قواعد کلی نگـارش مقالات و ویژگی‌هـای اصلی و مهم مقـالات دائرةالمعارفی، ساختار مقالات دائرةالمعارفی و تفاوت مقالات آنها با دیگر مقالات تخصصی نیـز در این شیوه‌نامه به‌روشنـی بیان شده است. ضوابط بیان‌شده در ایـن شیوه‌نامـه، براساس رفـع نیازهای حداکثـری و نیـز بالاترین انتظارات از مقـالات دائرةالمعارفی در دوره معاصر است
هـ) تنظیم ارجاعات و کتابنامه: یکی از ویژگی‌های لازم در همه مقالات، به‌ویژه مقالات دائرةالمعارفی، ارجاع و مستندسازی مطالب به منابع معتبر و ذکر فهرست کامل عناوین و مشخصات کامل منابع مقالات است. این فهرست که «کتابنامه» نام دارد، همواره در پایان کتاب یا مقاله می‌آید. ادیبان برجسته و مراکز پژوهشی، شیوه‌های گوناگونی برای ارجاع به منابع و تنظیم کتابنامه پیشنهاد داده‌اند. بی‌تردید بخشی از این تفاوت دیدگاه‌ها، در تفاوت مبانی ادبی و برخی، در تفاوت سلیقه‌ها در تعیین مصادیق ریشه دارد. تفاوت کارها و تفاوت منابع نیز تفاوت شیوه ارجاع را می‌طلبند.
و) ویرایش نگارشی: برای رعایت دقیق ضوابط ویرایشی، دو شیوه‌نامه برای ویرایش مقالات در این مرکز تهیه شده است که نخستین آنها شیوه‌نامه ویرایش نگارشی است. در شیوه‌نامه ویرایش نگارشی، ضوابط و قواعد پربسامد و کاربردی ادب فارسی در واژه‌ها و عبارات، قواعد درست‌نویسی و شیوه‌های پرهیز از غلط‌های املایی، غلط‌های انشایی و بیگانه‌نویسی، ضوابط استوارنویسی و پرهیز از عبارت‌های بلند و عبارت‌ها و واژه‌های بیهوده، چگونگی ساده‌نویسی و عوامل فنی و مهارت‌های قلمی برای رعایت نثر معیار، و راه‌های پرهیز از مبهم‌نویسی و شیوه پاراگراف‌بندی بیان شده است.
ز) ویرایش فنی - صوری: دومین شیوه‌نامه ویرایشی این مرکز شیوه‌نامه ویرایش فنی - صوری است. در این شیوه‌نامه به ضوابط دستور خط، فصل و وصل و نشانه‌گذاری پرداخته شده است. برای تهیه این شیوه‌نامه نیز تقریباً بیشتر شیوه‌نامه‌های معتبر موجود و دیدگاه‌های برجستگان این فن مورد توجه قرار گرفته، تلاش شده است، شیوه‌نامه ویرایش فنی - صوری این مرکز با شیوه‌نامه فرهنگستان زبان فارسی هماهنگ باشد.
بخش دوم این کتاب (پیوست‌ها) نیز شامل دو شیوه‌نامه است:
الف) شیوه‌نامه تنظیم اصطلاح‌نامه: در شیوه‌نامه تنظیم اصطلاح‌نامه، افزون‌بر بیان کامل ضوابط بین‌المللی اصطلاح‌نامه‌نویسی، ضوابط دیگری برای ایجاد دقت بیشتر در تنظیم روابط اصطلاحات بیان شده است که از افزوده‌های این مرکز است و باتوجه به اینکه منابع اصلی اصطلاحات برخی از دانش‌های علوم عقلی که این مرکز به آنها پرداخته است، به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی هستند، ضوابطی نیز برای معادل‌گذاری فارسی برای واژه‌های عربی و انگلیسی به این شیوه‌نامه افزوده شده است.
امتیاز و تفاوت دیگر اصطلاح‌نامه‌های مرکز، مستند بودن همه اصطلاحات به متون و منابع معتبر است و به اقتضای این ویژگی، ضوابطی نیز برای مستندسازی اصطلاحات به متون به این شیوه‌نامه افزوده شده است. بررسی همه اصطلاحات و روابط اصطلاح‌نامه‌ها در شوراهای تخصصی متشکل از متخصصان برجسته علوم عقلی، تفاوت و امتیاز دیگر اصطلاح‌نامه‌های این مرکز است.
ب) شیوه‌نامه پرونده علمی: ازجمله شیوه‌نامه‌هایی که در این کتاب آمده، شیوه‌نامه تهیه پرونده علمی است. این شیوه‌نامه، ضوابط مربوط به نحوه تنظیم پرونده علمی را دربردارد. تهیه و تنظیم پرونده علمی برای هریک از مدخل‌های اصلی دائرةالمعارف‌ها، یکی از فعالیت‌های پژوهشی این مرکز است.
پرونده علمی، مجموعه‌ای است مشتمل بر صفحاتی گزینش‌شده از متون منابع، که مطالب مربوط به یک مدخل را دربردارند و تا اندازه زیادی مقاله‌نویسان را از مراجعه به منابع، کتابخانه‌ها و جست‌وجو برای دستیابی به مطالب بی‌نیاز می‌کند.
تهیه پرونده علمی برای مدخل‌های دائرةالمعارفی، سابقه‌ای در برخی مراکز دائرةالمعارف‌نویسی داشته است، ولی این مرکز در تهیه پرونده علمی نیز نوآوری‌هایی دارد که از جمله آنها، تهیه نرم‌افزارهایی برای تهیه، عرضه و استفاده از پرونده‌های علمی است.
در پایان لازم است: یادآوری کنم که شیوه نامه‌های مقاله نویسی؛ منبع گزینی؛ تهیه پرونده علمی و تهیه اصطلاح نامه از افزوده‌های این مرکز است یعنی سایر کتاب‌های شیوه‌نامه دائره المعارف نویسی که در مراکز دیگر تهیه شده این شیوه نامه‌ها را در بر ندارد.
