به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، دکتر امیر خواص، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در چهاردهمین مدرسه شبهه پژوهی با عنوان «تفکر صحیح» که به همت مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه های علمیه و با همکاری نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، مجمع عالی حکمت اسلامی، انجمن معرفت شناسی حوزه و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد، در تشریح «روش شناسی تفکر انتقادی» گفت: تفکر و اندیشه یکی ویژگی ممتاز انسان بوده و محصول خردورزی اوست.
وی افزود: تفکر در آیات و روایات مورد تأکید فراوان قرار گرفته است؛ پیامبر گرامی اسلام(ص) تفکر در یک ساعت را از عبادت هفتاد ساله بهتر دانسته اند. البته تفکر خوب و رو به کمال مد نظر رسول اکرم بوده است.
خواص خاطرنشان کرد: حقیقت جویی و دنبال حق رفتن یکی از فطریات بشر است که زمینه حرکت او به سمت تفکر می باشد.
تفکر انتقادی، بررسی روشمند آثار دیگران
وی تفکر انتقادی را بررسی روشمند آثار دیگران دانست و گفت: وقتی که ما در صدد نقد روشمند اثر تولید شده توسط دیگران هستیم، باید با تفکر نقادانه به سراغ این کار برویم. این کار نیازمند شناخت بعد نظری و عملی تفکر انتقادی است.
دانشیار گروه کلام و فلسفه دین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در ادامه تفکر نقدی را متفاوت از تفکر خلاق مطرح در علومی همچون روانشناسی برشمرد و تصریح کرد: این نوع تفکر با فلسفه انتقادی کانت نیز تفاوت دارد. کانت گفت باید قبل از اینکه به بحث در مورد متعلق شناخت بپردازیم، خود شناخت و میزان کارایی ابزار آن که عقل است را مورد بررسی قرار دهیم. او می خواست بفهمد که مابعدالطبیعه می تواند به انسان معرفت داده و نفس باقی و ماهیت خدا را مورد شناخت قرار دهد.
وی با اشاره به اینکه در علوم مختلف تعاریف گوناگونی از تفکر مطرح است، افزود: در زبان عربی هفده معنی لغوی مختلف برای واژه «نقد» آمده است. داوری روشمند و عقلانی در مورد یک اثر اعم از یک نظریه، فیلم، شعر یا هرگونه اثر دیگر، معنی اصطلاحی نقد می باشد.
تفکر نقادانه، مهارتی است که نیازمند آموختن دانش های مختلفی می باشد
خواص بیان داشت: تفکر نقدی شاخه ای از دانش عقلی است که روش ها و مراحل روشمند نقد اندیشه ها و آرای دیگران را به ما می آموزد؛ منتقد شدن یک مهارت است که سلسله ای از دانش های نظری را نیاز دارد که اگر آن ها را به کار نبندیم در نقد آثار دیگران موفق نخواهیم بود.
وی نقد را دارای انواعی دانست و گفت: آنچه در اینجا مد نظر ماست نقد عقلی است. ماهیت تفکر در عین مهارت بودن، یک دانش مصرف کننده می باشد. تعاریف موجود در منطق و مغالطات می تواند به ما در کسب مهارت تفکر کمک کند.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) اظهار کرد: معرفت شناسی دومین دانشی است که تفکر انتقادی از آن بهره می برد و سومین این دانش ها روش شناسی می باشد که شاخه ای از دانش معرفت شناسی به صورت پیشرفته تر است.
ایضاح مفهومی، اولین مرحله در تفکر نقادانه
وی با تأکید بر ظرفیت های «فلسفه علم» به عنوان چهارمین دانش یاری کننده در شکل گیری تفکر انتقادی اظهار داشت: در هنگام نقد اندیشه باید چهار مرحله را طی کرد؛ اولین این مراحل «ایضاح مفهومی» است.
خواص گفت: دومین مرحله نقد اندیشه های مختلف «کشف پیشفرض ها» می باشد؛ هر دانشی دارای پیش فرض هایی است که باید آن ها را به خوبی شناخت تا آرا و نظریه های مرتبط با آن دانش را مورد انتقاد قرار داد.
وی ادامه داد: «مطالبه دلیل» سومین مرحله در نقد آرا و اندیشه های دیگران است.
تاکنون بیش از صد نوع مغالطه کشف شده است
دانشیار گروه کلام و فلسفه دین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) گام چهارم در تفکر انتقادی را «کشف مغالطات» برشمرد و خاطرنشان کرد: تاکنون بیش از صد نوع مغالطه کشف شده است.
وی گفت: در مواجهه با اندیشه ها سه صورت متصور است. یکی از آن ها عدم توافق در باور می باشد؛ گاهی اوقات نیز این عدم توافق در استدلال بوده و یا تبیینی که ارائه شده ناتمام است.
خواص بیان داشت: معرفت صدق و کذب می پذیرد، اما مهارت فاقد این ویژگی است؛ مهارت توفیق و شکست دارد.
وی ضمن بیان یکی دیگر از تفاوت های محوری معرفت و مهارت افزود: رشد معرفت به صورت کمی و کیفی است، اما رشد مهارت فقط کیفی می باشد. همچنین معرفت قابل انتقال به دیگران است، اما مهارت را نمی توان به دیگری منتقل کرد و خود شخص باید بتواند مهارت را در وجودش رشد دهد. نقد کردن نیز یک مهارت است که شخص باید خودش با تمرین بتواند آن را در وجودش رشد دهد.
شناخت انواع تعریف، راهی برای رسیدن به ایضاح مفهومی
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) اظهار کرد: در ایضاح مفهومی باید تعاریف را به خوبی شناخت؛ در حال حاضر چهارده شیوه تعریف اعم از تعریف بر اساس روش و محتوا داریم. تعریف می تواند از نوع بافتی، متنی، مصداقی و یا بر اساس جنس، فصل و تقسیم باشد.
وی گفت: در تفکر انتقادی شناخت پیش فرض ها فوق العاده مهم است. تفاوت پیش فرض با فرضیه در این است که فرضیه پاسخ اولیه ای است که ما به یک مسئله می دهیم. اما پیش فرض عبارت است از گزاره هایی که در جای دیگری به اثبات رسیده، ما آن ها را باور داریم و اندیشه خود را بر آن ها مبتنی می کنیم. اینکه پوزیتیویست ها می گویند هر آنچه مشاهده شود قابل باور است، یک پیش فرض در این اندیشه است که ما باید در نقد این مکتب فکری به خوبی ابطال آن را تشریح کنیم.
داوری بی طرفانه؛ دشوار، اما شدنی است
خواص با تأکید بر اینکه انسان می تواند فارغ از باورهای خود به داوری سایر اندیشه ها بپردازد، بیان داشت: با وجود اینکه این امر دشوار است، اما انجام شدنی است؛ اینکه تمام سخنان یک فرد اندیشمند را بر اساس باورهایی که دارد، مورد قضاوت قرار دهیم، یک مغالطه است.
راهکار فراگیری انواع مغالطات
وی با اشاره به انواع مغالطات ادامه داد: مغالطات گاهی در مقام نقد است و گاهی در مقام دفاع؛ به طور کلی پنج نوع مغالطه داریم. یکی از این انواع مغالطه تبیین های مغالطاتی است که شامل هفده مدل مختلف می باشد. جهت آشنایی با سایر انواع مغالطات کتاب آقای دکتر خندان از اعضای هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) را پیشنهاد می کنم.
آیا نقد متفاوت از انتقاد است؟
دانشیار گروه کلام و فلسفه دین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پایان خاطرنشان کرد: در نقد اندیشه ها باید هم محاسن را آورد و معایب را بیان کرد. اساساً یکی از تفاوت های محوری بین نقد و انتقاد در این است که انتقاد به بیان عیوب اطلاع می شود، اما نقد شامل بررسی روشمند محاسن و معایب به صورت توأمان است.
