به گزارش خبرگزاری حوزه، سرکار خانم فاطمه احمدی بیغش از دانش آموختگان مؤسسه آموزش عالی حوزوی حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) در مقاله ای به موضوع «جنگ بیولوژیک و پدافند غیرعامل» پرداخته است که متن آن بدین شرح می باشد:

چکیده

بیوتروریسم، هر نوع اقدام آسیب‌رسان نام دارد که با استفاده از آزادسازی یا انتشار عمدی عوامل‌بیولوژیک‌ شامل انواعی از میکروارگانیسم‌ها و یاسموم بیولوژیک، انجام پذیرد. امروزه بیوتروریسم و عواقب آن در جامعه، به یکی از رویکردهای مهم تبدیل شده که به دلیل پیچیدگی آن، دانشمندان کثیری از مراکز آموزشی و تحقیقاتی، امنیتی را به خود مشغول کرده است.

این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی و با استناد به کتب و مقالات معتبر تدوین شده‌است. پژوهش حاضر با هدف بررسی تهدیدات و پدافند غیرعامل نگاشته شده است. حال باید دید منظور از جنگ بیولوژیک و پدافندغیرعامل وتهدیدات امنیتی ناشی از آن چیست؟ آن‌چه به عنوان ره‌آوردپژوه از این تحقیق استنباط‌می‌شود این است که؛ بیوتروریسم یک تهدید امنیتی و یکی ازمهم‌ترین مؤلفه‌های امنیت یعنی حفظ جان مردم را نشانه گرفته است.

پدافند غیرعامل، به‌عنوان مقرون به صرفه‌ترین دفاع در مقابل عوامل تهدید کننده سلامت با بهره‌گیری از شیوه‌های حفاظت و ایمنی، رفع آلودگی و... بهترین روش کاهش آسیب‌پذیری در مقابل تهدیدات زیستی بوده و سازمان‌های امنیتی به‌عنوان چشم تیزبین حکومت، قبل، حین و بعد از حمله بیوتروریستی نقش سازنده‌ای در کنترل و مقابله با تهدیدات بیولوژیکی دارند. لذا تحقیق پیش رو اهتمام دارد رویکردی جدید همراه با مباحث مهمی چون اسباب و تسلیحات بیولوژیک، تهدیدات نظامی و... را بیان دارد.

واژگان‌کلیدی: بیولوژیک، بیوتروریسم، پدافند غیرعامل، تهدیدات نظامی.

مقدمه

بشر ضمن بهره‌مندی از علوم جهت ارتقاء سطح زندگی خود، از آن برای مواجه شدن با دشمن و دست یافتن به اهداف امنیتی و نظامی استفاده نموه است. بهره‌گیری از عوامل بیماری‌زای عفونی به‌ منظور ضعیف و از بین‌بردن دشمن ازگذشته درحافظه نظامیان شکل‌گرفته است. بهره‌مندی ازسلاح‌های کشتارجمعی به علت تأثیرات زیان‌بار آن بر انسان و محیط‌زیست، از دلواپسی‌های بشر است. امروزه جنگ‌افزارهای بیولوژیک درخِلال سلاح‌های کشتار جمعی دارای موقعیت خاص ‌است و در صورت استفاده از آن منجر به ترس، وحشت عمومی وکاهش شدید ضریب امنیتی می‌شود و امنیت ملّی را با مشکل جدی مواجه می‌کند. (دبیرخانه شورای‌هماهنگی اطلاعات، ۱۳۸۷، ص۱۳۵) اگرچه سوءاستفاده از عوامل بیماری‌زا از گذشته‌ وجود داشته ولی در میان جنگ‌های جهانی، وسعت زیادی پیدا کرده و به‌ مرور عنوان سلاح میکروبی به جنگ‌افزار بیولوژیک تغییریافت. (حسینی دوست،۱۳۸۱،ص۱) باوجود قوانین بین‌المللی بازدارنده از قبیل قرارداد ۱۹۷۲میلادی درباره ممنوعیت استفاده از سلاح‌های بیولوژیک، مدارکی موجود ‌است که نشان‌دهنده استفاده از عوامل میکروبی برای اهداف نظامی و بیوتروریستی در برخی از کشورها است. (توکلی ودیگران، ۱۳۸۴، ص۷۶)

کتاب، کارتحقیقی یا مقاله‌ای‌ دقیقا با این عنوان و یا مشابه آن ثبت نگردیده‌است و فقط ارتباط جزئی با برخی کتب یا مقالات دارد. مقالاتی چون «مروری بر دفاع زیستی در برابر عوامل بیولوژیک» توسط آقایان مرتضی بختیاری، امیرخداداد، محمد براتی در سال۱۳۹۴ و «تهدیدات امنیتی بیوتروریسم و راه‌های مقابله با آن با رویکرد پدافند غیرعامل» توسط آقایان جمیل زرگان و جلیل دهنوی در سال ۱۳۹۵ تألیف شده‌است، که تنها به برخی از مباحث مربوطه پرداخته؛ اما به نظر می‌رسد این اولین کارتحقیقی است که به بررسی بُعد امنیتی آن می‌پردازد.

لازم به ذکر است، با توجه به موقعیت ویژه نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یک قدرت‌استکبارستیز و نقش سازنده آن در معاهدات بین‌المللی و عدم سازش با دولت‌های فاسد استعماری، ایجاد بیداری‌اسلامی وحدت بین جهان اسلام از یک جهت و برخی رویدادهای بیوتروریستی اعلام گشته هم‌چون: انواع تهدیدات امنیتی بیوتروریسم، راه‌های رویارویی با آن و عوامل بیولوژیک در کشور از جهت دیگر، اقدامات بیوتروریستی به‌عنوان یک موضوع امنیتی مورد پذیرش واقع شده و لزوم مدیریت مقابله با آن امری لازم تلقی می‌شود.

در این مجال سعی شده با روش توصیفی‌تحلیلی و گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای ـ اسنادی، ابتدا به معرفی بیولوژیک و پدافندغیرعامل وسپس تهدیدات امنیتی ناشی از آن تبیین گردد.

مفهوم‌شناسی

۱- بیوتروریسم [۲] و جنگ بیولوژیک
«بیو» به معنی زیست و زندگی می‌باشد. (عمید، ۱۳۸۶، ص۳۰۰، ذیل واژه) ترور در فرهنگ‌فارسی به معنای، ترس‌، وحشت و در اصطلاح سیاست به معنی از بین بردن مخالفان، ایجاد وحشت بین مردم است. (عمید، ۱۳۸۶، ص۳۹۲، ذیل واژه) در لغت‌نامه روابط بین‌الملل درباره کلمه تروریسم این‌گونه آورده‌اند: ترور و تروریسم به فعالیت‌های بازیگران دولتی و غیردولتی گفته می‌شود که تمهیدات خشن را برای دستیابی به اهداف سیاسی به استفاده می‌کنند. بنابراین ترور عبارت است از حذف حریف سیاسی با هر روش ممکن. (حاتمی،۱۳۸۱، ص۴۰۷)

بیوتروریسم عبارت است از استفاده از میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا و یا سموم بیولوژیک برعلیه افراد نظامی و غیرنظامی و شهروندان بی‌دفاع جهت رسیدن به هدف‌های شخصی و سیاسی. (حسینی دوست، ۱۳۸۱، صص۱۷۰ و۲۳۶) عواملی از این میکروارگانیسم‌ها درجنگ‌های بیولوژیک استفاده می‌شوند که بیماری‌زا و دارای ویژگی‌های خاص جنگی هستند. (مینائی، ۱۳۸۷، ص۴۵)

۲- تهدیدات امنیتی
تهدید مفهوم ذهنی است که رابطه عمیقی با مفهوم امنیت دارد. هر جا موضوع امنیت مورد بحث است از تهدید نیز سخن به میان می‌آید. نمی‌توان از تهدید سخن گفت ولی امنیت ملّی را نادیده گرفت. (مرادیان، ۱۳۸۸، ص۱۶۷) ابتدا باید واژه‌ی امنیت و امنیت ملّی را مورد بررسی قرار داد.
رابرت ماندل می‌گوید: امنیت ملّی شامل تعقیب روانی و مادی ایمنی و اصولاً جز مسئولیت حکومت‌های ملّی است تا از تهدیدات مستقیم خارجی نسبت به بقای رژیم‌ها، نظام شهروندی خود جلوگیری نماید. (رابرت ماندل، ۱۳۷۷، ص۵۲) در واقع می‌توان امنیت را «حفظ ذات و نفس از اساسی‌ترین خطرات» تعریف کرد. تهدید نیز به معنای بیم و ترساندن است (عمید،۱۳۸۶، ص۴۳۷، ذیل واژه) بنابراین، تهدید نسبت به امنیت ملّی عبارت است از: یک سلسله حوادث که یا طی زمانی کم و بیش کوتاه کیفیت زندگی ساکنان یک کشور را به خطر اندازد یا دامنه اختیار یک کشور، افراد، گروه‌ها و شرکت‌ها را در انتخاب سیاست‌های مقتضی محدود سازد.(روشندل، ۱۳۷۴، ص۷۴) به طورکلی تهدیدامنیتی را می‌توان تهدید نسبت به ارزش‌های امنیتی تعریف نمود. ارزش‌های امنیتی در واقع مرکزسنگینی امنیت در هرسیستم امنیتی می‌باشند.(گروه مطالعاتی‌امنیت، ۱۳۸۷، ص۱۰۰)

۳- پدافند غیرعامل
در لغت، واژه «پدافند» از دو جزء «پد» به معنای متضاد، و «آفند» به معنای جنگ و دشمنی آمده است. (دهخدا، ۱۳۵۱، صص۴۸-۴۷، ذیل واژه) پدافند عامل، به معنای «حفظ و توسعه قدرت نظامی و داشتن موضعی قوی‌تر نسبت به دشمنان احتمالی و پاسخ به آتش با آتشی کوبنده‌تر (جلالی فراهانی،۱۳۹۱، ص۵) پدافند غیرعامل به اقداماتی می‌گویند که بدون استفاده از سلاح، موجب کاهش تلفات و خسارات شود.» (هاشمی فشارکی،۱۳۹۱، ص۲۶)

پدافند غیرعامل فقط یک موضوع عقلی نیست و خداوند متعال که تمام علوم نزد اوست، در آیه ۸۰ سوره مبارکه انبیاء می‌فرمایند: «وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاکِرُونَ: و ما به داود صنعت زره ساختن برای شما آموختیم تا شما را از زخم شمشیر و آزار یکدیگر محفوظ دارد، آیا شکر به جای می‌آورید؟
در حقیقت دفاع غیرعامل، مسالمت‌آمیزترین روش دفاعی است که کاهش آسیب‌پذیری مراکز حیاتی و حساس را به دنبال دارد. این روش از طریق پیشرفت ظرفیت‌های دفاعی و بالابردن آستانه تحمل عمومی، ضمن افزایش توان بازدارندگی ملّی و مقاومت مردمی، با افزایش هزینه هجوم تردید اساسی را در اراده تهاجمی دشمن ایجاد می‌نماید. لذا ذیل مبحث پدافند غیرعامل در حیطه بیوتروریسم، می‌توان به اهمیت و جایگاه پدافند غیرعامل زیستی پرداخت که بر اساس آن، پدافند غیرعامل زیستی به معنای؛ مجموعه سیاست‌های اعمال شده برای حفاظت در برابر آسیب‌های بیولوژیک که دربرگیرنده کاهش یا حذف بیماری‌ها، بیوتروریسم در زمینه‌های اقتصاد، محیط زیست و سلامت اجتماعی است. (اسکندری،۱۳۹۲، ص۱۱۳)

پیشینه جنگ‌های بیولوژیک

دیرینه جنگ‌های بیولوژیک را به لحاظ تاریخی می‌توان در سه‌وهله قرار داد:

وهله اول: مرحله کاربرد عوامل بیولوژیک نام دارد که از گذشته آغاز و تا اواخرجنگ جهانی دوم ادامه داشت. از ویژگی‌های این مرحله می‌توان به استفاده مستقیم عوامل بیولوژیک هم‌چون یک سلاح یا جنگ‌افزار نام‌برد. در این وهله، بشر فاقد علم کافی جهت استفاده از عوامل بیماری‌زا در سلاح‌های بیولوژیک است.

وهله دوم: جنگ‌های بیولوژیک به دوران پیشرفته ژنتیک میکروب‌ها، بیولوژی سلولی و مولکولی و کاربرد فناوری‌های ناشی از این علوم در جنگ‌های بیولوژیک برمی‌گردد. این دوران بعد از جنگ جهانی دوم آغاز و تا دو تا سه دهه بعد آن به طول انجامید. در این دوران با تکیه بر توسعه دانش بشری در ژنتیک میکروب‌ها و آئروبیولوژی، سلاح‌های بیولوژیک مدرنیزه گردیدند. (شاه‌حسینی،۱۳۸۱،ص۲۷)

وهله سوم: در پیشرفت عوامل جنگ‌های بیولوژیک و عوامل بیوتروریستی هم‌زمان با تولید علم مهندسی ژنتیک و استفاده از آن در ساخت نسل جدید سلاح‌های بیولوژیک می‌باشد، و از تشکیل معاهده سلاح‌های بیولوژیک در سال ۱۹۷۲به بعد آغاز شده است.

تولید عوامل زیستی زیان‌بار به‌عنوان خطرناک‌ترین تبعات فنّاوری DNA یا مهندسی ژنتیک معرفی شده است. مدارک موجود نشانه می‌دهد که هیچ عامل عفونی جدیدی به‌طور اتفاقی به وجود نیامده و پذیرفتن وجود عامل بیماری‌زا خطرناک‌تر از عواملی چون عامل ماربورگ[۳] که در طبیعت یافت می‌شوند، بسیار سخت‌تر است. لذا کاربرد نظامی دستکاری‌های ژنی، در دو سه دهه اخیرمورد توجه بوده و از محورهای سلاح‌های بیولوژیک در این مرحله، پیشرفت سلاح‌های ژنتیکی[۴] است. (شاه‌حسینی، ۱۳۸۱، ص۲۸)

مشخصه اسباب بیولوژیک
یک میکروارگانیسم را به علت ایجاد گروهی از بیماری‌ها، جزء عوامل بیولوژیک قرار نمی‌دهند. از صدها میکروب بیماری‌زا که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم منجر به مبتلاشدن انسان به بیماری می‌گردد، تنها تعداد کمی به‌عنوان عامل بیولوژیک به حساب می‌آیند؛لذا مشخصه‌های مطلوب عامل بیولوژیک برای کاربردنظامی عبارتند از:

۱- توانمندی ایجاد عفونت با دوزکم: عامل بیولوژیکی وقتی مورد استفاده قرارمی‌گیرد که بتواند در حداقل تعداد، بیماری ایجاد کند. در واقع تعداد مشخصی از هر عامل برای ایجاد بیماری باید وارد بدن شخص گردد. به عنوان مثال: طاعون تنفسی۵۰۰ تا۱۰۰ باکتری، تولارمی۵۰ تا۱۰ باکتری از راه تنفس می‌تواند ایجاد بیماری کند.

۲- درمان پزشکی و پیشگیری واکسیناسیون و دارو در مورد عامل بکار رفته مطرح نشده باشد. مانند: ویروس‌ها.

۳- برای تولید اقتصادی در کمیت‌های نظامی از نظر دسترسی به ‌مواد لازم باصرفه باشد.

۴- واگیری حداقل بیماری از فرد به فرد دیگر جهت جلوگیری از اپیدمی غیرقابل‌کنترل.

۵- ویرولانس بالا یا توانمندی ایجاد بیماری شدید که منجر به مرگ فرد می‌شود.

۶- دوره کمون[۵] بین آلودگی تا زمان بروز علامت، کوتاه و قابل پیش‌بینی است.

۷- توانایی زنده ماندن و استقامت در فشارهای محیطی هنگام پخش شدن. (مینایی، ۱۳۸۷، ص۵۳)

مشخصه تسلیحات بیولوژیک
وسیله‌ای که به جهت انتشار عمدی موجودات بیماری‌زا یا فرآورده‌های آن توسط آب، غذا، حشرات ناقل مورد استفاده است، جنگ‌افزار بیولوژیک نامیده می‌شود. (حاتمی،۱۳۸۱، ص۱۳) بر اساس مادّه‌ی ۲۳و ۲۴معاهده‌ی ۱۹۰۷ لاهه و بند ۲مادّه‌ی ۳۵ پروتکل، ۱۹۷۷به کارگیری این سلاح‌ها ممنوع شده است. دلایل اصلی آن جلوگیری از بلایای زائد و غیرضروری و عدم تمایز میان نیروهای نظامی و غیرنظامی بوده است.(صدقی،۱۳۸۲،ص۲۱۱)

با توجه به عوامل بیولوژیک جنگی، مشخصه تسلیحات بیولوژیک را می‌توان به‌صورت ذیل نام برد:

۱. دوز پائین عوامل بیولوژیک، از مشخصه‌های مهم آن می‌باشد که جنگ بیولوژیک را نسبت به سایر جنگ‌ها برتری می‌دهد. کشورهای صنعتی، عامل جنگ‌های بیولوژیک را به‌عنوان بمب‌های اتمی مردم فقیر معرفی می‌نمایند، ولی شواهد نشان می‌دهد همین کشورهای صنعتی، دارای بزرگ‌ترین زرادخانه این عامل هستند.

۲. تسلیحات بیولوژیک آسان تهیه می‌شود. توانایی ایجاد عوامل بیولوژیک در معیار آزمایشگاهی برای اهداف تروریستی کافی می‌باشد و برای اهداف نظامی، معیار بزرگ تولید را می‌طلبد که از تجهیزات دارای کاربرد دوجانبه به دست می‌آیند.

۳. سنجش عوامل بیولوژیک به راحتی ممکن نیست. برای شناسایی عامل بیولوژیک به امکانات پیشرفته احتیاج است و شناسایی دقیق عامل، زمان‌بَر است اما سنجش در تسلیحات شیمیایی به آسانی با دستگاه‌های آشکارساز قابل دسترسی می‌باشد.

۴. عوامل بیولوژیک سریعا گسترش و کنترل گستره بیماری، مشکل می‌باشد. معمولاً برای انتشار عوامل بیولوژیک از هوا استفاده می‌گردد. برخی از این عوامل قابلیت انتقال از فرد به فرد دیگر را دارد. آنان می‌توانند به‌وسیله پرنده‌ها، حشرات یا حیوانات ناقل از منطقه‌ به منطقه دیگر انتقال یابند و موجب توسعه بیماری شوند.

۵. مشخصه دیگر تسلیحات بیولوژیک این است که ارزان تهیه می‌گردند. درمورد تسلیحات شیمیایی و به‌خصوص هسته‌ای احتیاج به تأسیسات و اقدامات زیربنایی است.

۶. عوامل بیولوژیک هیچ آسیبی برای تجهیزات، کارخانه‌ها و سایر تأسیسات ندارد و دارای این امتیاز می‌باشد که مهاجم مدت‌ها بعد قادر به استفاده از این مراکز است. تسلیحات بیولوژیک خسارت زیادی به موارد غیرزنده وارد نمی‌سازد اما تسلیحات اتمی دارای سرعت عمل بالایی در تخریب است که مدت‌ها قابل استفاده نخواهد بود. (مینائی،۱۳۸۷، صص ۵۸-۵۳)

۷. امکان استفاده از عوامل بیولوژیک به طور هم‌زمان علیه انسان، حیوان و گیاه امکان پذیر است. (بیگدلو،۱۳۹۱،ص۵)

تهدیدات امنیتی بیوتروریسم
تهدید بیوتروریستی تابعی از برهم‌کنش بین ارزش و آسیب‌پذیری قابل دفاع، پتانسیل عوامل بیولوژیکی در آسیب‌رسانی به آن و اهداف بیوتروریست‌ها است، اجزاء مؤثر در یک تهدید بیوتروریستی به‌صورت مستقل رفتار نکرده و بر یکدیگر اثر می‌گذارند. (دبیرخانه شورای هماهنگی اطلاعات،۱۳۸۷، ص۹۸)

بیوتروریسم و مرگ دسته‌جمعی سلاح‌های بیولوژیک یکی از مباحثی است که در سال‌های اخیر مورد توجه مراکز نظامی و امنیتی قرار گرفته، زیرا به صورت همزمان می‌تواند امنیت ملّی و سلامت عمومی جامعه را به خطر بی‌اندازد. یک واقعیت است که بعضی کشورها در صدد تولید سلاح بیولوژیک می‌باشند تا در مواقع لازم از آن استفاده کنند!

با توجه به آن که تحریم‌های بین‌المللی در خصوص ممنوعیت استفاده از سلاح‌های بیولوژیک است، اما مدارکی وجود دارد که در سال‌های قبل از عوامل بیولوژیک برای اهداف نظامی و بیوتروریستی استفاده شده است. به طور مثال می‌توان به وقوع سیاه‌زخم در روسیه اشاره کرد. بنابراین استفاده از این عوامل در جنگ‌های آتی وجود دارد. لازم به ذکر است تروریسم می‌تواند جمع وسیعی از تهدیدات با سلاح‌های متعارف تا سلاح‌های کشتار جمعی را در برگیرد و پیش‌بینی این‌که تروریست‌ها از چه عاملی استفاده می‌کنند، کار سختی است که کشف آن بر عهده «جامعه اطلاعاتی»[۶] است. (دبیرخانه شورای هماهنگی اطلاعات، ۱۳۸۷، ص۱۴۸؛ جلالی فراهانی، ۱۳۹۱،ص۹۲)

در طبقه‌بندی می‌توان اهداف موردتوجه بیوتروریسم را به دو ‌صورت نظامی و غیرنظامی دسته‌بندی نمود:

مقاصد نظامی

۱- ایجاد تلفات در نیروهای نظامی

۲- آلوده نمودن آب و غذای نیروهای نظامی

۳- ایجاد معلولیت‌های جسمی در کارکنان نیروهای مسلح

۴- بیمار نمودن نیروهای حریف به جهت کاهش کارایی آن

۵- ایجاد ترس و وحشت به جهت تضعیف روحیه نیروهای مسلح

مقاصد غیرنظامی

۱- ایجاد ناتوانی و معلول کردن نیروهای انسانی کارآمد
برخی از عوامل بیماری‌زا می‌توانند منجر به تضعیف وحتی معلولیت ذهنی یا جسمی افراد شده، در نتیجه در کارهای فنی، تخصصی آن‌ها اخلال ایجاد نماید.

۲- مختل کردن نظام اجتماعی
بیمار شدن تعداد کثیری از نیروهای نظامی و غیرنظامی کشور، مردم، فرماندهان نظامی و امنیتی و کارشناسان امور بهداشتی برای کنترل گستره بیماری باید فعالیت‌های عادی خود را معطوف به این امر نمایند. لذا از سایر کارها و برنامه‌ریزی‌ها عقب بمانند که منجر به اختلال در سایر کارهای نظامی، اجتماعی و سیاسی می‌شود.

۳- ایجاد رعب و وحشت فراگیر
از مقاصد مهم تروریست در استفاده از عوامل بیوتروریستی ایجاد رعب و وحشت فراگیر در بین مردم است. (دبیرخانه شورای هماهنگی اطلاعات،۱۳۸۷، صص ۱۴۲-۱۴۰)

بنابراین دلایل بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد عوامل بیولوژیک می‌تواند به صورتی چندین برابر جذابیت بیشتری برای گروه‌های سیاسی معارض جهت ناتوان‌سازی اهداف انسانی و ایجاد عملیات روانی داشته باشد. (دبیرخانه شورای هماهنگی اطلاعات،۱۳۸۷، ص۱۳۶)

نقش عملیاتی سازمان‌های اطلاعاتی وحفاظتی در مقابله با تهدیدات بیوتروریسم، همواره مورد توجه دولت‌ها بوده و نهادهای امنیتی با همکاری مراکز تخصصی در خِلال جمع‌آوری اطلاعات مربوط به توانمندی و برنامه‌های مرتبط با بیوتروریسم کشورهای معاند با انقلاب اسلامی و ارائه به مراجع ذی صلاح، برای ایجاد راهنمای صحیح کشور در مقابله با تهدید بیوتروریسم نقش اساسی داشته، و از بین رفتن سرمایه‌ ملّی ناشی از انتخاب راهبرد غلط مقابله با جنگ بیولوژیک جلوگیری می‌کند. (کرمی،۱۳۹۲، ص۵۴) بنابراین پیشگیری از حملات بیوتروریستی با استفاده از اقداماتی، کامل‌تر و کم هزینه‌تر گشته، و عواقب ناشی از حمله را به حداقلِ ممکن می‌رساند. (حسینی‌دوست،۱۳۸۱، ص۲۳۹)

نتیجه گیری

۱. جنگ‌های بیولوژیک به جهت پنهان‌بودن و داشتن اثرات تعویقی، جنگ‌افزارهای بی‌همتایی هستند. این خصلت‌ها به استفاده‌کنندگان این امکان را می‌دهد تا ترس‌ را در بین قربانیان حاکم و به صورت مخفی از محل فرار کنند.

۲. حمله‌ی بیولوژیک نه تنها منجر به بیماری و مرگ و میر در گروه بزرگی از قربانیان می‌شود بلکه ترس و سلب اطمینان فلج کننده‌ای را در جامعه ایجاد و سلامت گروه‌های مختلف مردم از جمله شخصیت‌های سیاسی و نظامی کشورها را تهدید می‌نمایند.

۳. برخی وقایع بیوتروریستی به دست آمده در سال‌های اخیر مانند انواع سموم و عوامل بیماری‌زای خطرناک در ایران نشان داد که بیوتروریسم، امنیت ملی کشور را مورد هدف قرار داده است. لذا باید توجه کرد که تشخیص شیوع طبیعی یا تعمدی بیماری ناشی از هجوم بیوتروریستی و بلأخص زمانی که عوامل بیماری‌زا بومی باشند در بسیاری از موارد ممکن نیست!

۴. سخت بودن اثبات همه‌گیری منجر شده حملات میکروبی و بیولوژیک از خطرناک‌ترین تهدیدات علیه امنیت و سلامت کشور محسوب گردد. به دلیل مخفی ماندن حمله احتمالی و دشواری تشخیص وقوع عملیات بیوتروریستی، روی‌آوری تروریست‌ها به استفاده از آن زیادتر گشته و حتماً جهت رویارویی با آن‌ها باید اقدامات اساسی پیش‌بینی شود.

۵. بیشتر کشورها با وجود بهره‌مندی از توان بالای نظامی و امنیتی، به پدافندغیرعامل به سبب افزایش توان بازدارندگی ملّی و مقاومت مردمی، در برابرسلاح‌های کشتارجمعی وسلاح‌های‌بیولوژیک توجه خاص‌دارند.

۶. اقدامات دفاع غیرعامل نقش اساسی و ناگریزی در هر یک از مؤلفه‌های امنیت ملی ایفاء کرده است. این پدافند با کمک کردن به حفظ سلامت مردم، بدون تردید در جهت تأمین دست کم یکی از مؤلفه‌های مهم امنیت ملّی (حفظ جان مردم) گام برمی‌دارد.

۷. بیوتروریسم به‌عنوان یک تهدید، سلامت و امنیت مردم بسیاری از کشورها را نشانه گرفته و با توسعه علم، روز به روز زوایای آن گسترده‌تر و خطرات ناشی از آن بیش‌تر می‌گردد. مبرهن است اگر هر کشوری برای رویارویی با این تهدید، برنامه عملیاتی مناسبی داشته باشد متقابلاً متوجه آسیب کمتری می‌شود.

منابع و مآخذ

* قرآن کریم، ترجمه: مهدی محیی‌الدین الهی قمشه‌ای (۱۳۶۵)، تهران: انتشارات علمیه‌ اسلامیه.

1. اسکندری، حمید(۱۳۹۱)، فرهنگ واژگان موضوعی پدافند غیرعامل، تهران: انتشارات بوستان حمید، چاپ اول.
2. ـــــــــــــــ (۱۳۹۲)، دانستنی‌های پدافند غیرعامل (ویژه دوره عمومی مدیران و کارکنان دستگاه‌های اجرائی)، تهران: انتشارات بوستان حمید، چاپ اول.
3. بیگدلو، مهدی، (۱۳۹۱)، بیوتروریسم، تهران: انتشارات مرکز آموزشی و پژوهشی شهید صیاد شیرازی، چاپ اول.
4. بی‌نا، (۱۳۸۷)، راهبردهای جامعه اطلاعاتی در مقابله با بیوتروریسم، تهران: دبیرخانه شورای هماهنگی اطلاعات واجا، چاپ اول.
5. توکلی، حمیدرضا و دیگران،(۱۳۸۴)،آب، غذا و بیوتروریسم، فصلنامه طب پزشکی، شماره ۷ .
6. جلالی فراهانی، غلامرضا،(۱۳۹۱)، چهار گفتار در باب پدافند غیرعامل، تهران: انتشارات محدث، چاپ اول.
7. ـــــــــــــــــ(۱۳۹۱)، مقدمه‌ای بر مبانی نظری پدافند غیرعامل با رویکرد تهدیدات جدید، تهران: انتشارات دانشگاه امام حسین (ع)، چاپ اول.
8. حاتمی، حسین،(۱۳۸۱)، اپیدمی ولوژی بالینی و کنترل بیماری‌های مرتبط با بیوتروریسم، کرمانشاه: دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه، انتشارات مرکز نشر صدرا،چاپ‌اول.
9. حسینی دوست، سید رضا و دیگران(۱۳۸۱)، بیوتروریسم و سلاح‌های بیولوژیک، تهران: انتشارات اندیشمند، چاپ اول.
10. دهخدا، علی‌اکبر،(۱۳۵۱)، لغتنامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، جلدچهارم.
11. روشندل، جلیل،(۱۳۷۴)، امنیت ملّی و نظام بین الملل، تهران: انتشارات سمت.
12. شاه‌حسینی، محمدحسن،(۱۳۸۱)، دفاع در برابر جنگ بیولوژیک و بیوتروریسم، تهران: انتشارات سازمان تحقیقات نیروی مقاومت بسیج، جلد اول.
13. صدقی، ابوالفضل، (۱۳۸۲)، «دفاع در برابر جنگ بیولوژیک و بیوتروریسم»،مطالعات راهبردی بسیج، بهاروتابستان، شماره ۱۸و۱۹.
14. عبداالله خانی، علی،(۱۳۸۶)، تروریسم شناسی، تهران: انتشارات مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر.
15. ــــــــــــــــ(۱۳۸۶)، تهدیدات امنیت ملّی(شناخت و روش)، تهران: انتشارات مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر.
16. عمید، حسن،(۱۳۸۶)، فرهنگ فارسی عمید،تهران: انتشارات امیرکبیر،چاپ‌سی‌وپنجم.
17. کرمی، علی،(۱۳۹۲)، پدافند غیرعامل و تهدیدات بیولوژیک،تهران: انتشارات بوستان حمید،چاپ دوم.
18. گروه مطالعاتی امنیت،(۱۳۸۷)، تهدیدات قدرت ملّی شاخص‌ها و ابعاد، تهران: دانشگاه عالی دفاع ملی.
19. مرادیان، محسن،(۱۳۸۸)، تهدید و امنیت(تعاریف و مفاهیم)، تهران: انتشارات مرکز آموزش و پژوهش شهید سپهبد صیاد شیرازی.
20. مینائی، محمدابراهیم،(۱۳۸۷)، عوامل جنگ نوین، تهران: انتشارات معاونت آموزش و نیروی انسانی ستاد مشترک سپاه، چاپ اول.
21. هاشمی فشارکی، سید جواد، (۱۳۹۱)، ماهیت و ضرورت دفاع غیرعامل(ماهیت و فلسفه آن)، تهران: انتشارات بوستان حمید، چاپ اول.