خبرگزاری حوزه| یکی انجمن هایی که از ابتدای تشکیل انجمن های علمی حوزه علمیه قم کار خود را آغاز و تا کنون نیز با جدیت دنبال کرده است، انجمن فقه و حقوق اسلامی است که برای آشنایی با فعالیت های این انجمن، گفت و گویی با آیت الله ابوالقاسم علیدوست، رئیس هیئت مدیریه انجمن فقه و حقوق اسلامی حوزه علمیه قم انجام داده ایم که تقدیم شما خوانندگان می گردد.

سوال: در ابتدا درباره تاریخچه این انجمن و اهداف راه اندازی آن بگویید.

مقدمات تأسیس انجمن فقه و حقوق حوزه علمیه قم از سال ۱۳۸۷ شروع و اولین مجمع عمومی در سال ۱۳۹۰ با هدف تعمیق و توسعه مباحث تخصصی، تقویت و گسترش نظریه‌پردازی، پرسش‌گری، آزاداندیشی، نقد و مناظره مبتنی بر آموزه‌های اسلامی، ارتقای شأن و منزلت علمی و معنوی پژوهشگران و استادان، بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های تخصصی موجود، تقویت ارتباط میان عالمان برجسته و فضلای حوزه، صیانت از سنت حوزوی در عرصه فقه و حقوق اسلامی و شناسایی استعدادها و ذخایر حوزه برگزار و فعالیت خود را شروع کرد.

در آغاز فعالیت اعضای پیوسته انجمن ۶۵ نفر بودند و الحمدلله هم‌اکنون اعضای انجمن نزدیک ۱۵۰ نفر عضو پیوسته می‌باشند که همگی از اساتید و فضلاء حوزه و دانشگاه می‌باشند.

سوال: انجمن های علمی حوزه در عرصه اثرگذاری در جامعه، در چه جایگاهی قرار دارند؟

انجمن ها علمی حلقه های علمی هستند که فارغ از جهات خاص سیاسی، جریانات فکری را رصد می کنند و هر انجمن در راستای کارهای خود و بعد از رصد، از اندیشه های موجود در آن رشته مراقبت و آنها را جهت دهی می کنند.

البته هیچ انجمنی بدون نگاه سیاسی نیست، ولی هیچ گاه نگاه سیاسی خاص ندارند، در غیر این صورت آن انجمن از رسالت خود خارج شده است.

رصد و مراقبت و جهت دهی برای گرایش های علمی به تعبیری حلقه ها و گعده های علمی هستند که طبیعتا انجمن فقه و حقوق حوزه های علمیه هم مستثنی از این قاعده نیست.

در حوزه های علمیه معاصر فقه و اصول و حقوقی که می خواهد در راستای فقه باشد، ناموس فقه است و از این جهت طالبان بیشتری دارد، از آن اقبال بیشتری می شود حساسیت بیشتری به آن دارد. البته رسالت و کار اصلی این انجمن همان کار سایر انجمن ها بوده و رسالتی را دنبال می کند که در تمام دنیا برای انجمن های علمی می شود.

سوال: رصد و مراقبت در انجمن فقه و حقوق حوزه به چه صورت انجام می شود، آیا کارگروه خاصی در این عرصه وجود دارد؟

در عرصه رصد و مراقبت و جهت دهی باید گفت: تصور کنید ۱۰۰ نفر در یک حلقه علمی علاقه مند به رشته و گرایش خاص وجود دارند. این جمع هرآنچه در عرصه علمی وارد می شود، ملاحظه می کند. بنده کمتر نشریه ای که در عرصه فقه و حقوق منتشر می شود را ممکن است ندیده باشم. دیگر اعضای انجمن هم در دانشگاه ها و حوزه ها در قم و شهرهای دیگر هستند که این رصد ها را دنبال می کنند.

اطلاع رسانی امروز به صورت خیلی گسترده ای در حال انجام است. وقتی اندیشه جدیدی درباره تغلیظ دیه در ماه های حرام مطرح می‌شود، مانند عدم قصاص پدر و... . همگی در جامعه مطرح می شود و اعضای انجمن نیز به جزو اولین کسانی هستند که نسبت به آن اطلاع می یابند.

در این عرصه ها نظریات مختلفی وجود دارد که رصد می شود و آنها را مورد گفت و گو قرار می دهیم. رصد به معنای ویژه و خاص و این که کارگروهی در این عرصه باشد، نیست، ولی به صورت مستمر و توسط اعضا به صورت پیوسته انجام می شود و می توان ادعا کرد که هیچ اندیشه ای مورد غفلت قرار نمی گیرد.

وقتی رصد این گونه باشد، مراقبت هم به همین شکل است، حالا می تواند در قالب مناظره باشد و یا دیگر قالب ها... .

در عرصه جهت گیری هم باید گفت که ما دنبال جهت گیری جانب دارانه نیستیم، بلکه حقیقت را دنبال می کنیم. منظور ما از جهت دهی این است که کار ما مصداق فرمایش حضرت علی علیه السلام باشد که می فرماید «اِضرِبُوا بعضَ الرأیِ ببعضٍ یَتَوَلَّدْ مِنهُ الصَّوابُ»؛ آراء را به هم بزنید و بگذارید طرف راحت صحبت کند و شما هم راحت جواب بدهید، این جهت دهی صحیح همان است که امام علی علیه السلام بیان داشته اند.

سوال: درباره انجمن فقه و حقوق حوزه و محورهای کاری آن توضیح دهید.

یکی از فعالیت های انجمن، برگزاری کرسی ها و نشست های علمی است؛ ما در انجمن ده ها کرسی علمی برگزار کردیم، به این صورت که اگر شخصی اندیشه ای داشته و طالب باشد که در انجمن ها نظرش مطرح شود، یا ما دنبال آن بودیم که گفتمانی در ان موضوع داشته باشیم، نشست علمی برگزار می گردد.

* برگزاری بیش از ۶۰ نشست علمی

در این عرصه بیش از ۶۰ نشست علمی برگزار شده است که از مهم ترین آنها می توان به این نشست های علمی اشاره کرد:

۱. تبیین باب ضمان نفوس در آیینه تقنین؛

۲. آسیب شناسی و سیر تحولات لایحه قانون مجازات اسلامی؛

۳. نشست علمی: غرر در معاملات جدید؛

۴. دوجنسیتی ها (خنثی)، تغییر جنسیت و چالش های آن در جامعه؛

۵. کاربرد مباحث اصول عملیه در حقوق؛

۶. ضرورت های پژوهش فقهی؛

۷. صلاحیت بین المللی دادگاه های دولت اسلامی در دعاوی خصوصی؛

۸. رویکردهای بین المللی فقه شیعه؛

۹. حکمرانی شایسته از منظر قرآن کریم؛

۱۰. تحلیل موضوعی مالکیت فکری؛

۱۱. فقه و علوم انسانی؛

۱۲. گستره نقش دولت در حقوق خصوصی با تأکید بر فقه امامیه و مکاسب؛

۱۳. شرع، قانون، انطباق یا عدم مغایرت؛

۱۴. جایگاه زن در قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲؛

۱۵. انفال و سرمایه های طبیعی بر محور مکاسب؛

۱۶. نقد و تحلیل آرای قضایی با موضوع حاکمیت یا عدم حاکمیت اصل ۱۶۷ قانون اساسی در امور کیفری؛

۱۷. نخستین پیش نشست تخصصی همایش ملی فقه هسته ای (ممنوعیت استفاده از سلاح کشتار جمعی)؛

۱۸. دومین پیش نشست تخصصی همایش ملی فقه هسته ای(ادله فقهی منع بکارگیری سلاح های هسته ای)؛

۱۹. سومین پیش نشست تخصصی همایش ملی فقه هسته ای (ممنوعیت استفاده از سلاح کشتار جمعی)؛

۲۰. چهارمین نشست علمی تخصصی فقه هسته ای(تقابل اندیشه اسلامی با اندیشه غربی در زمینه سلاح کشتار جمعی)؛

۲۱. نشست علمی تخصصی فقه هسته ای؛

۲۲. ارزیابی مجازات ها در قانون مبارزه با مواد مخدر؛

۲۳. شرط عدم طلاق زوج تحدید قرادادی حق طلاق زوج؛

۲۴. نقد سیاست تسهیل طلاق در حقوق خانواده ایران؛

۲۵. مفهوم عدالت در حقوق زن؛

۲۶. درنگی بر تحولات قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲ با موضوع زمینه جنایت اقسام جنایت و قاعده داخل قصاص؛

۲۷. مسئولیت مدنی ناشی از مالکیت وسایل نقلیه موتوری؛

۲۸. قلمرو اختیارات حکومت اسلامی در تملک اراضی خصوصی؛

۲۹. عناوین ثانوی و حقوق خانواده؛

۳۰. تقلب نسبت به قانون و رابطه آن با جهت نامشروع؛

۳۱. تقلب نسبت به قانون و رابطه آن با جهت نامشروع (دوم)؛

۳۲. رونمایی از کتاب الفقه و العقل؛

۳۳. فقه شبکه های اجتماعی و فضای مجازی (۵)؛

۳۴. نقد قانون حاکم بر احوال شخصیه اقلیت های دینی و مذهبی از منظر فقه امامیه؛

۳۵. فقه شبکه های اجتماعی و فضای مجازی (۴)؛

۳۶. قرارداها در حقوق اسلامی همراه با نشست علمی و رونمایی از کتاب فقه و حقوق قراردادها؛

۳۷. فقه شبکه های اجتماعی وفضای مجازی)۳ )؛

۳۸. فقه شبکه های اجتماعی و فضای مجازی(۲)؛

۳۹. فقه ارتباطات و رسانه (۱ )؛

۴۰. حوزه انقلابی و بایسته های تقنینی؛

۴۱. تخصصی دکتر عواس از اساتید دانشگاه جامعه اسلامی آمریکا با آیت الله ابوالقاسم علیدوست؛

۴۲. احادیث فقهی مشترک میان مذاهب اسلامی حجّیّت و قواعد هم عرض آن؛

۴۳. اولین پیش نشست همایش اندیشه فقهی امام خمینی(ره) با عنوان «حق و حکم در اندیشه فقهی امام خمینی(ره)؛

۴۴. دومین پیش نشست همایش اندیشه فقهی امام خمینی(ره)با عنوان «حق و حکم در اندیشه فقهی امام خمینی(ره)؛

۴۵. آسیب شناسی قانون مجازات اسلامی؛

۴۶. افساد فی الارض به مثابه جرم حدی؛

۴۷. مشترکی با موضوع «بازخوانی فقه سنتی در مواجهه با رخدادهای روز»؛

۴۸. دومین جلسه هم‌اندیشی پیرامون دروس تخصصی خارج (فقه مضاف، بایدها و نبایدها)؛

۴۹. جلسه هم‌اندیشی پیرامون دروس تخصصی خارج (فقه مضاف، بایدها و نبایدها).

* همکاری در برگزاری بیش از ۲۵ همایش و کنفرانس

همایش هایی هم در کنار این کرسی های علمی داشتیم. کرسی ها الزاما در قالب یک فراخوان ممکن است صورت نگیرد، ولی همایش اینگونه است و ما در عرصه مبحث فقهی و حقوقی همایش هایی داشتیم. در این راستا همکاری انجمن فقه و حقوق در برگزاری بیش از ۲۵ همایش و کنفرانس با عناوین زیر انجام شد:

۱. همایش ملی فقه هسته ای؛

۲. همایش ملی الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت؛

۳. همایش بین المللی میراث مشترک ایران و عراق؛

۴. همایش سومین همایش ملی مطالعات و تحقیقات نوین در حوزه علوم تربیتی و روانشناسی با رویکرد سازنده حوزه و دانشگاه در تعلیم و تربیت؛

۵. همایش ملی اتحاد حقوقی جهان اسلام؛

۶. ششمین همایش سراسری طب وقضا؛

۷. همایش آموزشی تخصصی مبلغان اعتکاف؛

۸. سومین همایش ملی پژوهش های نوین در حوزه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی ایران؛

۹. همایش ملی فقه مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته؛

۱۰. اولین همایش ملی قرآن و حقوق؛

۱۱. اولین همایش ملی فقه و هنر با حضور علمای برجسته حوزه علمیه؛

۱۲. دومین کنفرانس بین المللی نوآوری وتحقیق در علوم انسانی،مدیریت و معارف اسلامی؛

۱۳. دومین کنفرانس بین المللی نوآوری و تحقیق در علوم تربیتی، مدیریت و روانشناسی؛

۱۴. دومین کنفرانس بین المللی نوآوری و تحقیق در علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اجتماعی؛

۱۵. سومین کنفرانس بین المللی پژوهش های نوین در حوزه علوم تربیتی و روانشناسی و مطالعات اجتماعی ایران؛

۱۶. کنفرانس بین المللی حقوق ایران با رویکرد حقوق شهروندی؛

۱۷. «اختتامیه اولین جشنواره ادبی سید علی خان مدنی و سومین سمینار نقش ادبیات عربی در فرایند استنباط»؛

۱۸. کرسی عقد فرزندخواندگی در اسلام؛

۱۹. کرسی رویه جدیده حول تحدید اسباب الملکیه و جدولتها؛

۲۰. کرسی نظریه پردازی تجدید الموقف الفقهی تجاه حجب الکلالات فی الارث (نگاه فقهی نو به حاجبیت اخوه در ارث؛

۲۱. کرسی نگاهی نو به سهم الارث فرزندان در قرآن کریم؛

۲۲. کرسی علمی ترویجی (چرایی تنصیف دیه و ارث زنان از منظر فقه و حقوق اسلامی)؛

۲۳. کرسی ترویجی «جایگاه ولایت امر و امامت امت و آثار مترتب بر آن در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران»؛

۲۴. کرسی علمی ترویجی با موضوع «امکان سنجی مال انگاری داده های شخصی».

* برگزاری کرسی علمی و کرسی نقد

فعالیت دیگر انجمن فقه و حقوق برگزاری کرسی های نقد است؛ ما در این کرسی ها طوری عمل کردیم که شاعبه جانب دارانه نداریم. ما در کنار نقد ها، داوری هم داریم.

در این راستا برگزاری ۹ جلسه نقد کتاب با عناوین زیر انجام شد:

۱. نقد کتاب درآمدی بر حقوق جزای عمومی؛

۲. نقد کتاب «جرائم علیه اشخاص»؛

۳. نقد کتاب «بررسی جرم شناختی جرایم جنسی»؛

۴. نقد کتاب حقوق جزای عمومی؛

۵. نقد کتاب شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی؛

۶. نقد کتاب درآمدی بر حقوق جزای عمومی(۱)؛

۷. نقد کتاب درآمدی بر حقوق جزای عمومی(۲)؛

۸. نشست علمی: نقد کتاب جامعه شناسی جنایی؛

۹. نقد کتاب شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی.

و همکاری در برگزاری بیش از ۱۰ کرسی و پیش کرسی علمی با عناوین:

۱. کرسی عقد فرزندخواندگی در اسلام؛

۲. کرسی رویه جدیده حول تحدید اسباب الملکیه و جدولتها؛

۳. کرسی نظریه پردازی تجدید الموقف الفقهی تجاه حجب الکلالات فی الارث (نگاه فقهی نو به حاجبیت اخوه در ارث؛

۴. کرسی نگاهی نو به سهم الارث فرزندان در قرآن کریم؛

۵. کرسی علمی ترویجی (چرایی تنصیف دیه و ارث زنان از منظر فقه و حقوق اسلامی)؛

۶. کرسی ترویجی «جایگاه ولایت امر و امامت امت و آثار مترتب بر آن در حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران»؛

۷. کرسی علمی ترویجی با موضوع «امکان سنجی مال انگاری داده های شخصی»؛

و... .

* دیدار با علما و بزرگان حوزه و...

به همراه اعضای انجمن، برنامه دیدار با علما و بزرگان را داشتیم؛ دیدارهایی که ما به سراغ افراد رفتیم و دیدارهایی که دیگران به سراغ ما آمده اند. دیدار با حضرات آیات عظام مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی، نوری همدانی، جوادی آملی و فاضل لنکرانی و همچنین دیدار پرفسور عبداله سعید از کشور استرالیا به همراه سفیر استرالیا از جمله مهم ترین دیدارها بوده است.

کارگاه های علمی: افرادی ثبت نام کردن دو در قالب دانش افزایی کارگاه های علمی برگزار شده که در مجموع بیش از ۱۵ کلاس و کارگاه علمی را شامل می شود.

* انتشار نشریه قرآن و فقه و حقوق اسلامی

کار دیگری که در انجمن فقه و حقوق دنبال می شود، انتشار دو فصل نامه با عنوان قرآن و فقه و حقوق اسلامی با رتبه علمی و پژوهشی است.

انجمن در آغاز تأسیس درصدد چاپ نشریه ایی بنام قرآن فقه و حقوق اسلامی بود که پیگیری و مقدمات اولیه دو فصلنامه از سال ۱۳۹۱ (جهت کسب مجوز نشر و رتبه علمی پژوهشی و ...) شروع شد تا اینکه مجوز نشر و رتبه علمی آن در سال ۱۳۹۳ کسب شد به نتیجه رسید و اولین شماره نشریه در پاییز و زمستان ۱۳۹۳ به چاپ رسید و تاکنون ۱۴ شماره از این دوفصنامه منتشر شده است و شماره ۱۵ نیز در حال تدوین و ویراستاری و چاپ می‌باشد.

سوال: این نشریه چه ویژگی ای نسبت به دیگر نشریات فقهی و حقوقی دارد؟

ویژگی این مجله، قرآنی بودن آن است. ما مجلات فقهی و اصولی و حقوقی زیادی داریم، ولی انتشار نشریه ای که در زمینه فقه و حقوق بر محور قرآن کریم باشد، اهمیت زیادی دارد. خیلی از موضوعات فقهی و حقوقی است که در تراث روایی ما نص معتبر دارد، ولی شاید مستقیما آیه قرآن برای آن نداریم. مطلبی که قرآنی باشد و رنگ فقه و حقوقی داشته باشد اهمیت مضاعفی پیدا می کند. ما در این نشریه درباره آیات الاحکام بحث نمی کنیم، چون می خواهیم بحث های حقوقی قرآن را مورد توجه قرار دهیم.

برای مثال یکی از شماره ها را در زمان حمله های داعش بود که این شماره را به جهاد در اسلام و آیات جهاد اختصاص دادیم. اولین مقاله از آقای محمد جواد فاضل لنکرانی بود که در این مقاله به دنبال این بود که ثابت کند جهاد ابتدایی داریم، مقاله دیگر را آقای قائینی نگاشت که در آن می گفت چنین جهادی نداریم. در کنار این دو مقاله، بنده نیز در مقاله ای گفتم که نه می توانیم بگوییم نداریم، نه می توانیم بگویی داریم، بلکه شرایط زمانی در آن حاکم است و این ها همگی منتشر شد.

از اهداف علمی و کاربردی دوفصلنامه قرآن، فقه و حقوق اسلامی تلاش برای تبیین هرچه بیشتر و بهتر آیات‌الاحکام مرتبط با حقوق، تلاش برای شناسایی احکام فقهی ـ حقوقی مستخرج از قرآن کریم، تبیین مباحث اصولی مرتبط با قرآن کریم، مطالعه تطبیقی مکاتب و مذاهب فقهی درباره مقدار و چگونگی بهره‌برداری از قرآن کریم و همچنین ایجاد بستر مناسب برای مطالعات فقه مقارن با توجه به منبع مشترک بودن قرآن کریم در میان مذاهب اسلامی است.

از اعضای هیئت تحریریه می‌توان به اساتید معظم آیات و حجج اسلام والمسلمین ابوالقاسم علیدوست، محمدجواد فاضل لنکرانی، محسن فقیهی، محمد محمدی قائینی، علی نکونام، عبدالکریم بهجت‌پور، احمد حاجی‌ده‌آبادی، محمود حکمت‌نیا، فتح‌الله نجارزادگان، محمدعلی رضایی اصفهانی، محمدحسن زمانی، زنده‌یاد دکتر ناصر قربان‌نیا اشاره کرد.

بیان این نکته ضروری است که اندیشه ها و مقالاتی که در نشریه است می تواند به صحنه عمل بیاید. این مقالات و نظریه ها در قالب کرسی علمی و همایش و کنفرانس بوده و نمونه هایی در انی عرصه داشتیم. مثلا در بحث خانواده مباحثی داشتیم که بعد از چاپ شدن در یک همایش مطرح شده است و در قالب یک برنامه تلوزیونی پخش شده و حتی در مرحله بالاتر رفته و پیشنهاد قانون داده که حاصل کار در قالب یک اصلاح بر قانون پیشنهاد شد.

* برگزاری مجمع عمومی هر دو سال یکبار

برگزاری مجمع عمومی که هر دو سال یکبار برگزار می شود. جمع کثیری از عصاره اساتید و بزرگان عرصه فقه و حقوق بدون گرایش خاص و اختلافی، چهره های علمی و اهل قلم و اندیشه در سنین مختلف جمع می شوند و برنامه های انجمن را پیش می برند.

* ویژگی های انجمن فقه و حقوق اسلامی

انجمن های علمی حوزه علمیه قم همگی در مسیر تعالی و نقش آفرینی در رشته های مربوط به خود در تلاش هستند و خدمات ارزشمندی را نیز در این عرصه ارائه داده اند؛ در این میان انجمن فقه و حقوق دارای ویژگی هایی است که در اینجا ذکر می کنم:

- انتخاب مسئول انجمن فقه و حقوق اسلامی به عنوان رئیس شورای انجمن های علمی؛

- انتخاب مسئول انجمن فقه و حقوق اسلامی به عنوان مسئول کمیسیون فقهی انجمن های علمی؛

- انجمن فقه و حقوق اسلامی از بین ۲۰ انجمن فعال حوزه جزو چند انجمن اول در عرصه فعالیت بوده است.

سوال: از فعالیت های دیگر انجمن فقه و حقوق اسلامی اگر نکته ای مانده، بفرمایید.

موارد زیر، از دیگر فعالیت هایی که دراین بخش می توان به آن اشاره کرد:

- برگزاری ۷ میزگرد علمی مختلف؛

- برگزاری ۲ یادواره علمی؛

- ارائه ۲ طرح پژوهشی شامل: طرح پژوهشی ممیزی دانش حقوق که انجام شد و دیگری طرح نیازسنجی حقوق و قضا است در حال پیگیری و عقد قرارداد می‌باشد؛

- معرفی اعضای انجمن و مشارکت اعضا به مراکز علمی از جمله داوری کتاب سال و جشنواره مقالات برتر حوزه و ...؛

- انعقاد تفاهم‌نامه با بیش از ۱۰ مرکز علمی حوزه و دانشگاه از جمله: مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی، مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی پایگاه مجلات تخصصی نور، انجمن حدیث، موسسه سروش حکمت مرتضوی، موسسه صراط مبین هدایت، انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه علمیه و... ؛

- مصاحبه با خبرنگاری و صداوسیما

- برگزاری یادواره علمی دکتر ناصر قربان نیا به همراه مجمع عمومی سالیانه انجمن و همچنین با محوریت فقه، حقوق و اخلاق.

سوال: در پایان، به عنوان کسی که سالها در حوزه هستید و سابقه زیادی در فعالیت در انجمن های علمی داشتید، برای این که انجمن ها از آنچه هستند، مفید تر باشند، چه پیشنهادی دارید؟

به نظرم، نخستین نکته این است که انجمن ها در حوزه های علمیه به عنوان حلقه های علمی محض به آنها نگاه شود، نه یک فراورده غربی که دنیا دنبال آن رفته و پس ما هم باید به دنبال آن برویم. انجمن ها گعده های علمی هستند باید آنها را یک نهاد بسیار مطلوب و مطبوع و پرثمر دانست.

دیگر این که حوزه انجمن های علمی را جزئی از خود بداند، نه به عنوان بخشی که از سوی حکومت و نهادها و افکار خاص که وارد حوزه شده است.

نکته دیگر این که بدانیم دانش به ویژه در انجمن ها جا برای رشد دارد. دانش فقه بسیار مورد توجه بوده و فقهای ما کارهای زیادی انجام داده اند، ولی خیلی خیلی راه برای ادامه راه وجود دارد. در چنین شرایطی باید هر کسی نظریات خود را مطرح کند و نقد دیگران را بشنوند و پاسخ دهند. باید شرایطی ایجاد شود که هر کس هر بحثی در عرصه فقه و حقوق دارد، حتی اگر انکار ضروری باشد، بیاید و بحث کند و مؤدبانه مطرح کند و محترمانه نیز نقد شود.

گفت و گو: علیرضا سهلانی