به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام سید حسین علوی استادیار گروه قرآن و مستشرقان جامعة المصطفی(ص) در مدرسه شبهه ‌پژوهی «مطالعات قرآنی خاورشناسان» که به همت مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه‌ های علمیه و با همکاری مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث، پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن و مؤسسه آموزش عالی ائمه اطهار(ع) برگزار شد، به تشریح «جریان شناسی مطالعات قرآنی خاورشناسان» پرداخت و گفت: به طور کلی قرآن پژوهی در غرب توسط پنج جریان دنبال شده است.

وی ادامه داد: این پنج جریان اصلی شامل جریان جدلی تبشیری یا سنتی، جریان تشکیکی یا تجدید نظر طلبان، جریان علمی انتقادی که جریان غالب است، جریان رهیافتگان که نومسلمانان هستند و جریان کارشناس نماها می باشد. همچنین جریانی در میان خود غربی ها موسوم به جریان سنتی یا خوش بین ها نیز وجود دارد، اما به دلیل پایین بودن تعداد افراد آن، در ردیف جریان های اصلی و کلی قرار نمی گیرد.

جریان جدلی تبشیری از اوایل ظهور اسلام تا سده هجدهم جریان غالب مواجهه غیرمسلمانان با اسلام بود

حجت الاسلام علوی با برشمردن ویژگی های جریان جدلی تبشیری قرآن پژوهان غربی اظهار کرد: این جریان از اوایل ظهور اسلام تا سده هفدهم و هجدهم جریان غالب مواجهه غیرمسلمانان با اسلام بوده است. این جریان بیشتر به دنبال خدشه دار کردن جایگاه پیامبر اسلام(ص) و قرآن کریم بوده و اتهاماتی همچون شاعر بودن، اقتباس از کتاب های مقدس پیشین را به پیامبر اکرم نسبت می دادند. تشکیک در اصالت قرآن، تحریف آن، تشکیک در اعتبار تاریخی قرآن کریم و تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه که در برخی مقالات امروزی نیز مطرح می شود نشأت گرفته از فعالیت های های جریان تبشیری جدلی می باشد. هدف جریان تبشیری جدلی تخریب و تخطئه اسلام است.

وی افزود: کتاب «تصاویر محمد(ص) در اروپا» نوشته جان تولان که در سال ۲۰۱۹ نوشته شده است، شامل بررسی شناخت غرب از پیامبر اسلام(ص) از سده دوازدهم تا سده بیست و یکم میلادی می باشد. در این کتاب آمده است که در دوره های اولیه مواجهه اروپا با اسلام، غربی ها پیامبر اکرم را فردی فریب خورده و فریب کار معرفی کرده اند و در قرون بعدی به عنوان شخصی دروغگو و مشرک که از دین مسیحیت خارج شده است، معرفی نموده اند. همچنین این کتاب می گوید در قرن های نوزدهم و بیستم همین شخص فریب خورده و فریب کار به یکی از انبیای الهی و سردمدار یکی از ادیان ابراهیمی تبدیل شد.

تشکیک در اصالت قرآن؛ مهمترین راهبرد مستشرقان تجدید نظر طلب

استادیار گروه قرآن و مستشرقان جامعة المصطفی(ص) ضمن پرداختن به برخی از ویژگی های جریان تشکیکی یا تجدید نظر طلب خاطرنشان کرد: این جریان که در قرن بیستم جان گرفت، توسط افرادی همچون آلفونس مینگانا و جوزف شاخت بنیان گذاری شد. این جریان که خود را اصلاح طلب می خواندند و به ایجاد تشکیک در اصالت متون اسلامی پرداختند.

وی گفت: جریان تشکیکی در مقابل جریان سنتی قرار می گیرد؛ زیرا جریان سنتی مانند خود مسلمانان می گفتند ما می توانیم از متون اولیه اسلامی همچون خود قرآن، سیره یا تفاسیر اولیه حقیقت تاریخ اسلام و آنچه در صدر اسلام اتفاق افتاده است را بشناسیم. اما جریان تشکیکی می خواستند اصالت متون اولیه اسلامی خدشه دار کرده و گفتند که این منابع نمی توانند ما را به حقایق تاریخ اسلام برسانند و از آنجا که این منابع خودشان گرفتار تحریفات شده اند و یا در معرض تحریف بوده اند، ما نمی توانیم برای رسیدن به واقعیت ها به آن ها اتکا کنیم.

وَنزبرو؛ مستشرقی که در زمینه تاریخ تدوین قرآن تشکیک کرد

حجت الاسلام علوی یادآور شد: در دوره بعد یعنی در قرن های بیستم و بیست و یکم افرادی همچون جان وَنزبرو و شاگردانش جریان جدیدی موسوم به جریان شک گرایان نوین را راه اندازی کردند. مهمترین چالشی که این جریان در مورد قرآن کریم ایجاد کرد در زمینه تاریخ تدوین و مکتوب شدن کتاب قرآن بود. آنان می گویند در میان یهودیان حدود دو تا سه قرن طول کشید تا امت یهودیت تشکیل و کتاب مقدس آن ها تدوین شود و طبیعتاً همین موضوع در جامعه مسلمانان نیز بوده است. برخی از افراد شاخص این جریان مدعی هستند که قرآن کریم قبل از اینکه در شبه جزیره عربستان نازل شده باشد در بابل قدیم یا عراق امروزی تدوین شده است. برگرداندن قرآن به زبان سریانی آرامی نیز یکی دیگر از اقدامات اندیشمندانی از این جریان می باشد که معتقد بوده اند قرآن کریم دارای اصل و ریشه زبانی سریانی آرامی است و برای فهم بهتر آن باید به این زبان بازگردانده شود.

وی تصریح کرد: تدوین و تثبیت دیرهنگام قرآن، عدم وجود شاهد یا مدرک دال بر اصل بودن قرآن موجود، عدم اعتبار روایات، سیره و تفاسیر به دلیل فاصله نوشته شدن آن ها از زمان نزول قرآن و شکل گیری قرآن کریم با تکیه بر سنت عهدینی در خارج از شبه جزیره عربستان از جمله پیش فرض های جریان تجدید نظر طلب را شامل می شد.

جریانی که تضعیف کننده تشکیکی ها شد

این استاد جامعة المصطفی(ص) با تأکید بر آثار جریان علمی انتقادی مستشرقان به عنوان عامل تضعیف جریان تشکیکی ها بیان داشت: آثار مستشرقانی همچون ویلیام گراهام، جان برتون و خانم نویورت در مقابل اندیشه های تجدید نظر طلبان نوشته شدند و موجب تضعیف آن ها در جهان غرب گشت. البته افراد زیادی از مسلمانان نیز در مقابل این اندیشه ها قلم زدند.

وی گفت: مهمترین دلیل تشکیکی ها که عدم وجود شواهد تاریخی در مورد اصالت قرآن کریم بود، به وسیله آثار موجود از مکاتبات باقیمانده دو سده اول هجری همچون نامه های بین عمر بن عبدالعزیز و لئوی سوم که در آن ها به برخی از محتوای قرآن کریم اشاره شده است، به چالش کشیده شد. همچنین این انتقادات با کمک منابعی همچون یوحنای دمشقیه که متعلق به همان دوران دو سده اول مورد مدعای تشکیکی ها بود و در آن از قرآن کریم تحت عنوان کتاب مقدس، کتاب او و این کتاب تعبیر شده است، این انتقادات صورت گرفت.

حجت الاسلام علوی افزود: امروزه دنباله روهای تشکیکی ها در عصر حاضر به صورت معتدل تر حرکت کرده و دیگر همچون سر دسته خود یعنی جان ونزبرو به صورت افراطی قلم نمی زنند.

برخی از چهره های شاخص جریان علمی انتقادی

وی ضمن بیان برخی از افراد شاخص در جریان علمی انتقادی مستشرقان ادامه داد: این جریان به موازات جریان تجدید نظر طلب در غرب زنده بوده و امروزه اکثریت مستشرقان را که افرادی معتدل تر از تشکیکی ها هستند، شامل می شود. افرادی همچون خانم مک اولیو، ویلیام گراهام، اولیور لیمن،کارل ارنست، گابریل سعید رینولدز، نیل رابینسون و خانم نویورس در ردیف این جریان قرار می گیرند. افراد فعال این جریان به نقد تاریخی با رویکرد پدیدارشناسانه پرداخته، آن را با روش های هرمونوتیکی تلفیق نموده اند و در نهایت یک کار میان رشته ای انجام می دهند. این ها به نوعی در مقابل جریان تشکیکی قرار گرفته و آرا و اندیشه های آن را مورد نقد قرار داده اند.

جریان علمی انتقادی نگاه فرهنگی به دین دارند

استادیار گروه قرآن و مستشرقان جامعة المصطفی(ص) اظهار کرد: این جریان دین را به مثابه یک پدیده فرهنگی نگاه می کنند و می گویند اصل وظیفه ما این است که جوامع را به لحاظ فرهنگی مطالعه کنیم و دین هم یکی از مهمترین فاکتورها در زمینه فرهنگ می باشد. پس دین را هم باید با نگاه کلان مطالعات فرهنگی نگاه کنیم. آن متن قرآن هم یک متن مستند دانسته و معتقدند قرآن نیز می تواند ما را به آن واقعیت تاریخی صدر اسلام برساند. از نظر این ها منابع اسلامی نیز معتبر بوده، اما همچون خود ما مسلمانان می گویند که این منابع با اطلاعات غیرمعتبر نیز مخلوط شده و می بایست مورد پالایش قرار گیرند.

وی با برشمردن برخی از آثار مهم جریان علمی انتقادی خاطرنشان کرد: کتاب «اقتدا به محمد(ص)» اثر آقای کارل ارنست کتابی بود که بعد از واقعه یازده سپتامبر و در زمانی که در غرب بدبینی های بسیار زیادی نسبت به اسلام ترویج می شد، با هدف برطرف نمودن یا کاهش سوء ظنی که از طریق نشر اطلاعات نادرست در غرب ایجاد شده بود، نوشته شده است. مؤلف این کتاب نوشته است پیامبر آن چیزی که جریان های تندرو معرفی می کنند نیست و شخصیتی است که می تواند در دنیای امروز ما هم به عنوان الگویی برای جامعه اسلامی باشد. کتاب «تورات، انجیل و قرآن؛ سه کتاب، دو شهر و یک داستان» نوشته آقای آنتونی لسلس نیز یکی دیگر از آثار این جریان است که نویسنده آن سعی دارد بگوید این سه کتاب مقدس در واقع یک داستان را نقل می کنند، از یک منبع بوده و پیروان آن ها باید هر سه این کتاب ها را با هم مطالعه کنند. این دو کتاب به فارسی نیز ترجمه شده و برای همه ایرانیان قابل مطالعه است.

اکثر فعالین جریان علمی انتقادی دارای اندیشه های بین الادیانی هستند

حجت الاسلام علوی افزود: یکی از نکات مهم در مورد جریان علمی انتقادی این است که اکثر افراد فعال این جریان دارای نگاه های بین الادیانی بوده و بیشتر سعی می کنند به مطالعات تطبیقی بپردازند.

وی گفت: جریان علمی انتقادی در عین اینکه به نقد جریان تشکیکی پرداخته است در درون خودش نیز دچار خودانتقادی نیز هست. یعنی افرادی از این جریان به نقد آثار برخی دیگر از خودشان هم پرداخته اند.

قرآن از نظر جریان علمی انتقادی

این استاد جامعة المصطفی(ص) برخی ویژگی های قرآن کریم از نگاه جریان علمی انتقادی مستشرقان را برشمرد و تصریح کرد: آن ها قرآن کریم را به عنوان یک متن مقدس و دینی پذیرفته اند، اما از آن به عنوان متن مقدس مسلمان ها یاد می کنند. یعنی آن ها مانند ما معتقد به وحیانی بودن قرآن نیستند.

وی ادامه داد: جریان رهیافتگان که سومین جریان استشراق است شامل افرادی می شود که قبلاً غیرمسلمان بوده و در حال حاضر به ظاهر مسلمان شده اند. این جریان دارای خط فکری منسجمی نبوده و می تواند شامل اندیشه های سنتی، مدرن و پست مدرن و حتی فمنیسم اسلامی هم باشد. تنها نکته مثبت این جریان این است که به طور کلی در مقابل جریان های افراطی غرب، به عنوان مدافع اسلام و قرآن به شمار می آید.

آمنه ودود؛ منتسب به جریان رهیافتگان و از مؤسسین فمنیسم اسلامی

حجت الاسلام علوی گفت: افرادی همچون خانم مریم جمیله، خانم آمنه ودود، آقای جاناتان براون و جوزف لومبا از افراد شاخص در جریان رهیافتگان هستند. خانم آمنه ودود در کنار افراد همفکر خود، جریان فمنیسم اسلامی را راه اندازی کرده اند. او نویسنده کتاب «قرآن و زن» می باشد که تفسیر و برداشتی زنانه از قرآن کریم را ارائه داده و لازم است محتوای آن مورد نقد و بررسی اندیشمندان اسلامی قرار گیرد. جاناتان براون هم در حوزه اهل سنت و با نگاه مدرن فعالیت دارد.

وی اظهار کرد: جریان رهیافتگان می تواند به نوعی مدافع اسلام در مقابل جریان های افراطی باشد، اما متأسفانه دارای پس زمینه های فکری و فرهنگی غیراسلامی بوده و تحت تأثیر اندیشه های یهودی، مسیحی و فرهنگ غربی دیدگاه های خود را به عنوان مسلمان مطرح می کنند؛ پس میزان آسیب زنندگی آن ها می تواند به مراتب بیشتر از شبهاتی باشد که سایر مستشرقان مطرح می کنند.

کارشناس نماها؛ بازمانده های جریان جدلی تبشیری و محروم از مجامع دانشگاهی

استادیار گروه قرآن و مستشرقان جامعة المصطفی(ص) اظهار کرد: جریان کارشناس نماها که چهارمین جریان اصلی مستشرقان به شمار می آید، ادامه همان جریان جدلی تبشیری بوده و به دلیل به انزوا کشیده شدن آن جریان فقط در میان عوام کار می کنند و از حضور در مجامع علمی محرومند.

وی گفت: در سال ۲۰۱۳ شورای عمومی مسلمانان آمریکا گزارشی را تحت عنوان «فاقد صلاحیت» منتشر کردند؛ در آن گزارش نام ۲۵ تن از افرادی را که در فضای مجازی و رسانه ها و نشریات به عنوان کارشناس خاورمیانه و مطالعات قرآنی فعالیت داشتند اما فاقد هرگونه مدرک علمی یا مطالعه آکادمیک در مورد اسلام و قرآن بودند، اعلام شد. کتاب «میراث جهاد» از مطرح ترین آثار نوشته شده از سوی یکی از نویسندگان منتسب به این جریان است.

نقد جریان های استشراق با استفاده از تقابل موجود میان آن ها

حجت الاسلام علوی در پایان، آثار جریان های قرآن پژوه غربی را در مقابل یکدیگر دانست و خاطرنشان کرد: آثار هرکدام از این جریان ها می تواند وسیله ای برای به چالش کشاندن آثار دیگر جریان ها باشد و لزومی ندارد برای نقدهای برون دینی به تولید محتوای جدید بپردازیم؛ به عبارت دیگر این جریان های استشراق در تقابل با یکدیگر شکل گرفته و هرکدام جایگاه و اندیشه های دیگری را زیر سؤال می برد.