حجت الاسلام مهدی جعفرزاده رئیس اندیشکده مطالعات بنیادین هوش مصنوعی ستاد راهبری فناوری های هوشمند و قائم مقام دبیر علمی همایش بین المللی هوش مصنوعی فرهنگ و علوم اسلامی در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه با بیان برخی نیازها و چالش های عرصه آموزش به ذکر ظرفیت ها و زمینه های ایفای نقش هوش مصنوعی برای ارتقاء مدیریت آموزش در حوزه های علمیه پرداخت که در ادامه می خوانید:

بفرمایید رویکرد فعالان عرصه هوش مصنوعی در قالب ستاد راهبری فناوری های هوشمند و اندیشکده مطالعات بنیادین هوش مصنوعی این ستاد در خصوص تجهیز حوزه های علمیه به هوش مصنوعی چه بوده و در این زمینه تاکنون چه فعالیت هایی را دنبال کرده است.

ایام سوگواری سید و سالار شهیدان را خدمت شما تسلیت عرض می کنم.همانطور که در فعالیت های تقریبا سه ساله دغدغه مندان این عرصه -که مجموع آن در قالب ستاد راهبری فناوری های هوشمند ظهور و بروز یافته است- نمایان است جهت گیری کلان ما در ابعاد علمی، راهبردی، گفتمان سازی و فنی تعریف شده است و به بیان بهتر می توان گفت مجموعه ستاد ماموریت خود را در گستره ای وسیع و در لایه های مختلف مرتبط با فناوری های هوشمند دیده است و به صورت ویژه از همان ابتدا در موضوع کاربست فناوری های هوشمند در حوزه های علمیه دارای برنامه و اهداف خرد و کلان بوده است.

اگر بخواهم به عنوان نمونه برخی از عناوین فعالیت ها را بگویم برگزاری رویدادهای پیوند که با هدف ایجاد ادبیات مشترک مابین متخصصین فنی هوش مصنوعی و مسئولین حوزه علمیه برگزار گردیده است یکی از این اقدامات است. اقدام دیگر ستاد را می توان برگزاری جلسات و نشست های مشاوره ای با هدف آشنایی مراکز حوزوی با قابلیت های هوش مصنوعی دانست و لازم به توضیح است که مجموع این اقدامات اخیرا منتهی شد به افتتاحیه رویداد تبادل عرصه فرهنگ و علوم اسلامی که در مرکز مدیریت حوزه های علمیه با حضور شخصیت هایی همچون مدیر حوزه های علمیه و معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری و مدیران مراکز حوزوی و شرکت های فنی عرصه فناوری های هوشمند برگزار شد. طی این رویداد از سویی نیازهای مراکز حوزوی در ابعاد آموزش، پژوهش، تبلیغ و... شفاف تر شد و از سویی شرکت های فنی با این دغدغه ها آشنا شده و توانستند در فضایی مناسب با مراکز مرتبط با علوم اسلامی ارتباط برقرار کنند.

ممنون از توضیح شما. با توجه به این که موضوع صحبت ما بیشتر در زمینه کاربست هوش مصنوعی در عرصه های مرتبط با آموزش است اگر ممکن است در این خصوص توضیحاتی بفرمایید.

امروزه همانطور که در مراکز آموزشی مختلف اعم از آموزش و پرورش، دانشگاه ها و موسسات آموزشی و... نیاز به فناوری های نوین بیشتر حس می شود و مراکز به سمت به روز رسانی و ارتقاء خود هستند، حوزه های علمیه هم در محورهای مرتبط با آموزش لازم است ابزارهای خود را به روز کند و با استخدام فناوری های هوشمند در مباحث آموزشی تحولات چشم‌گیری را رقم بزند.

همانطور که این روزها مشهود است پیشرفت هوش مصنوعی بسیاری از فعالیت های بشری را تحت الشعاع قرار داده است. این ابزار قابلیت ارتقاء کیفیت و افزایش بهره وری کارها را به خوبی داراست و ما نیز با آگاهی از این مساله از ابتدا به سمت شناسایی ظرفیت های هوش مصنوعی به منظور رفع نیازهای حوزوی حرکت کرده ایم.

مساله آموزش در حوزه های علمیه و مدیریت آموزشی از مهم ترین مسائلی است که اثرات خود را در تمامی جنبه های علوم و فرهنگ اسلامی به نمایش می گذارد لذا در این خصوص توانسته ایم با احصاء نیازها، چالش ها و خلاء ها به بخش قابل توجهی از ایده های کاربردی هوش مصنوعی در این عرصه دست یابیم.

لطفا تعدادی از نیازها یا چالش هایی که در زمینه مدیریت آموزشی وجود دارد و می توان با هوش مصنوعی آن ها را مرتفع کرد بفرمایید.

به عنوان نمونه برخی موارد را خدمت شما عرض می کنم. به نظر می رسد کاربست هوش مصنوعی می تواند مقوله سنجش طلاب و اساتید را تسهیل و تدقیق کند. طراحی سیستم‌های هوشمند با هدف سنجش و ارزیابی تحصیل طلاب، ارزیابی تدریس اساتید، سنوات تدریس و... می تواند به مدیریت آموزشی حوزه های علمیه کمک شایان توجهی کند.

تجربه های مشابه در مراکز آموزشی داخلی و خارجی نشان می دهد که ابزارهای خوبی در زمینه تقویت مهارت های تدریس، شناسایی و پیشنهاد راهکارهای متناسب در جهت بهبود واحدهای آموزشی، دانش افزایی و تعالی فنی و حرفه ای اساتید قابل ایده پردازی و طراحی است.

همچنین به منظور تحلیل کیفیت آموزش اساتید یا کیفیت واحدهای درسی، ابزارهایی برای تحلیل داده‌های آموزشی و بررسی نظرات طلاب و... می تواند طراحی و مورد استفاده قرار گیرد.

در سطحی کلان تر، این قابلیت وجود دارد که با طراحی سامانه های جامع برنامه ریزی و نظارت سازمانی موجب بهبود فعالیت مدیران ستادی حوزه های علمیه در مقوله آموزش شد.

علاوه بر لایه مدیریت آموزش به نظر می رسد در خصوص تحصیل فردی طلاب و یا مدیریت کلاس های تحصیلی و مواردی از این قبیل هم چالش ها و متقابلا راهکارهایی با استفاده از هوش مصنوعی وجود دارد. لطفا در این خصوص توضیح دهید.

بله همینطور است. به عنوان نمونه طراحی سامانه های دستیار آموزشی هوشمند تحصیلی می تواند به کمک اساتید و طلاب آمده و مواردی همچون کمک به بهبود یادگیری دروس، راهنمایی آنلاین و هوشمند، تالار گفتگو و مباحثه با ربات هوش‎مصنوعی در موضوعات درسی مختلف و ... را انجام بدهد.

در زمینه برنامه ریزی تحصیلی که همیشه مورد توجه و دغدغه طلاب اساتید و مسئولین حوزوی بوده است، می توان با ابزارهای هوشمند علاوه بر کاهش هزینه ها، دقت و کیفیت برنامه ریزی تحصیلی را در سرفصل هایی همچون تحلیل و پیشنهاد برنامه های درسی، عناوین دروس، ساعت ها، انتخاب درس، پیش بینی ها و هشدارهای لازم، داشبوردها و گزارشات آماری، ارزیابی رشد تحصیلی، پیش بینی روند رشد تحصیلی، تطبیق دروس جاری و سفیران، تحصیل همزمان و... را بهبود داد.

در عرصه مشاوره تحصیلی نیز همواره دچار چالش های خاصی بوده و هستیم. به نظر می رسد برای رفع این نیازها می توان به سمت طراحی سامانه هایی هوشمند رفت که تا این سامانه ها به صورت اصولی و مطابق با رویکردهای بومی و حوزوی در مواردی مانند پیشنهاد بهترین مسیر آموزشی برای هر طلبه به کمک الگوریتم‌های هوش‎مصنوعی، جمع آوری تحلیل و طراحی داده‌های آموزشی و تحلیل رفتار طلاب به ما کمک کند. از دیگر خدمات این سامانه ها زمینه هایی مانند پیش‌بینی نتایج آموزشی و بهبود عملکرد طلاب و افزایش کارایی و بهره‌وری در آموزش طلاب، پیشنهاد دوره‌های آموزشی و انتخاب واحد متناسب با مهارت، تسلط، علاقه، رفتار و سوابق طلبه (سامانه‎ های توصیه گر) می باشد.

اگر مواردی در خصوص ارتباط هوش مصنوعی با رفع نیازهای مرتبط در بُعد پذیرش یعنی قبل و حین جذب طلاب جدیدالورود و نیز پس از اتمام تحصیل عمومی طلاب مد نظر دارید برای مخاطبین ذکر کنید.

ظرفیت سامانه های هوشمند می تواند در بحث سنجش و پذیرش با هدف بهبود فرآیند به وسیله تحلیل فرآیند‏های فعلی و پیشنهاد فرایندهای کارآمدتر و... در قالب سامانه جامع سنجش و پذیرش به کارگیری شود. همچنین دغدغه هایی در زمینه افزایش جذب کمی و کیفی طلاب وجود دارد که با استفاده از این سامانه جامع می شود تا حد قابل توجهی مرتفع شود.

از دیگر امکاناتی که می توان در این سامانه در نظر گرفت قابلیت ارائه پیشنهاد در زمینه رویکردهای تبلیغاتی موثر برای افزایش جذب سال‏های آتی در حوزه‎ها با استفاده از تحلیل تجارب و اطلاعات سال جاری و نیز پیامدسنجی شیوه های فعلی از طریق تحلیل بازخوردها و ... می باشد. این ظرفیت در هوش مصنوعی وجود دارد که همسو با سیاست ها و الزاماتی که برای آن تعریف می کنیم به ارائه راهکارهای هدفمند و دقیق در تبلیغات جذب طلبه مطابق با گروه‌های مختلف جامعه (بخش بندی مخاطب) و ... بپردازد.

در مساله تولید محتوای چند رسانه ای، انیمیشن، صوت، تصاویر ثابت و متحرک با استفاده از هوش‎مصنوعی می توان تبلیغات پذیرش حوزه‎ها را به صورت خودکار و با کمترین استفاده از منابع انسانی همراه با کیفیت بالای تولیدات تبلیغاتی، کمترین زمان ، کمترین هزینه تولید و جهت دهی کرد.

فارغ از موارد فوق فرایند پذیرش خود دارای بخش های متنوعی است به طور مثال یکی از اقداماتی که انجام می شود بحث مصاحبه از متقاضیان ورود به حوزه های علمیه است که وجود دستیار هوشمند به بهبود این مقوله کمک می کند یعنی ربات هوشمند مطابق با شاخص‏های حوزه علمیه به ما در بررسی درخواست‏های پذیرش طلاب، ارزیابی و مصاحبه آنلاین ، مصاحبه عمومی، علمی، و ارزیابی شاخص های علمی، مهارتی، تربیتی، پژوهشی و.... کمک کند.

استعدادسنجی از مهم ترین مراحلی است که اگر در ابتدای تحصیل به خوبی انجام گیرد بسیاری از هزینه های مادی و معنوی جامعه حوزویان را کاهش می دهد. طراحی زیرسامانه های استعدادسنجی بومی که بتواند به شناسایی پتانسیل طلاب جدید از طریق محاسبه امتیازات و معیارهای مختلف و ... بپردازد رفع این نیاز را به خوبی پوشش می دهد. این سامانه می تواند با پیشنهاد رشته و محل تحصیل از طریق تحلیل رزومه و مدارک تحصیلی داوطلبین بخشی از این فرایند را با سرعت بالاتر و خطای کمتر به عهده بگیرد.

حتی می توان در جهت پیش‌بینی و شناسایی دلایل ترک تحصیل طلاب یا کاهش انگیزه آن ها از طریق تحلیل داده ها و تجارب قبلی و فعلی امکاناتی را در سامانه جامع تعبیه کرد و علاوه بر آن در همین رابطه به تحلیل ایده‎ها، نظرات و انتقادات طلاب جذب شده فعلی و پیشنهاد راهکارهای مناسب در جذب و پذیرش سال‏های آتی و ...) پرداخت.

این ها نمونه هایی از کاربرد فناوری های هوشمند و هوش مصنوعی در زمینه پذیرش و جذب طلاب بود و اما در نهایت در بازه فارغ التحصیلی می توان به ایده هایی در زمینه طراحی سامانه هایی اشاره کرد که با استفاده از تمامی داده های قبلی اعم از تحلیل سوابق کاری، پژوهشی، مهارتی، آموزشی و... به ارائه پیشنهاداتی در زمینه به کارگیری طلاب در مراکز مختلف مرتبط با تخصص و توانمندی آن ها می پردازد.

با تشکر از شما به عنوان سوال پایانی لطفا مختصری از اقداماتی که در جهت رفع این نیازها در حال انجام است بفرمایید.

همانطور که بیان شد از ابتدای ورود جدی دغدغه مندان این حوزه تحت قالب ستاد فناوری های هوشمند و مجموعه های تابعه آن از جمله اندیشکده مطالعات بنیادین هوش مصنوعی، همواره بسترسازی و کارسازی برای بهبود کاربست این فناوری ها در حوزه های علمیه یکی از سیاست های اصلی بوده است. بخش قابل توجهی از این اقدامات ها نیز با رویکرد گفتمان سازی و نگاهی ستادی بوده است یعنی ایجاد یک نقطه اتصال -یا به اصطلاح هاب- برای تجمیع ظرفیت های در یک جبهه ی واحد و حرکت هدفمند حوزه های علمیه در کاربست فناوری ها. لذا سلسله جلسات زیادی با مسئولین و ذی نفعان صورت گرفته است و امیدواریم با همراهی و همکاری همه عزیزان بتوانیم با موفقیت به چشم اندازهای مد نظر دست پیدا کنیم.

گفت و گو: یوسف شعبانعلی