به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «احکام خانواده در پرتو فقه اسلامی» اثری از آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی است که در آن به احکام شرعی موضوعات مختلف زندگی اشاره شده و «حوزه نیوز» به انتشار این احکام در شماره های گوناگون خواهد پرداخت.
بخش بیست و پنجم: ارث زن و شوهر
- ارث شوهر
سؤال ۱۰۵۹. هرگاه زن دائمی از دنیا برود چه مقدار ارث به شوهر او می رسد؟
جواب: اگر فرزندی نداشته باشد نصف تمام مال او به شوهر می رسد و بقیه را ورثه دیگر می برند و اگر از آن شوهر یا از شوهر دیگری فرزندی داشته باشد یک چهارم تمام مال او به شوهرش می رسد و بقیه به وارثان دیگر.
سؤال ۱۰۶۰. هرگاه زن در حال بیماری، شوهر کند و با همان بیماری از دنیا برود شوهرش از او ارث می برد؟
جواب: ارث می برد، خواه نزدیکی کرده باشد یا نه.
سؤال ۱۰۶۱. هرگاه زن را به ترتیبی که در احکام طلاق گفته شد، طلاق رجعی دهد و در بین عدّه بمیرد شوهر از او ارث می برد؟
جواب: آری ارث می برد.
سؤال ۱۰۶۲. اگر شوهر زن را طلاق رجعی دهد و در بین عدّه بمیرد، زن از او ارث می برد؟
جواب: آری ارث می برد.
سؤال ۱۰۶۳. اگر زن و شوهر طلاق بائن بگیرند و در بین عدّه یکی از آنها بمیرد، طرف مقابل از او ارث می برد؟
جواب: خیر، در عدّه طلاق بائن هرگاه یکی از آنان بمیرد دیگری از او ارث نمی برد.
سؤال ۱۰۶۴. آیا مهریه زن جزء ترکه اوست و اگر جزء ترکه اوست آیا شوهر می تواند به نسبت سهم الارث خود از آن، کسر و مانده مهریه را به سایر ورثه زن (زوجه خود) پرداخت نماید؟
جواب: آری جزء ترکه اوست و مانند سایر اموال تقسیم می شود.
سؤال ۱۰۶۵. هر گاه زن از دنیا برود و به غیر از شوهر وارث دیگری نداشته باشد اموال او به چه کسی می رسد؟
جواب: اگر زوجه از دنیا برود و وارثی نداشته باشد تمام اموال او به شوهرش می رسد.
سؤال ۱۰۶۶. شوهر در ضمن عقد تعهّد می دهد که پس از عروسی و آمدن زوجه به خانه او، چند یا چندین قلم کالا و چیز دیگری به عنوان جهیزیه، برای همسرش خریداری نماید. بعد از عروسی و قبل از این که شوهر به تعهّد خود عمل نماید همسرش فوت می کند. اگر سایر ورثه این زن از طریق دادگاه زوج را ملزم به انجام تعهّد نمایند، آیا خود شوهر نیز جزء ورّاث زنش می باشد و از جهیزیه ای که می خرد، ارث می برد؟
جواب: سهم الارث دارد.
سؤال ۱۰۶۷. فردی که نظامی بوده، بر اثر جدال و نزاع خانوادگی، با پدر زنش درگیر شده است. پدر زن به طرف اسلحه داماد دست دراز کرده و قصد استفاده از اسلحه را داشته است; او برای این که پدر زنش دست از جدال و نزاع بردارد، ابتدا دو تیر هوایی شلیک می کند، سپس به علّت این که پدرزن دور نشده، بلکه با چوبدستی به طرف او و اسلحه اش نزدیک می شود، به طرف دست پدرزنش شلیک می کند که ناگهان همسرش به حمایت از پدرش درمی آید و در این میان اشتباهاً کشته می شود. قاتل از این همسر، دارای پسری دو ساله است و متوفّیه پدر و مادر هم دارد. در این مورد سهم همسر، پسر، پدر و مادر متوفّیه را بطور دقیق مشخّص نمایید.
جواب: یک ششم دیه کامله به پدر و یک ششم دیه کامله به مادر و بقیه به فرزند می رسد و چیزی از دیه به شوهر نمی رسد; خواه دیه قتل خطا باشد یا دیه قتل عمد، که گاه به جای قصاص توافق بر آن می شود.
سؤال ۱۰۶۸. چنانچه مهریه خانمی سفر حجّ بوده، و آن خانم قبل از تشرّف به حجّ، فوت نماید، آیا ورثه وی می توانند مهریه را مطالبه کنند؟ نحوه تقسیم یک سفر حجّ، بین چند وارث چگونه خواهد بود؟
جواب: آری می توانند مطالبه کنند، و هزینه یک حجّ به هنگام فوت آن مرحومه را از شوهر او می گیرند، و مانند سایر اموال زن بین همه ورثه تقسیم می کنند.
سؤال ۱۰۶۹. اگر زنی که در حالت حیات مهریه اش را مطالبه نکرده فوت کند، آیا ورثه این زن می توانند مهریه او را از شوهر مطالبه کنند، اگر شوهر هم مرده باشد حکم مسأله چیست؟
جواب: همانطور که در بالا اشاره شد مهریه مانند سایر دیون است و به ارث منتقل می شود، و ورثه می توانند آن را مطالبه کنند.
سؤال ۱۰۷۰. چرا اسلام سهم الارث مردان را دو برابر سهم زنان قرار داده است؟
جواب: دلیل آن روشن است; زنان هنگامی که شوهر می کنند هزینه ای برای زندگی نمی پردازند، و تمام هزینه آنها در اسلام بر دوش مردان است. به تعبیر دیگر، مردان هم باید هزینه زندگی خود را بپردازند و هم هزینه زندگی فرزندان و زنانشان را، و با این حال طبیعی است که سهم ارث آنها بیشتر باشد. ممکن است گفته شود بعضی از زنان شوهر نمی کنند، و بعضی از مردان زن نمی گیرند، درباره آنها چطور؟ پاسخ آن نیز با توجّه به یک نکته معلوم می شود، و آن این که: قوانین الهی، (بلکه تمام قانونها) هماهنگ با نوع افراد جامعه است، و افراد استثنایی معیار قوانین نیستند.
- ارث زن
سؤال ۱۰۷۱. هرگاه مردی از دنیا برود چه مقدار ارث به همسر دائمی او می رسد؟
جواب: هرگاه فرزند نداشته باشد، یک چهارم مال او را همسر دائمی او می برد و بقیه را ورثه دیگر و هرگاه از آن زن یا از زن دیگر فرزند داشته باشد، یک هشتم مال به زن او می رسد و بقیه به وارثان دیگر.
سؤال ۱۰۷۲. زن از کدام اموال شوهر ارث می برد؟
جواب: زن از تمام اموال منقول شوهر ارث می برد، ولی از زمین و قیمت آن ارث نمی برد، خواه زمین خانه باشد یا باغ، یا زمین زراعتی و مانند آن و نیز از خود هوایی ساختمان ارث نمی برد، مثل بنا و درخت، امّا باید هوایی را قیمت کنند و از قیمت آن سهم ارث او را بدهند.
سؤال ۱۰۷۳. زن می تواند در چیزی که از شوهرش ارث نمی برد (مانند زمین و بنای خانه) تصرّف کند؟
جواب: برای تصرّف باید از ورثه دیگر اجازه بگیرد.
سؤال ۱۰۷۴. اگر ورثه دیگر سهم زن را از قیمت هوایی ندهند (مانندبنای خانه) می توانند بدون اجازه زن در آن تصرّف کنند؟
جواب: تا سهم زن را از قیمت هوایی نداده اند (مانندبنای خانه) نباید بدون اجازه او در آن تصرّف کنند.
سؤال ۱۰۷۵. چنانچه پیش از دادن سهم زن از قیمت هوایی بنای خانه و امثال آن، آن را بفروشند معامله صحیح است؟
جواب: در صورتی که زن معامله را اجازه دهد صحیح و گرنه نسبت به سهم او باطل است.
سؤال ۱۰۷۶. چگونه قیمت بنا و درخت و مانند آن را حساب کنند؟
جواب: باید چنین حساب کنند که اگر آنها با دادن مال الاجاره در آن زمین باقی بماند چقدر ارزش دارد، سپس سهم زن را از قیمت آن بدهند.
سؤال ۱۰۷۷. مجرای آب قنات و آجر و چیزهایی که در آن بکار رفته چه حکمی دارد؟
جواب: مجرای آب قنات و مانند آن حکم زمین را دارد و آجر و چیزهایی که در آن بکار رفته در حکم ساختمان است.
سؤال ۱۰۷۸. اگر میت بیش از یک زن دائم داشته باشد ; به هر کدام چه مقدار ارث می رسد؟
جواب: اگر میت بیش از یک زن داشته باشد در صورت نداشتن فرزند چهار یک اموال او و در صورت داشتن فرزند، هشت یک آن به شرحی که در سوالات بالا گفته شد بطور مساوی میان زنان او تقسیم می شود، خواه شوهر با آنها نزدیکی کرده باشد یا نه، امّا اگر در مرضی که به آن مرض از دنیا رفته زنی را عقدکرده، در صورتی از او ارث می برد که با او نزدیکی کرده باشد.
سؤال ۱۰۷۹. هرگاه شوهر در حال بیماری، همسرش را طلاق دهد و پیش از گذشتن یک سال (قمری) از دنیا برود، زن از او ارث می برد؟
جواب: زن با سه شرط از او ارث می برد:
الف) این که شوهر در همان مرض از دنیا برود.
ب) این که زن بعد از طلاق و گذشتن عدّه، شوهر نکند.
ج) آن که طلاق به رضایت زن نباشد و اگر با رضایت او باشد، ارث بردنش مشکل است.
سؤال ۱۰۸۰. لباس و زینت آلات و مانند آنها که مرد برای همسرش می گیرد متعلق به کیست؟
جواب: لباس و زینت آلات و مانند آنها که مرد برای همسرش می گیرد مال همسر اوست، مگر این که ثابت شود که قصد تملیک نکرده بلکه جنبه عاریتی داشته باشد.
سؤال ۱۰۸۱. شخصی با کامیون خود به جبهه رفته، و خودش شهید شده و کامیونش نابود گردیده است، سپس دولت عوض کامیون را به خانواده شهید داده است، آیا همسر شهید می تواند سهم الارث خود را از آن ادعا کند؟
جواب: اگر آوردن کامیون به جبهه به امر دولت بوده یا به ضمانت او (هرچند ضمانت جنبه عام داشته باشد نه در خصوص این شخص) همسر شهید یک هشتم از کامیون را به ارث می برد و اگر شخص مزبور با میل خود و بدون امر و ضمانت دولت اقدام به چنین کاری کرده، باید از مسؤولین ذی ربط پرسید که هدف آنها تنها کمک کردن به فرزند شهید بوده یا همسر او را هم شامل می شود و نیز باید سؤال کرد که آیا این هدیه به نسبت سهم الارث است یا بیشتر و کمتر؟
سؤال ۱۰۸۲. چگونگی ارث زن از شوهرش در صورتی که وارث دیگری نباشد، بیان فرمایید.
جواب: اگر زوج از دنیا برود یک چهارم مال از آن زوجه و بقیه به امام (علیه السلام)تعلّق می گیرد و در زمان ما به دست حاکم شرع می رسد و چنانچه آن زن واقعاً نیازمند باشد، حاکم شرع می تواند همه یا قسمتی از آن را به او باز گرداند.
سؤال ۱۰۸۳. آیا در ازدواج دائم، مرد می تواند ضمن عقد با همسرش شرط کند که اگر زن وارث مرد شد، ارث خودش را به فرزند آن مرد که از زوجه مرحومه او باقی مانده است ببخشد و هبه کند؟
جواب: با توجّه به این که این شرط کاملاً مبهم است خالی از اشکال نیست.
سؤال ۱۰۸۴. شوهر این جانب، در سال ۶۳ فوت کرده است، با توجّه به این که من زن دوم ایشان بودم و عقد این جانب به صورت دائم بوده، فرزندانش دو سال بعد از فوت ایشان اموال وی را تقسیم کرده اند و به هیچ وجه حقّ مرا نداده اند، اموال آن مرحوم به شرح زیر می باشد:
الف) باغات پسته. ب) سه واحد منزل مسکونی که سند آنها به نام آن مرحوم است. ج) تراکتور با تمام وسایل. د) چاه و پمپ و ساختمان موتورخانه و امتیاز آب و برق و پروانه چاه. هـ) اموال منقول و وسایل خانه. با توجّه به مطالب فوق الذّکر لطفاً به سؤالات زیر جواب دهید:
الف) آیا بنده از این اعیانی حقّی دارم و اگر دارم به چه صورت می باشد؟
جواب: یک هشتم از قیمت اعیانی و یک هشتم اموال منقول به هر دو زن می رسد که به طور مساوی میانشان تقسیم می گردد.
ب) با توجّه به این که در طول ۱۳ سال ارثیه مرا نداده اند، آیا درآمد این چند سال به من تعلّق می گیرد؟
جواب: نسبت به درآمد اموال منقول باید منافع این مدّت را بپردازند و احتیاط آن است که نسبت به اعیانی نیز همین کار را بکنند.
ج) آیا در دادن ارثیه، قیمت روز پرداخت ملاک می باشد یا قیمت روز مرگ میت و اگر قیمت روز مرگ میت ملاک است، آیا تورّم این چند سال محاسبه می شود؟
جواب: قیمت یوم الأدا ملاک است.
سؤال ۱۰۸۵. اگر شوهر قسمتی از ثلث اموالش را به همسرش هبه کند; مشروط بر این که بعد از مرگ شوهر از هشت یک خود صرف نظر کند، آیا زوجه می تواند بعد از مرگ زوج درخواست هشت یک کند؟
جواب: زوجه باید به شرطی که با او شده عمل نماید و اگر به شرط عمل ننماید هبه از سوی ورثه قابل فسخ است.
سؤال ۱۰۸۶. آیا زن علاوه بر جهیزیه خود، مالک زیورآلات و طلاجاتی که شوهر مرحومش برای او خریده نیز می باشد؟
جواب: زیورآلات معمولاً ملک زن است; مگر این که شوهر تصریح کرده باشد که به عنوان امانت نزد اوست.
سؤال ۱۰۸۷. آیا بدهی متوفّی از کلّ ماترک، منقول و غیر منقول، پرداخت می شود یا فقط از منقول داده می شود؟
جواب: بدهی از کلّ ماترک پرداخت می شود.
سؤال ۱۰۸۸. آیا وسایل خانه که از طرف بستگان اهدا می شود، مال شخص زن می شود، یا جزء ماترک است؟
جواب: وسایلی را که برای زن آورده اند مال زن می باشد، و وسایلی که برای مرد آورده اند مال اوست و اگر کسانی قصد هر دو کرده اند مال هر دوست.
سؤال ۱۰۸۹. شخصی در زمان حیات خود، صاحب قطعه باغی بوده است. ده سال پس از فوت نامبرده قطعه باغ مزبور در طرح ساخت و ساز شهری و در مسیر خیابان قرار گرفته است و شهرداری معادل آن، زمینی داده است، حال زمین مزبور به فروش رفته است، با توجّه به برگ حصر وراثت که یک هشتم اموال منقول و بهای اعیانی غیر منقول سهم زن قید گردیده و سند مالکیت زوجه نیز بر این اساس تنظیم شده، آیا زوجه آن مرحوم در ثُمن (یک هشتم) زمین که به جای درخت باغ داده اند ذی حق می باشد، یا ثُمن بهای اعیانی زمان بعد از فوت شوهرش ملاک می باشد و او ذی حق نیست؟
جواب: آن زن مالک ثُمن بهای اعیانی در زمان فوت است و اگر با گذشت زمان قیمت اعیانی بالا رفته و زمین مزبور به عنوان قیمت آن پرداخت شده است، زن در آن زمین سهیم است.
سؤال ۱۰۹۰. شخصی از دنیا رفته است. وارث او همسر و دو برادرزاده و یک خواهرزاده اش می باشند. ترکه او عبارت است از آب، ملک و رودخانه; لطفاً نحوه تقسیم ارث را بیان فرمایید.
جواب: همسر او از زمین چیزی نمی برد; ولی اگر ساختمان و مانند آن دارد از قیمت آنها ارث می برد(به مقدار یک چهارم مال)، بقیه در میان برادرزاده ها و خواهرزاده تقسیم می شود. برادرزاده ها دو سهم و خواهرزاده یک سهم می برند، این در صورتی است که همه از یک پدر و مادر باشند، به علاوه زن از آب رودخانه هم سهم می برد.
سؤال ۱۰۹۱. آیا زوجه از سرقفلی املاک موقوفه ارث می برد؟
جواب: زوجه از سرقفلی ارث می برد، چه در املاک موقوفه و چه در غیر موقوفه.
سؤال ۱۰۹۲. هرگاه مردی از دنیا برود و ورّاث وی عبارت باشند از یک زوجه و چند فرزند صغیر و کبیر، و از متوفّی یک واحد مسکونی به عنوان ماترک باقی مانده باشد، با عنایت به این که زوجه حقّی نسبت به عین بناها نداشته و فقط در قیمت آن سهیم می باشد، آیا قبل و بعد از پرداخت حقّ زوجه، نامبرده می تواند به سکونت در آن منزل ادامه دهد، یا منوط به اذن سایر ورّاث می باشد؟
جواب: باید سایر ورثه اجازه دهند.
سؤال ۱۰۹۳. با توجّه به این که در کتب تفسیر، آیه ۱۲ سوره نساء را به طور مطلق تفسیر کرده اند، دلیل فقهی ارث بردن زوجه از قیمت هوایی بناها و درختان چیست؟
جواب: دلیل این مسأله روایاتی است که از معصومین(علیهم السلام) رسیده، که آیات را تخصیص می زند، و تخصیص آیات ارث منحصر به این مورد نیست، بلکه این مطلب در موارد متعدّد در فقه شیعه و اهل سنّت دیده می شود. برای آگاهی بیشتر به جواهر الکلام جلد ۳۹ مراجعه کنید.
سؤال ۱۰۹۴. میان زوجه مطلّقه ای، که همسرش فوت کرده، و ورثه شوهر وی در اصل طلاق اتّفاق نظر، و در زمان آن اختلاف وجود دارد. زوجه مطلّقه مدّعی وقوع طلاق در مرض منتهی به مرگ زوج می باشد، و ورثه مدّعی وقوع طلاق در زمان صحّت وی می باشند. قول کدام یک مقدّم است؟
جواب: زوجه باید اثبات کند که طلاق در مرض موت واقع شده، وگرنه حق ندارد، ولی بهتر این است که با ورثه بر مبلغی مصالحه کنند.
سؤال ۱۰۹۵. همسر اوّل شخصی به هنگام وضع حمل فوت می کند، سپس فرزندش فوت می نماید، شوهر یک سال پس از فوت تنها فرزندش با دختری ازدواج می کند، و بیست سال با هم زندگی می کنند، ولی صاحب فرزندی نمی شوند. اکنون شوهر فوت کرده است، ارث زن چگونه است؟
جواب: هر گاه شوهر در زمان مرگ هیچ فرزندی نداشته، یک چهارم اموال او (غیر از زمین) به همسرش می رسد، و بقیه متعلّق به ورثه دیگر است.
سؤال ۱۰۹۶. آیا سرقفلی قابل فروش است؟ آیا زوجه از آن ارث می برد؟
جواب: سرقفلی زمین و مغازه حکم زمین را ندارد، و همسر از آن ارث می برد، و با موافقت مالک، یا متولّی موقوفه، قابل فروش است.
سؤال ۱۰۹۷. آیا زن از آب قنات، یا چاه، ارث می برد؟
جواب: فقط از مقدار آبی که در حال مرگ شوهر در قنات یا چاه موجود است ارث می برد.
سؤال ۱۰۹۸. آیا همسر از چاه عمیق، قنات، آب جاری ارث می برد؟
جواب: در صورتی که آب در زمین مباح جریان دارد، مانند آب نهرهای بزرگ، زن از عین آن ارث می برد، و اگر فرضاً شوهر وی در هفته دو ساعت آب را مالک بوده، باید یک چهارم یا یک هشتم آن را به زن بدهند. و اگر در زمینِ ملکیِ آن مرد، قنات یا چاه آب وجود دارد، زن از عین آن ارث نمی برد، ولی باید چاه و وسائل آن قنات را قیمت کنند، و سهم زن را از قیمت آن بپردازند.
سؤال ۱۰۹۹. آیا زوجه از پولی که عوض دیه خون شوهر گرفته اند، ارث می برد؟
جواب: آری از آن، مانند سایر اموال، ارث می برد.
سؤال ۱۱۰۰. زنی در زمان حیات شوهر مهریه اش را مطالبه نکرده است، آیا پس از فوت شوهر می تواند مطالبه کند؟ در صورتی که قابل مطالبه باشد، آیا در ردیف سایر بدهکاری های میت است، یا مقدّم بر آنها می باشد؟
جواب: مهریه مانند سایر دیون است، و باید از اصل ترکه پرداخته شود.
