22تیر مصادف با اول شعبان 1266سالروز رحلت علامه شهيد آيت الله العظمي مرحوم شيخ محمد حسن نجفي معروف به صاحب جواهر است.
آنچه مي‌خوانيد گوشه‌اي از زندگي پربار و سراسر افتخار اين عالم رباني است
ولادت
در سال 1200 هجري قمري [1] فرزندى در خانه شيخ محمد باقر نجفى به دنيا آمد كه او را محمد حسن ناميدند نياكان محمد حسن از اصفهان به نجف هجرت کرده بودند، شيخ عبدالرحيم شريف كبير ـ جد سوم محمد حسن ـ از اصفهان راهى نجف اشرف شده بود و در آن شهر مقدس رحل اقامت افكنده بود تا از محضر عالمان بزرگ كسب فيض كند . در حقيقت محمد حسن دوران كودكى و نوجوانى را در دامان خاندان علم و فضيلت سپرى كرد و از مشرب علم و ادب سیراب شد.
در حوزه نجف
هنوز كودكى بيش نبود و تازه خواندن و نوشتن را فرا گرفته بود كه وارد حوزه علميه نجف اشرف شد . دروس مقدمات و سطح را بسرعت نزد سيد حسين شقرايى عاملى ( متوفى 1230 ق . ) و شيخ قاسم آل محيى الدين ( متوفى 1238 ق . ) و شيخ حسن ( متوفى 1250 ق . ) گذراند و در نوجوانى به درس خارج فقه و اصول راه يافت .محمد حسن ساليان دراز در عاليترين سطح دروس حوزه علميه ، در درس آيت الله شيخ جعفر كاشف الغطاء ، آيت الله سيد مهدى بحر العلوم ، آيت الله سيد جواد عاملى و آيت الله شيخ موسى كاشف الغطاء شركت كرد[2] و با پشتكار و نبوغى كه داشت توانست در 25 سالگى به درجه اجتهاد نايل آيد و نگارش كتاب بى همتاى ( جواهر الكلام ) را آغاز كند .
مربى بزرگ
حوزه علميه نجف به بركت تدريس صاحب جواهر [3] رونق تازه اى گرفت . شيخ آقا بزرگ تهرانى مى نويسد :( صاحب جواهر اين امتياز را نيز بر ديگر عالمان داشت كه عموم شاگردانش از علماى بزرگ و سرشناس بودند و در محضر درس او جمع فراوانى تربيت شده ، در گوشه و كنار جهان پخش گرديدند و بعد از او مقام مرجعيت يافتند و بر كرسى فتوا نشستند كه عدد آنان زياد و شمارش آنان كار مشكلى است . [4]
حيات سياسي
ولايت فقيه
شیخ محمدحسن نجفی، صاحب کتاب «جواهر الکلام» یکی از فقیهان تأثیرگذار است که با طرح و بررسی ابعاد تازه ای از «نظریه ولایت فقیه» در روند تحول این نظریه سهم بسزایی داشته است.صاحب جواهر همانند فقیهان پیش از خود مسائل مربوط به ولایت فقیه را در لابه لای کتابهای فقهی و در ذیل مسائلی که به نحوی مربوط به شئون و اختیارات حاکم اسلامی است ذکر نموده است، بعضي از ديدگاه‌هاي ايشان در اين خصوص تقديم ميگردد:
* منكر ولايت فقيه طعم فقه را نچشيده
مرحوم صاحب جواهر مي فرمايند :اگر ولايت عامه فقيه نباشد بسيارى از امور مربوط به شيعيان معطل مىماند؛ ترديد بعضى در اين امر موجب شگفتى است؛ گويا چنين كسانى هيچ گاه طعم فقه را نچشيده و به اسرار گفتار امامان معصوم (ع) پىنبردهاند.[5]
انواع حاكمان
صاحب جواهر ـ قدس سره ـ در یک تقسیم کلی حاکمان را به دو دسته تقسیم می کند: حاکمان عادل و حاکمان جائر. مصداق حاکمان عادل را پیامبر ـ صلی الله علیه وآله وسلم ـ و امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ می داند و در عصر غیبت، فقیهان را به عنوان نایب عام امام ـ علیه السلام ـ مصداق حاکم عادل معرفی می کند:
«و قَد یَلحَق بِه نائبهُ العام فی هذَا الزَمان اِذا فُرض بَسط یَدِه فی بَعضِ الاقالیم بَل فی شَرح الاستاد انه لو نُصب الفقیهُ المنصوب من الامام، بالاذن العام سُلطاناً أو حاکماً لاهل الاسلام، لم یکن من حکام الجور، کما کان ذلک فی بنی اسرائیل فان حاکم الشرع و العرف کلیهما منصوبان من الشرع .»
ترجمه :«در این زمان نایب عام امام ـ علیه السلام ـ (فقیه جامع شرایط) در صورتی که در بعضی سرزمینها مبسوط الید باشد به حاکم عادل ملحق است. بلکه در شرح استاد کاشف الغطا بر قواعد آمده است اگر فقیهی که از جانب امام منصوب است، سلطانی یا حاکمی را برای مسلمانان تعیین و نصب کند، چنین سلطان و حاکمی نیز از مصادیق حاکمان جور نخواهد بود، چنان که در بنی اسرائیل چنین بوده؛ زیرا حاکم شرع و عرف هر دو از جانب شرع منصوب هستند.»[6]
آثار و تاليفات
شيخ محمد حسن نجفى در 25 سالگى نگارش كتاب بى همتاى ( جواهر الكلام ) در شرح كتاب شرايع الاسلام محقق حلى را آغاز کرد . جواهر الكلام ، اين دائره المعارف فقه شيعه ثمره 32 سال تلاش شبانه روزى او اينك معتبرترين متن درسى در عاليترين سطح دروس حوزه هاى علميه شيعه ، يعنى درس خارج فقه است . علامه سيد محسن امين ( متوفاى 1371 ق . ) درباره اين كتاب مى نويسد : در فقه اسلام كتابى به همتايى جواهر الكلام نيست . شيخ انصارى نيز فرمود : براى مجتهدى كه بخواهد احكام الهى را استنباط كند ، كافى است كتابهاى جواهر و وسائل الشيعه ( حديث ) را در اختيار داشته باشد و كمتر اتفاق مى افتد كه به كتابى از پيشينيان نيازمند شود. [7] او علاوه بر كتاب ( جواهر ) كتابهاى ديگرى نيز نوشت كه عبارتند از :
1 ـ نجاة العباد فى المعاد : درباره احكام طهارت و نماز 2 ـ هدايه الناسكين : درباره احكام حج 3 ـ رساله اى در احكام خمس و زكات 4 ـ رساله اى در احكام روزه كه به فارسى ترجمه شد .5 ـ رساله اى در احكام ارث 6 ـ مقالاتى پيرامون اصول فقه.
صاحب جواهر تا آخرين لحظات عمر به تأليف مشغول بود . در اواخر عمر تصميم به شرح كتاب ( قواعد ) علامه گرفت، اما افسوس كه پيمانه عمرش به سر آمد. [8]
فعالیت‌های عمرانی
حفر کانال نجف اشرف:
از دیگر آثار شیخ در راه رفاه عمومی و آسایش مردم نجف،آبیاری نجف اشرف و حفر کانال معروف،به نام «نهر صاحب جواهر»است که از فرات تا نجف، کانال بسیاروسیع و عمیقی احداث کرد که هزینه های بسیاری را صرف کردند تا مردم را از بی آبی نجات دادند و اجرای این تصمیم با همت جمعی از مردم نیکوکار صورت گرفت.او درپاسخ کسانی که او را از اقدام به چنین عمل بزرگ و پرهزینه می ترساندند،گفته بود:
«اگر به اندازه ریگهایی که از این نهر بیرون می آید.احتیاج به صرف طلا و نقره باشد،باز هم صرف خواهم کرد و دست از این اقدام نخواهم برداشت.».این نهر دو سال قبل از فوت صاحب جواهربه اتمام رسید و نجف را سیراب نمود. [9]
همچنين ساختن گلدسته براى مسجد كوفه ، احداث وضوخانه و مكانى براى سكونت خادمان مسجد سهله ، بناى ساختمان حرم حضرت مسلم بن عقيل ( س ) و حرم هانى بن عروه ( س ) در كوفه از كارهاى عمرانى صاحب جواهر است .[10]
شاگردان
در محضر آيت الله محمد حسن نجفي، شاگردان بزرگي به خوشه چيني از خرمن وجودي ايشان پرداختند كه بعضی از افاضل شاگردان ايشان عبارتند از :سيد اسماعيل بهبهانی، شريعتمدار سبزواری، سيد اسد الله شفتی اصفهانی، شيخ محمدحسن آل یاسين، شيخ راضی نجفی، آخوند ملاعلی کنی، شيخ عبد الحسين تهرانی، آقا حسن نجم آبادی، سيد محمد هندی، شيخ نعمت عاملی، امير حسن مدرس اصفهانی، حاج ميرزا حبيب الله رشتی، حاج ميرزا عبد الرحيم نهاوندی، شيخ جعفر شوشتری، حاج ميرزا حسين تهرانی، حاج ملا خليل تهرانی، سيد حسين کوه کمره ای و...
صفات و فضايل اخلاقي
وى لباسهاى بسيار تميز مى پوشيد . ظاهرى بس آراسته داشت . بسيار قانع ، فروتن و شكيبا بود . به شاگردانش احترام خاصى مى گذاشت . طلبه هاى كوشا و با استعداد را گرامى مى داشت . روزى در وسط درس به امتياز چهار تن از شاگردانش تصريح كرد . كارى كه از استادان و مراجع تقليد كمتر رخ مى دهد . آن چهار نفر عبارت بوده اند از : 1 ـ حاج ملا على كنى 2 ـ شيخ عبدالحسين ، معروف به شيخ العراقين 3 ـ شيخ عبدالرحيم بروجردى 4 ـ شيخ عبدالله نعمت عاملى . [11]
در كلام بزرگان
امام خميني :
* زهد صاحب جواهر
وقتى كه در متأخرين از علما ملاحظه مىكنيم، مىبينيم «صاحب جواهر» يك همچو كتابى نوشته است كه اگر صد نفر انسان بخواهند بنويسند شايد از عهده برنيايند و اين كاخنشين نبوده. آن طور كه نقل مىكنند در آن وقتى كه ايشان اين كتاب را نوشتهاند سرداب در نجف نبوده، سرداب را «شيخ انصارى» از ايران براى نجف سوغات برده، يك منزل محقر داشتند و در يك اتاقشان باز بوده به يك دالانى- از قرارى كه نقل مىكنند- در آن هواى گرم نجف يك نسيمى، نسيم داغى مىآمده است و ايشان مشغول تحرير «جواهر» بودند. از يك آدمى كه علاقه به شكم و شهوات و مال و منال و جاه و امثال اينها دارد اين كارها نمىآيد؛ طبع قضيه اين است كه نتواند.
* اهميت فقه جواهري از نظر امام
باز عرض مىكنم كه فقه را نبايد فراموش كرد. فقه به همان صورتى كه بوده است، بايد باشد. «فقه جواهرى» بايد تقويت شود. بايد حوزهها وقت وافرشان را صرف فقه و اصول و فلسفه و مباحثه كنند، زيرا فقه در رأس دروس است، ولى مسائل ديگر هم مهم است كه بايد به آنها عمل شود. [12]
مقام معظم رهبري
· صاحب جواهر، مظهر یک فقیه مقید به مقررات فقاهت و قواعد اصولی و فقهی است. او یک ملای اصولی مقید و دقیق و منظم بود که از موازین رایج فقهی بین اصولیین، هیچ تخطی نکرد و در بررسی هر مسأله، شهرت و اجماع و ظواهر ادله و اصول و هرچه را که جزو ابزارهای معمولی کار فقاهت شمرده می شود، در اختیار گرفت و آنها را با همان دقتی ک فقیه اصولی به کار می بست به کار برد. بنابراین، فقه جواهری، یعنی همان فقه سنتی رایج با متد فقاهت. این روش و متد، همان کیفیت رسیدگی یک مسأله در فقه است.[13]
· در میان فقه اسلام، فقه شیعه، از لحاظ پیشرفتها و دقّتهای عالمانه برای کسانی که اهل فن و فهمند، موضوعِ شگفت آوری است . شوخی نیست که انسانی مثل صاحب جواهر بنشیند، یک دوره فقه را از اوّل تا به آخر، با آن همه دقّت و تحقیق، به تنهایی بنویسد و یک دایرةالمعارف را به تنهایی در حقوق اسلامی پدیدآورد! این، به معجزه اشبه است. [14]
شهيد مطهري
* كتاب جواهر عظيمترين كتاب فقهى مسلمين
شيخ محمدحسنصاحب كتاب جواهرالكلام كه شرح شرايع محقق است و مىتوان آن را دائرة المعارف فقه شيعه خواند. اكنون هيچ فقيهى خود را از جواهر بى نياز نمىداند. اين كتاب مكرر چاپ سنگى شده است و اخيراً با چاپ حروفى در قطع وزيرى مشغول چاپش هستند و در حدود پنجاه جلد 400 صفحهاى يعنى در حدود بيست هزار صفحه خواهد شد. كتاب جواهر عظيمترين كتاب فقهى مسلمين است و با توجه به اينكه هر سطر اين كتاب مطلب علمى است و مطالعه يك صفحه آن وقت و دقت زياد مىخواهد، مىتوان حدس زد كه تأليف اين كتاب بيست هزار صفحهاى چقدر نيرو برده است. سى سال تمام يكسره كار كرد تا چنين اثر عظيمى به وجود آورد. اين كتاب مظهر نبوغ و همت و استقامت و عشق و ايمان يك انسان به كار خويشتن است. صاحب جواهر شاگرد كاشف الغطاء و شاگرد شاگرد او سيدجواد صاحب مفتاح الكرامه است و خود در نجف حوزه عظيمى داشته و شاگردان زيادى تربيت كرده است. صاحب جواهر عرب است. در زمان خود مرجعيت عامه يافت و در سال 1266 كه اوايل جلوس ناصرالدين شاه در ايران بود درگذشت.[15]
شيخ آقا بزرگ تهرانى
صاحب جواهر اين امتياز را نيز بر ديگر عالمان داشت كه عموم شاگردانش از علماى بزرگ و سرشناس بودند و در محضر درس او جمع فراوانى تربيت شده ، در گوشه و كنار جهان پخش گرديدند و بعد از او مقام مرجعيت يافتند و بر كرسى فتوا نشستند كه عدد آنان زياد و شمارش آنان كار مشكلى است [16]
محدث نوری
«شیخ محمد حسن صاحب جواهر،شخصیتی است که ریاست امامیه در عصرخویش به او منتهی گردید و کتاب او نظیر و همانند ندارد و در اسلام کتابی همانند آن در حلال و حرام نوشته نشده است. [17]
شیخ عبد الحسین تهرانی
اگر مورخ عصر صاحب جواهر،تصمیم گیرد که حوادث عجیبه آن زمان را ثبت اوراق نماید،هر آینه عجیب تر از تصنیف کتاب جواهر الکلام چیز دیگری را سراغ نتواند کرد. [18]
صاحب اعيان الشيعه
سيد محسن امين ؛ تاليف جواهر الكلام را از معجزات عصر خود ميداند «كان تاليفه من معجزات عصره و صار عليه معول العلماء إلى اليوم » [19]
حكايات
صاحب جواهر و شيخ كاظم ازري
مرحوم صاحب جواهر تلاش ديگران را مى ستود و آنان را تشويق مى نمود . زمانى ( ازرى ) شاعر عرب قصيده بسيار زيبايى در مدح اهل بيت مى سرايد كه به قصيده ( هائيه ) معروف بوده است علّامه محقّق شيخ محمّد حسن صاحب جواهر تمنّى ميكند كه قصيده هائيّه ازْرى در ديوان عمل او نوشته گردد و به جاى آن كتاب جواهر در نامه عمل ازْرى نوشته شود. [20]
انتخاب اصلح
اواخر ماه رجب 1266 ق . صاحب جواهر در بستر بيمارى بود دستور داد علماى بزرگ نجف نزد او بيايند . همه با چهره اى غمناك از بیماری مرجع تقليد شيعيان ، حاضر شدند . صاحب جواهر نگاهى به حاضران انداخت و گفت :شيخ مرتضى كجاست ؟
ـ نيامده است .
ـ بگوييد بيايد .
شيخ انصارى را يافتند و پيغام ايشان را به او رساندند . شيخ انصارى به محضر استاد شرفياب شد و استاد به او فرمود :
در چنين وقت حساسى ما را رها مى كنى ؟
شيخ انصارى گفت : رفته بودم مسجد سهله براى بهبود حال شما دعا كنم .
صاحب جواهر فرمود :
زمام امور دينى را كه به من مربوط مى شود ، بعد از خود به شما مى سپارم و اين امانتى الهى است در نزد شما . و پس از من ، شما مرجع تقليد شيعيان خواهيد بود . سعى كنيد زياد جانب احتياط را نگيريد . احتياط زياد ، زحمت امت اسلامى را فراهم مى سازد و دين اسلام ، دين جامع و سهل است. [21]
جواهر الكلام حاصل توسل به علي بن ابي طالب
مرحوم صاحب جواهر در تالیف این کتاب،به روح پرفتوح مولی الموالی علی بن ابیطالب(ع)استمداد و توسل جسته است و در پایان کتاب می گوید: «خداوند متعال بر ما منت گذارد که توسل ما را بر محمد و آل او،به خصوص اسد الله الغالب،دروازه علوم اسلامی،علی بن ابیطالب(ع) پذیرفت و ما را بر آنچه خواسته بودیم،توفیق عنایت فرمود.در برابر این نعمت بزرگ شکرگزار و سپاسمندیم و تاریخ فراغت آن،شب سه شنبه 23 رمضان 1254 هجری نبوی بود و در تالیف آن درست سی سال رنج و زحمت و اشتغال در کار بوده است.
علاقه به مسجد سهله
شیخ به مسجد سهله علاقه فراوان داشت و او بود که حرکت به سوی مسجدسهله را چهارشنبه شبها،پایه گذاری نمود و جمعی از شاگردانش با او حرکت می کردندو شب را در آنجا بیتوته و عبادت می نمودند.[22]
تحقيق حتي در شب وفات فرزند
مرحوم صاحب جواهر در شب وفات فرزندش در کنار نعش جوانش پس از خواندن مقداری قرآن به مطالعه و نوشتن کتاب جواهر پرداخت و نوشت ثواب این چند صفحه کتاب را هدیه روح او کردم. [23]
رحلت
مرحوم نجفی در اواخر قرن دوازدهم متولد شد و در روز چهارشنبه اول ماه شعبان 1266 در نجف اشرف هنگامى كه آفتاب به وسط آسمان رسيد، آفتاب عمر صاحب جواهر غروب كرد . شيعيان غرق در عزا شدند . تشييع جنازه با شكوهى برگزار شد . پيكر پاكش را در مقبره اى كه خود، جنب مسجدش آماده كرده بود ، به خاك سپردند . مجالس يادبود او در بسيارى از شهرها برگزار شد .از مرحوم شيخ محمد حسن نجفي ، هشت پسر دانشمند به نامهاى : شيخ محمد ، شيخ عبدالعلى ، شيخ عبدالحسين ، شيخ باقر ، شيخ موسى ، شيخ حسين ، شيخ حسن ، شيخ ابراهيم و دخترانى چند به يادگار ماند.
[1] - تاريخ ولادت شيخ محمد حسن را بين سالهاى 1192 ـ 1202 ق . نگاشته اند ( ر . ك : الكرام البرره ، شيخ آقا بزرگ تهرانى ، ج 1 ، ص 311 ; الذريعه ، ج 5 ، ص 275 ـ 276 ; روضات الجنات ، ميرزا محمد باقر خوانسارى ، ج 2 ، ص 305 ـ 306 ) .
[2] - الكرام البرزه ، همان ، فوائد الرضويه ، شيخ عباس قمى ، ص 453 ، مقدمه جواهر الكلام ، محمد رضا مظفر ، ج 1 ، ص 22 .
[3] - ـ آيه الله محمد حسن نجفى پس از نگارش كتاب ( جواهر الكلام ) به ( صاحب جواهر ) معروف شد
[4] - الكرام البرره ، ج 2 ، ص 305
[5] - جواهر الكلام، ج21، ص 397 .
[6] - جواهر الکلام، ج 22، ص 156 به نقل از حوزه نت .
[7] - اعيان الشيعه ، محسن امين عاملى ، ج 9 ، ص 149
[8] - معارف الرجال ، ج 2 ، ص 226
[9] - حوزه نت
[10] - الكرام البرره ، چ 1 ، ص 228 .
[11] - تكمله امل الآمل ، سيد حسن صدر ، ص 271
[12] - صحيفه امام ج18 ، آيت الله جوادي آملي در كتاب - ولايت فقيه (ولايت فقاهت و عدالت)- سر تاكيد امام به فقه جواهري را چنين بيان نموده اند : سر اين كه امام راحل(قدس سره) اصرار داشتند براين كه فقه با روش ((جواهر )) پويا شود آن است كه مرحوم صاحب جواهر(رضوان الله تعالي عليه) مي گويد: اگر كسي منكر ولايت فقيه باشد، گويا طعم فقه را نچشيده است: ((كأنّه ما ذاق من طعم الفقه شيئاً)).
[13] - سخنرانی در مراسم بیعت مدرسان، فضلا و طلاب حوزه ی علمیه ی مشهد1368/4/20
[15] - مجموعهآثاراستادشهيدمطهرى ج14 ص 436 ؛ خدمات متقابل ايران و اسلام
[16] - الكرام البرره ، ج 2 ، ص 305
[17] - حوزه نت
[18] - همان
[19] - اعيان الشيعه ج 1 ص 146
[20] - شيخ كاظم ازْرى تميمى بغدادى متوّفى در غرّه ج 1، سنه 1211 هجريّه قمريّه مدّاح اهل بيت عليهم السّلام و در جلالت و بلاغت شعر او قصيده هائيّهاش: لِمَنِ الشَّمسُ فى قُبابِ قُباها كافى است كه او را در رديف شعراي درجه اوّل اهل بيت قرار دهد. و چنين حكايت شده است كه علّامه بحر العلوم او را تعظيم و تكريم مىنمود، چون با دشمنان به خوبى به مناظره مىنشست. و از مرحوم آية الله سيّد حسن صدر روايت شده است كه او گفته است: قصيده هائيّه ازْرى بيش از هزار بيت بوده و در طومارى نوشته شده بود، و موريانه مقدارى از آن را
خورده و بقيّه طومار به دست مرحوم آية الله آقا سيّد صدر الدّين عاملىّ رسيد و او اين مقدار از ابيات را كه شيخ جابر كاظمى تخميس كرده است از آن استخراج نمود. و صاحب «مستدرك الوسآئل» در كتاب «شاخه طوبى» گفته است: علّامه محقّق شيخ محمّد حسن صاحب جواهر تمنّى ميكرده است كه قصيده هائيّه ازْرى در ديوان عمل او نوشته گردد و به جاى آن كتاب جواهر در نامه عمل ازْرى نوشته شود.( معاد شناسي ؛ علامه سيد حمد حسين طهراني ج 7 ص 311 پ 1)
[21] - ماضى النجف و حاضرها ، شيخ باقر ال محبوبه ، ج 2 ، ص 134
[22] - حوزه نت
[23] - روحانیت شیعه، ص 46
