در دومین نشست «فقه‌الاجتماع»، که با حضور اساتید و پژوهشگران عرصه فقه برگزار شد، ویژگی‌ها و بایسته‌های فقه اجتماعی مورد بررسی قرار گرفت.
به گزارش مرکز خبر حوزه، در این نشست که شب گذشته در سالن اجتماعات حضرت امام خمینی(ره) مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) برگزار شد، آیت‌الله محسن اراکی در آغاز سخن، با تبیین قائده‌های فقه‌الاجتماع، اظهار داشت: موضوع احکام فقهی، در فقه‌الاجتماع، مکلف در خود جامعه یا فرد مقید با اجتماع است.
وی در تبیین انواع اجتماع در نگاه فقهی، گفت: گاهی جامعه‌ای دارای قانون و حاکمیت واحد است که وحدت چنین جامعه‌ای، وحدت اعتباری است؛ همچنین جامعه دیگر، جامعه حقیقی است که مقدمه جامعه اعتباری می‌باشد.
آیت الله اراکی با بیان این که موضوع فقه‌الاجتماع، «جامعه اعتباری» است، افزود: اعتباری که جامعه قرآنی و الهی دارد، به دلیل میثاقی است که افرادجامعه با خداوند دارند و آن اطاعت از خداست. به این معنی کسی که لااله الاالله و اشهد ان محمد رسول‌الله می‌گوید، وارد میثاق اطاعت از خدا و رسول خدا می‌شود.
وی با بیان این که چنین میثاقی با میثاق و قرارداد اجتماعی در جوامع سکولار (دموکراسی لیبریایی و...) تفاوت دارد، اظهار داشت: میثاق با خداوند، دارای الزام عقلی، ولی قرارداد اجتماعی درجامعه سکولار، مبتنی بر این الزام نمی‌باشد.
وی افزود: اگر کسی در جامعه سکولار بخواهد از قوانین سرپیچی کند، هیچ میثاق عقلی برای بازداشتن او وجود ندارد، ولی در میثاق الهی، منشأ قرارداد، فوق انسانی است. قوانین الهی احکامی است که عقل انسان را به عمل نمودن به آن، وا می‌دارد.
رییس مجمع اندیشه اسلامی در تبیین دیگر تفاوت‌های میثاق الهی و میثاق جوامع سکولار اظهار داشت: میثاق اجتماعی فقهی مبنای تکوینی دارد،به این معنی که انسان در دورن خود، به صورت فطری احساس می‌کندکه در برابر قوانین الهی مسئول است و حق تجاوز از آنها را ندارد.
وی ادامه داد: همچنین میثاق اجتماعی فقهی میثاقی مرکب از دو میثاق است؛ نخست میثاق انسان با خداوند است که شامل همه انسان‌ها از رسول و رهبر گرفته تا، عامه مردم، می‌باشد. میثاق دیگر میان رسول و امام با مردم است. الزام اطاعت از هر دو میثاق از سوی خداوند تبیین شده است.
وی با تأکید بر این که جامعه فقهی دارای هدف است، تصریح نمود:هدف جامعه فقهی، ایجاد جامعه حقیقی که از لحاظ روح وهویت اجتماعی، دارای هویت متقّین و اطاعت از پروردگار باشد، است و در این جامعه، آنچه حکومت می‌کند، تقوای الهی است.
استاد حوزه علمیه قم در ادامه، درباره قواعد کلی فقه‌الاجتماع اظهار داشت: نخستین قاعده در فقه‌الاجتماع، «حق الاطاعه عقلی» است که خداوند مطاع می‌باشد و اطاعت او بر همگان واجب است. در این جامعه، هر پیوند و کاری که صورت می‌گیرد، باید منطبق با اطاعت خداوند باشد.
وی «حق الاطاعه شرعی» را دیگر قاعده فقه‌الاجتماع معرفی کرد و گفت: بر اساس این قاعده، همه در برابر اطاعت خداوند مسئول هستند و اطاعت از رهبر جامعه را بدون چون و چرا عمل می‌نمایند. این که گاهی از سوی برخی مطرح می‌شود که در ابتدا باید علت یا فلسفه یک حکم را بفهمیم تا از آن اطاعت نماییم، این کار اطاعت نیست. مسئله اطاعت، مسئله‌ای نیست که مختص اسلام باشد،بلکه در کشورهای غیر اسلامی نیز مسئله اطاعت وجود دارد.
آیت الله اراکی افزود: زمانی که ثابت شد رسول، رسول الهی است و اطاعت از رسول و امام و صاحبان امر لازم است، بنابراین، آنچه او امر می‌کند، مطاع است.
وی در تبیین دیگر قواعد فقه‌الاجتماع اظهار داشت: قاعده دیگر، هدف و غایت جامعه فقهی است که آن تحقق جامعه‌ای آرمانی می‌باشد. جامعه‌ای که در آن ، ملاک وحدت، تقوای الهی است و مردم، گروه‌ها،احزاب، مؤسسات، نهاد‌ها و...، همگی باید بر مبنای تقوا باشند.
وی خاطرنشان کرد: در جامعه اسلامی،کارهای هنری، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و...،باید بر مبنای تقوا باشد؛ بنابراین، اطاعت خدا و رسول و صاحبان امر، منتهی به شکل‌گیری جامعه عابدین، متقین و صالحان می‌شود.
رییس مجمع اندیشه اسلامی ادامه داد: قاعده دیگر در این جامعه، رابطه متقابل رهبر و مردم است. دراین جامعه، رابطه نهادهای قدرت با مردم، مبتنی بر تقوا می‌باشد و رهبر،امری غیر از تقوا ندارد. رهبر باید پاسدار تقوا در جامعه باشد، پس، مردم نیز باید از او اطاعت نمایند.
وی با بیان این که در جامعه اسلامی و فقهی، رابطه مردم با یکدیگر نیز بر مبنای تقوا شکل می‌گیرد، اذعان داشت: در این جامعه، سلسله مراتب بر اساس تقواست وکسانی که باتقواتر باشند، باید بالاتر قرار گیرد.
استاد حوزه علمیه قم در ادامه به بیان چند مسئله فقه‌الاجتماع پرداخت و گفت: وجوب اقامه «جامعة‌التقوی» و وجوب مهندسی اجتماعی از مسائل فقه‌الاجتماع می‌باشند. به این معنی که این جامعه باید در همه اعصار و مکان‌ها تشکیل شود؛ همچنین جامعه باید منظم باشد و جایگاه نهادهای اجتماعی و... مشخص شود.
وی خاطرنشان کرد: مسئله دیگر، وجوب ایجاد محیط اجتماعی مبتنی بر تقوا است. محیط زندگی در جامعه اسلامی باید مبتنی بر تقوا باشد و در تمامی عرصه‌ها، از جمله عمران و شهر‌سازی، فعالیت‌ها باید با مرکزیت نهادهای تقوایی چون مساجد و... باشد. محیط اجتماعی باید به گونه‌ای باشد که جامعه را به سوی تقوا سوق دهد.
آیت الله اراکی ادامه داد: مسئله دیگر، مسئله وجوب عدل بر همه مردم است. باید کاری کرد که جامعه به سمتی رود تا همه مردم از بازاری گرفته تا معلم و... همه عادل شوند؛ این مسئله، یکی از ارکان فقه‌الاجتماع می‌باشد.
وی با بیان این مسئله که همه قوانین و دستورات باید بر مبنای عدل باشد، گفت: در جامعه اسلامی، مالیات، عوارض، دستورات صادر شده و...،همگی باید بر مبنای عدل باشد.
استاد حوزه علمیه قم تأکید کرد: در جایی که شرع دارای حکم می‌باشد، حکم شرع، همان عدل است؛ اما در جایی که شارع حکمی ندارد، عدل عرفی ملاک می‌شود. اگر رفتاری باشد که مردم آن را عادلانه نمی‌دانند، درصورتی که از سوی شارع، امر نشده باشد، اجازه اجرای آن وجود ندارد.
رییس مجمع اندیشه اسلامی در پایان افزود: مسئله مسئولیت اجتماعی، مسئله دیگر فقه‌الاجتماع است؛ ما باید جامعه‌ای بسازیم که مسئولیت اجتماعی در آن رواج داشته باشد و مردم خود را نسبت به یکدیگر مسئول بدانند.
