چگونه می توان دریایی را در انگشتانه ای از کلمه و کلام خلاصه کرد و به نظاره گذاشت.
چگونه می توان اقیانوسی از علم و عمل و جد و جهد و تلاش و ریاضت و سیادت و تجربه و کار و همت و قلم و تصنیف و تألیف و تدقیق و هنر و حکمت و منطق و فقه و فلسفه و عرفان را در پیاله ای گنجاند و به تماشایش نشست.
از چه باید گفت و از که؟
از شیخ بهایی؟بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهائی؟ از دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری است که در دانش‌های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت؟
از کسی که در حدود 95 کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک باقی مانده است؟
از کسی که به پاس خدمات وی به علم ستاره‌شناسی، یونسکو سال 2009 را به نام او سال «نجوم و شیخ بهایی» نامگذاری کرد؟
از که باید گفت؟
براستی که از پس این دریای توفنده و آرام و خورشید جذاب و مدام معرفت و دانش و رستگاری و خرد، این تلخی و اسف باقی است که چرا امروزیان و خاصه نسل جوان ما کمتر از هیچ، با این دردانه های آفرینش و عالمان راستین و پاکبازان عرصه علم و معرفت آشنایی دارند؟
دوران کودکی را در جبل عامل، از نواحی شام، در روستایی به نام «جبع» گذراند. خاندان او از خانواده‌های معروف جبل عامل در سده‌های دهم و یازدهم هجری قمری بوده‌اند و پدرش از شاگردان برجسته شهید ثانی.
شیخ بهایی فقه و اصول، تفسیر، حدیث و ادبیات عرب را در محضر پدرش شیخ عزالدین حسین عاملی فراگفت. منطق و کلام و معانی و بیان و ادبیات عرب را نزد نجم ابن شهاب، معروف به ملاعبدالله بهابادی، ریاضی، کلام و فلسفه را از افضل قاینی آموخت. طب را از حکیم عماد الدین محمود فراگرفت و نیز در محضر اساتید و برجستگان معرفت و حکمت نیز به تلمذ و کسب فیض پرداخت و انبان فکر و ذکرش را از خرمن دانش پرفروغ و پربار ساخت.
از جمله شاگردان ایشان نیز می توان به فیض کاشانی، حیدر حسینی، طباطبایی نائینی، ملامحمدتقی مجلسی، معروف به مجلسی اول، ملاصدرا و دیگر اجله علم و خرد همروزگار این عالم بزرگ اسلام نام برد که در محضر درس او کسب مهرفت کرده اند.
شیخ بهایی در علوم و زمینه های فکری و معرفتی و حکمی بسیاری دانش آموخت و قلم رنجه کرد و تألیف و تصنیفی ماندگار برجای گذارد و از آن جمله در اخبار و احادیث، تفسیر، اصول فقه و ریاضیات و... .
تألیفات شیخ بهایی را عده ای 95 و گروهی نیز تا 210 جلد کتاب برشمرده اند که در حوزه های مختلف و زمینه های علمی متنوع به رشته تحریر درآمده است.
از جمله مهم ترین کتابهای ایشان می توان به جامع عباسی اشاره کرد که شاخص‌ترین اثر شیخ است درفقه و به زبان فارسی که مبتکرانه و خلاقانه نظرها را به سوی خود معطوف کرده و بسایری از علما از آن به عنوان دوره فقه فارسی غیر استدلالی که به صورت رساله عملیه نوشته شده نام می برند.
اما از جمله کتابهای مألوف و همه گیر و جذاب او خاصه برای عموم مخاطبان معارف انسانی کتاب کشکول شیخ بهایی و مطالب آن به صورت آزاد، شامل شعرها و نثرهای مورد علاقه بهایی است که برخی از خود وی و برخی نیز گردآوری او از دیوان‌ها و کتابهای دیگر بوده‌اند.
مجموعه این مطالب که در کتاب کشکول گردآمده بی آنکه نظم مشخص و متعینی بر آنها حکمفرما باشد گویای معارف و حکمتها و حکایات و آموزه های انسانی و عرفانی و متن هایی آموزنده هستند که مخاطب را در باغ حکمت و معرفت میهمان می کنند و از خرمن حقایق آفرینش، آگاه می سازند.
شیخ بهایی اهل شعر و ادب هم بود و یکی از زیباترین و معروف ترین قطعات او همین شعر زیباست که:
تا کی به تمنای وصال تو یگانه اشکم شود،از هر مژه چون سیل روانه
خواهد به سر آید، شب هجران تو یانه ای تیر غمت را دل عشاق نشانه
جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه
رفتم به در صومعه‌ی عابد و زاهد دیدم همه را پیش رخت، راکع و ساجد
در میکده، رهبانم و در صومعه، عابد گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد
یعنی که تو را می‌طلبم خانه به خانه
روزی که برفتند حریفان پی هر کار زاهد سوی مسجد شد و من جانب خمار
من یار طلب کردم و او جلوه‌گه یار حاجی به ره کعبه و من طالب دیدار
او خانه همی جوید و من صاحب خانه
هر در که زنم،صاحب آن خانه تویی تو هر جا که روم،پرتو کاشانه تویی تو
در میکده و دیر که جانانه تویی تو مقصود من از کعبه و بتخانه تویی تو
مقصود تویی، کعبه و بتخانه بهانه
بلبل به چمن، زان گل رخسار نشان دید پروانه در آتش شد و اسرار عیان دید
عارف صفت روی تو در پیر و جوان دید یعنی همه جا عکس رخ یار توان دید
دیوانه منم، من که روم خانه به خانه
عاقل، به قوانین خرد، راه تو پوید دیوانه، برون از همه، آیین تو جوید
تا غنچه‌ی بشکفته‌ی این باغ که بوید هر کس به زبانی، صفت حمد تو گوید
بلبل به غزلخوانی و قمری به ترانه
بیچاره بهایی که دلش زار غم توست هر چند که عاصی است، زخیل خدم توست
امید وی از عاطفت دم به دم توست تقصیر خیالی به امید کرم توست
یعنی که گنه را به از این نیست بهانه
از جمله آثار دیگر شیخ بهایی می توان به مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین که ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن، آیات الاحکام وحدیث است، حبل المتین فی اِحکام احکام الدّین در موضوع فقه ،الاثنا عشریه در پنج باب طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج، الاربعون حدیثاً معروف به اربعین بهائی ، مفتاح الفلاح در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سورة حمد ،حدائق الصالحین که شرحی بر صحیفة سجادیه است و حدیقة هلالیه در علم نجوم نام برد.
اما نام شیخ‌بهایی تنها در تألیفات او خلاصه نمی شود. او در معماری و بناگذاری تعدادی از ماندگارترین و زیباترین بناهای معماری اسلامی در شهر اصفهان، آفرینندة بخش از ارزشمندترین و افتخارآمیزترین یادگارهای حوزه هنر معماری اسلامی است. ساخت مسجد امام، حمام شیخ بهایی، طراحی و فکر ایجاد شهر نجف‌آباد، تقسیم آب زاینده‌رود، قنات زرین کمر و تعیین سمت قبله مسجد امام اصفهان از جملة این یادگارهای ناب و تابناک و افتخارآمیز است.
و براستی که شیخ بهایی مصداقی عظیم الشأن و بزرگوار از علمای ربانی و دانشمندان اسلامی بود که علم و عمل را در هم آمیختند و در عرصه های مختلف منشأ خیر گشتند و پناه مردمان و مایه افتخار امت اسلام بودند و هستند.
شیخ بهایی در 16 ربیع الاول 1031 هجری قمری به دیار باقی و دیدار حق شتافت و قبرش در جوار بارگاه ملکوتی امام علی ابن موسی الرضا در کنار مسجد گوهر شاد قرار دارد.
درود و رحمت خدا بر روح پرفتوحش و یادش گرامی و راهش پر رهرو باد!
