به گزارش خبرگزاری «حوزه» این رساله با عنوان «مبانی کلامی جنبش اخوان المسلمین مصر» با راهنمایی حجت الاسلام والمسلمین فرمانیان و مشاوره آقایان حجت الاسلام والمسلمین زمانی، دکتر علی اله­بداشتی و دکتر محمود محمود ویسی نگاشته شده بود و حجج اسلام والمسلمین نواب، عزالدین رضانژاد، و دکتر فلاح زاده به عنوان داور و دکتر ملک مکان نماینده تحصیلات تکمیلی نظرات خود را پیرامون این رساله مطرح کردند.

از جمله حاضران در این جلسه می توان به حضور اساتید دانشگاه و همچنین دکتر صادق رمضانی، رایزن سابق فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس و چندین تن از فعالان تونسی و فعالان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و امور بین الملل حوزه های علمیه اشاره کرد.

در ابتدا، حجت الاسلام حاتمی، در مقام ارائه رساله در جایگاه، فاع از رساله حاضر، به اهمیت فهم مبانی اخوان المسلمین به عنوان جنبش فکری اسلام­گرا که در بیش از 70 کشور دنیا فعال­اند، اشاره و روند تدوین رساله و فصل بندی آن را تشریح نمود.

وی افزود: پژوهش­های صورت گرفته در این خصوص ، بیشتر در زمینه مسایل سیاسی و یا تربیتی بوده که با پیشنهاد حجت­الاسلام والمسلمین فرمانیان این موضوع برای رساله دکتری بنده انتخاب شد که قریب به سه سال طول کشید.

حجت الاسلام حاتمی اظهارکرد: مشاوران این رساله نیز حجت الاسلام والمسلمین محمدحسن زمانی، دکتر اله بداشتی و دکتر محمود ویسی (سخنگوی اخوان المسلمین در ایران) که از متبحرترین کارشناسان حوزوی و دانشگاهی در این زمینه هستند، بودند؛ بنده در تلاش بودم که به مصر سفر کنم که متاسفانه این سفر مقدور نشد، ولی از فرصت مطالعاتی تونس استفاده کردم و  به دانشگاه زیتونه تونس رفتم که از رایزن جمهوری اسلامی و  تمام کسانی که در این دانشگاه با بنده همکاری کردند تشکر می کنم.

وی افزود: مشکل اصلی این تحقیق دو مورد بود؛ نخست به اعتراف کسانی که در این زمینه کاری انجام داده بودند، این تحقیق هیچ پیشینه ای ندارد و هیچ کسی در زمینه مبانی کلامی اخوان المسلمین پژوهشی ارایه نکرده است؛ دوم اینکه منابعی که مورد نیاز این تحقیق بود در ایران وجود نداشت و منابع عربی نیز که موجود بود در ابتدا باید ترجمه می شد و سپس در این تحقیق بیان می شد که به لطف خدا از ثمرات این رساله اتمام دوره مکالمه عربی و ترجمه بود.

وی گفت: فضای این رساله دارای 5 فصل است؛

 فصل اول «کلیات» که در آن به مباحث مقدمه ای و مفهوم شناسی پرداخته است.

فصل دوم این رساله در خصوص مباحث «معرفت شناختی اخوان المسلمین» است که در آن به جایگاه معرفت شناسی و منابع شناخت از دیدگاه اخوان پرداخته شده است؛ در اینجا مبانی معرفت در تفکر اخوان از فطرت و عقل و حس و کشف و شهود و نقل و وحی و... بیان شده است؛ فرق آنها با سلفی‎ها این است که تعصب خاصی روی نقل ندارند و روی مباحث عقلی اهتمام می­ورزند که بزرگترین دستاورد این فصل همین بوده است.

فصل سوم در رابطه با «هستی شناسی اخوان المسلمین» است که ابتدا به هستی در نگاه اخوان و سپس ویژگی های هستی شناسی اخوان پرداخته است؛ اخوانی ها در هستی شناسی هستی، را به عالم محسوس و نامحسوس تقسیم می کنند ولی تفاوت آنها با دیگران این است که اخوان روی بحث مجردات تاکید دارند.

وی افزود: خدامحوری، تقسیم عالم به غیب و شهود و ارتباط این دو و ارتباط دنیا و آخرت در فصل سوم از خصوصیات و ویژگی های هستی شناسی ایشان است.

در فصل چهارم مبحث انسان شناسی اخوان مطرح شده است؛ انسان در دید اخوان دارای کرامت ذاتی است و مبحث اختیار و اختیارداشتن از مباحث بسیار مهم این جنبش است و این گروه با جبرگرایی مبارزه می کند و حاکم جور را نیز به خلاف بسیاری از سلفی ها رد می کنند و مبارزه با حاکم جور را قبول دارند.

حاتمی بیان کرد: اخوانی ها، دوآلیزم جسم و روح را قبول و ادله متعددی در اثبات روح دارند. آنها قائل به اختیار هستند و به تبع اختیار انسان، حقوقی را از جمله: تساوی و برابری، توجه به سایر انسان­ها و آزادی با تمام شقوق آزادی قائلند؛ به همین خاطر، تقریب مذاهب از بزرگترین دستاوردهای انسان شناختی اخوان است.

وی گفت: خوشبختانه از مبحث انسان شناسی اخوان و مبحث مرتبط با تقریب سه مقاله استخراج شده است که این مقالات در مجله علمی پژوهشی فلسفی کلامی دانشگاه قم، کنگره جهانی تکفیر و مجله علمی پژوهشی التنویر دانشگاه الزیتونه تونس منتشر و گواهی چاپ گرفنه اند.

وی افزود: آخرین مبحث پایان نامه، مبحث معناشناسی است؛ که در این فصل به این نتیجه می رسیم که اخوان در خصوص مباحث متون دینی قائل به ظاهر و باطن آنهاست و با ظاهرگرایی به شدت مبارزه می کنند؛ نویسندگان آنها تاکید دارند که ظاهربینی نتیجه ای جز مثل خوارج شدن نخواهد داشت؛ آنها همچنین با قبول بحث تاویل، قائل به تفسیراند که از پیامدهای معنا شناسی اخوان مساله اجتهاد است که آنها نیز قائل به باز شدن این باب هستند و به فقه واقع نگر معتقد هستند.

حجت الاسلام حاتمی اظهارکرد: معناشناسی اخوان نیز در نوع خود حائز اهمیت است زیرا که بدعت نزد آنها با مفهوم سلفیت تفاوت دارد؛ برخورد آنها با مقوله بازگشت به سلفیت با معنای گروه های دیگر تفاوت داشته و سلفیت اخوان با همه نوع سلفیت متفاوت است شاخصه اصلی این تفاوت در رویکرد اعتدالی آنها است.

در ادامه این مراسم دکتر محمد هادی فلاح زاده در جایگاه داور گفت: رساله از نوع خودش بدون پیشینه است و لازم هم بود که این کار انجام شود و با توجه به اینکه وی حضور میدانی در یکی از محیط های مرتبط به حوزه سلفی داشته و از نزدیک در این دانشگاه حضور یافته است باعث شده است که قوت این رساله بیشتر شود؛ البته بنده اعتقاد دارم که اخوان یک جریان در درون سلفیت است.

وی در ادامه با اشاره به برخی ملاحظات در خصوص این پایان نامه گفت: برخی از موارد در جلسه پیش دفاع، بیان شد که برخی از آنها توسط حجت الاسلام حاتمی لحاظ شده است؛ جمع بندی ونتیجه گیری در رساله دکتری یک فصل مستقل می طلبد و در رساله دکتری هرچند که حجمش کم است، باید یک فصل عنوان شود و نتیجه رساله در جمع بندی اشاره می شود.

در ادامه حجت الاسلام والمسلمین عزالدین رضا نژاد نیز به عنوان داور این پایان نامه گفت: بنده در جلسه پیش دفاع 40 مورد را ذکر کردم که سه صفحه از 5 صفحه را به این مطالب اختصاص داد که نشان می دهد این پژوهشگر نسبت به این امر اهتمام داشته است.

وی تصریح کرد: از نکاتی که پژوهشگر باید پیش از انتشار و اتمام این پرونده پژوهشی به آن اهتمام ورزد می توان به مستند سازی بیشتر مطالب، ارایه تحلیل های شخصی خارج از تحلیل های مستند شده و عنوان این پایان نامه است که به اعتقاد بنده آنچه در این پایان نامه بیان شده است نه مبانی کلامی بلکه آموزه های کلامی اخوان است زیرا مبانی کلامی کلان تر از مباحثی است که در این پایان نامه بیان شده است.

در ادامه حجت الاسلام  و المسلمین ابولحسن نواب رئیس دانشگاه ادیان گفت: حجت الاسلام حاتمی با حضور در کشور تونس تلاش بسیاری برای اتقان بیشتر این پایان نامه به خرج دادکه واقعا جای تقدیر و تشکر دارد.

رئیس دانشگاه ادیان و مذاهب بیان کرد:با 9 بار سفر به کشور مصر و آگاهی از نزدیک از فضای  این کشور باید گفت اخوان، مسلمانان با فرهنگ مصر هستند؛ مردم این کشور فرهنگ اسلام اعتدالی دارند و در همان فضا زندگی کردند و صوفی هم هستند و همان اعتقادات مردم مصر، مثل محبت به اهل بیت(ع) اعتقاد به توحید و... را دارند و از حرف­های بی ربط سلفیت مطلبی بیان نمی کنند.

در ادامه حجت الاسلام والمسلمین رضا نژاد اظهار داشتند که شاید یک مکتب برای خود اصولی بیان نکند، ولی می توان از روی روش و آثار دیگر آنها به مبانی کلامی شان پی برد.

در ادامه اساتید راهنما و مشاور این پایان نامه به ارایه نقد و نظر پرداختند.

دکتر اله بداشتی در مقام دفاع از ساختار رساله گفت: «بحث النظر فی وجوب النظر» یکی از مباحث اصلی در این زمینه است؛ در اصطلاح امروزی خصوصیات نظر و نوع فکر کردن در خصوص خدا بحث شده است که در بحث معرفت شناسی بحث می شود؛ یعنی قبل از اینکه به اثبات ادله خداشناسی بپردازیم باید ببینیم که خدا را از چه راهی باید شناخت؛ این مسایل مباحثی است که به عنوان مبنا قبل از اینکه صفات خدا را اثبات کنیم باید تکلیف آنها را مشخص کنیم؛ تعریف ما از مبنا این بود که در این زمینه به حجت الاسلام حاتمی رهنمود دادیم و ایشان نیز این مورد را لحاظ کرده است.

در ادامه حجت الاسلام و المسلمین محمدحسن زمانی بیان کرد: دانشگاه ادیان افق نویی در زمینه چالشی در پژوهش گشود؛ اگر موضوعات تکراری و سنتی بیان می شد، این همه پیشرفت ایجاد نمی شد؛ موضوعات راه نپیموده، دارای سنگلاخ های بسیاری است؛ حتی ممکن است اساتید نیز به چالش بر بخوردند که نشان می­دهد که این مسایل در ابتدای راه است.

مشاور این رساله گفت: درست نیست که بگوییم اخوانی ها اصلا مبانی کلامی ندارند زیرا هیچ گروه و جریان اندیشه ای نیست که مبانی نداشته باشد و اگر در خصوص اخوان مشاهده نمی­کنیم که آنها مبانی خود را مدون کرده اند از لابلای متون آنها می توان به این مبانی رسید که در این رساله تعدادی از مبانی کلامی آنها گزارش شده است؛ اعتقاد به تاویل، اجتهاد، تعریف مدون سنت و بدعت، اعتقاد به آزادی عقاید دینی، اصل تفکیک حوزه معرفت دینی از متون دینی و معرفت نسبت به علوم تجربی و عقل و... از جمله مبانی کلامی ایشان است.

وی افزود: اگر مبنای پذیرش عقل به عنوان یک مبنع معرفت نبود همه آنها سلفی شده بودند؛ اخوانی ها به سه جریان فکری خاص قابل تقسیم هستند؛ یک جریان ضد سلفی، یک جریان معتدل و یک جریان متمایل به سلفی است.

معاون بین الملل حوزه های علمیه خاطرنشان کرد: اصل بعدی نگاه واقع بینانه آنها به صحابه و سلف صالح است؛ ارایه تعریف مدون به قضا و قذر الهی؛ اعتقاد به اختیار، نفی جبر و مخالفت با حاکم جابر از معتقداتی است که بسیاری از آنها برای این مبانی جان خود را از دست دادند و بارها شکنجه شدند و به زندان رفتند؛ پس آنها حتما با مبانی خود این کار را می کردند؛البته باید گفت که اعتقاد به تصوف باعث شده که دیدگاه هایی غیر از وهابیت داشته باشند.

دکتر محمود ویسی، نماینده و سخنگوی اخوان المسلمین در ایران به برخی از اشکالات حجت الاسلام والمسلمین رضانژاد پیرامون ایراد به اصل تحلیل در این مقاله پاسخ داد و به تایید موارد ذکر شده در این رساله پرداخت.

در ادامه حجت الاسلام و المسلمین فرمانیان گفت: اخوان یک ردیف آماده مشخص نیست و بسیار متنوع است؛ اخوان سوریه، غنوشی، ربانی، اردوغان، محمد غزالی ، قرضاوی، سید قطب و حسن البنا هر کدام یک گرایش داشتند و نباید همه آنها را در یک مسیر دید.

در ادامه نیز دکتر رمضانی رایزن جمهوری اسلامی ایران در تونس گفت: حجت الاسلام حاتمی اولین دانشجوی ایرانی  است که پس از 53 سال روابط دو جانبه که در این سالها شاهد حضور دانشجویی در الزیتونه نبودیم وارد این دانشگاه شد.

وی تصریح کرد: شاهد بودم که وی  تمام توان خود را برای انجام هرچه بهتر این پروژه انجام داد و با بهترین اساتید در این زمینه نیز مباحثه کرد و بهترین کتب و مراکز کتابخانه ای را نیز با دقت ملاحظه نمود؛ کار وی به قدری نو بود که حتی پرفسور عبدالمجید نجار به او گفت که کار شما اولین کاری بود که در زمینه مبانی کلامی اخوان انجام شده است؛ امروز خود تونسی ها هم منتظر هستند که از این دستاورد علمی بدیع و نو استفاده کنند.