حجت الاسلام و المسلمین مهدی حقی مدیر کل دفتر مطالعات پژوهشی حوزه در گفت و گو با خبرگزاری«حوزه»، ضمن تشریح دستاوردهای همایش کتاب سال حوزه از برگزاری اولین جشنواره مقالات نشریات علمی حوزویان خبر داد.
مهلت ارسال آثار به هجدهمین همایش کتاب سال حوزه تا چه زمانی است؟
امسال به حول و قوه الهی هجدهمین همایش کتاب سال را برگزار خواهیم کرد. طبق روال گذشته، همایش امسال نیز بهمن‌ماه برگزار خواهد شد و باز طبق روال گذشته فراخوان همایش از ابتدای سال 95 شروع شده و تا پایان خردادماه مهلت ارسال آثار واجد شرایط به همایش کتاب سال حوزه است.
حوزویانی می‌توانند آثار خود را به این همایش ارسال کنند که در سال گذشته برای اولین بار اثر مکتوبی منتشر کرده باشند. همچنین حوزویانی که پایان‌نامه‌های سطح چهار خود را در سال 94 دفاع کرده باشند، می‌توانند پایان‌نامه‌های خود را در این رقابت علمی مشارکت دهند.
ظاهرا قرار است امسال یک همایش دیگری با محوریت مقالات علمی به کتاب سال اضافه شود، در مورد این همایش نیز توضیحاتی بفرمایید؟
بله، بخش دیگری که قرار است امسال به کتاب سال حوزه اضافه شود، برگزاری جشنواره مقالات نشریات علمی حوزویان است. هم اکنون مقدمات این بخش را داریم فراهم می‌کنیم و آیین‌نامه آن نیز در حال نگارش است. اگر کارها به خوبی پیش برود، در سال جاری دبیرخانه کتاب سال، جشنواره جدیدی را برگزار خواهد کرد که در آن، مجموعه مقالات حوزویان داوری و برترین‌های آنها اعلام خواهد شد. همان‌طور که می‌دانید، همه ساله تقریبا بیش از 2500 مقاله علمی به وسیله نویسندگان حوزوی در مجلات نوشته و منتشر می‌شود. امیدواریم که بتوانیم این مقالات را هم در این جشنواره شرکت بدهیم. برای انجام این کار، ابتدا باید مقالات را شناسایی و جمع‌آوری کرد و پس از ارزیابی، به معرفی بهترین آنها پرداخت. در این جشنواره، قرار است هم مقالات معرفی شوند و هم نشریاتی که این مقالات در آنها منتشر شده‌اند.
آیا جشنواره مقالات ذیل همان همایش کتاب سال است؛ یعنی در همان روز همایش کتاب سال این جشنواره برگزار می‌شود و مقالات برتر معرفی می‌شوند؟
خیر، به دلیل اینکه کار همایش کتاب سال خیلی گسترده نشود، شورای سیاست‌گذاری مصوب کرده که کار جشنواره مقالات را دبیرخانه کتاب سال انجام بدهد؛ ولی جشنواره به شکل مجزا و مستقل برگزار شود. معمولا هر سال یک نشست عمومی از سردبیران و مدیران مسئول نشریات حوزوی در قم تشکیل می‌شود که به احتمال زیاد، جشنواره مقالات علمی در همان نشست علمی برگزار خواهد شد. راجع به زمان برگزاری این همایش هم هنوز تصمیم‌گیری نشده است؛ ولی احتمالا همان پاییز یا دی‌ماه برگزار خواهد شد. البته مشروط بر اینکه بتوانیم مقدمات و برنامه‌های کار را به خوبی پیش ببریم و اعتبارات مورد نیاز آن را هم جذب کنیم.
جایگاه همایش کتاب سال حوزه را در ارتقای سطح کمی و کیفی پژوهش‌های حوزوی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همایش کتاب سال حوزه، در حقیقت یک عرصه و میدان کاملا جدی برای شناسایی فعالیت‌های مکتوب علمی حوزوی‌ها است. این همایش، فرصتی را ایجاد می‌کند که در یک رقابت علمی، نویسندگان و فرهیختگان حوزوی بتوانند آثار خود را در مقایسه با سایر آثار بسنجند، کم و کیف آثار خود را با آثار دیگران مورد مقایسه قرار دهند و میزان رشد علمی آثار را ارزیابی کنند.
همچنین سهم حوزه‌های علمیه در تولید آثار علمی در سطح ملی را می‌شود از این همایش به دست آورد. میزان افت و خیز کمی و کیفی فعالیت‌های علمی حوزوی‌ها را می‌شود در اینجا رصد کرد. برای تدوین برنامه‌های آینده در حوزه‌های مختلفی که حوزویان با آن درگیر هستند، می‌شود با رصد نتایج این همایش، برنامه‌ریزی کرد. نقاط قوت و ضعف تولیدات علمی در حوزه را می‌شود شناسایی کرد. تهدیدهای فضای پژوهشی و نگارش و همچنین فرصت‌هایی که در اختیار ما است را می‌شود در کنار این همایش و نتایج آن شفاف کرد. در مجموع، چه برای کسانی که در این همایش شرکت می‌کنند و چه کسانی که آثار علمی ندارند ولی همایش را پیگیری می‌کنند، یک فرصت مغتنم است که مجموعه تحولات علمی حوزه را به دست بیاورند و از میان آنها راه خودشان را در آینده روشن و شفاف کنند.
به نظر می‌رسد، همایش کتاب سال حوزه، رخداد بزرگی است که اگر از آن استفاده شود، می‌تواند بسیاری از نقاط مبهم و کور علمی را در حوزه‌ها شفاف کند و می‌شود از آن در برنامه‌ریزی علمی آینده حوزه‌ها بهره‌برداری مناسب کرد.
آیا برای تحلیل و ارزیابی این مواردی که بیان کردید، کاری انجام گرفته است؟
بله، در سال گذشته، برای اولین بار، نرم‌افزارهایی را در دبیرخانه کتاب سال طراحی کردیم که همزمان با همایش، مجموعه اطلاعات تحلیلی تمام آثار گروه‌های علمی را هم می‌توانستیم ارائه کنیم؛ مثلا آثاری که در گروه حقوق در یکسال گذشته منتشر شده، چه آثاری است؟ این آثار در داوری‌ها چه امتیازاتی آورده‌اند؟ در هر یک از شاخص‌های داوری، چه نمره‌ای آورده‌اند؟ در نظریه‌پردازی و نوآوری چه جایگاهی داردند؟ در توجه به نیازهای علمی جامعه چه وضعیتی داردند؟ و فاکتورهای مختلفی که مورد توجه کتاب سال است. تک تک اینها را همزمان با برگزاری همایش می‌توانستیم منتشر کنیم؛ همان‌طور که در مورد پنچ گروه علمی، این کار را امسال انجام دادیم و نتایج آن را منتشر کردیم.
اینها مجموعه فعالیت‌هایی است که شاید در ظاهر به چشم نیاید؛ ولی در کنار برگزاری این همایش، اتفاقات ریز و درشت متعددی می‌افتد که مجموعه آنها می‌تواند به شناخت وضعیت موجود و مطلوب علمی در حوزه کمک کرده و برنامه‌ریزی در آینده را سهل و آسان کند. این، یکی از وظایف مهم معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه است؛ یعنی رصد وضعیت دانش و علم در حوزه‌ها از طرق مختلف که یکی از آنها با برگزاری این همایش و تحلیل وقایعی است که در حاشیه آن اتفاق می‌افتد. بدیهی است که انتشار این اطلاعات برای نخبگان جامعه علمی حوزه، نویسندگان، پژوهشگران و برنامه‌ریزان حوزه بسیار مفید است.
ضعیف‌ترین و قوی‌ترین گروه‌های علمی در سال گذشته کدام گروه بوده‌اند؟
آثاری که در همایش شرکت می‌کنند، دو دسته هستند: آثار پژوهشی و آثار ترویجی. این دو، همیشه با هم همخوانی ندارند؛ زیرا ممکن است گروهی در آثار پژوهشی خوب بدرخشد؛ ولی آثار ترویجی چندان چشمگیری نداشته باشند.
بر اساس ارزیابی‌ها، در میان آثار پژوهشی همایش، آثار گروه تفسیر و علوم قرآن با کسب 75 درصد امتیازات، رتبه اول علمی همایش را به دست آورده است؛ هرچند آثار ترویجی این گروه چندان رضایت‌بخش نیست و در رتبه هشتم قرار دارد.
آثار پژوهشی سایر گروه‌ها، در ردیف‌های دوم تا یازدهم، بدین قراراند: اخلاق و عرفان، علوم تربیتی و روان‌شناسی، فقه و اصول، حقوق و علوم سیاسی، حدیث و رجال، فلسفه، علوم اجتماعی، تاریخ، کلام، اقتصاد و مدیریت.
چرا بعضی گروه‌ها قوی‌تر بودند و برخی ضعیف‌تر؟ آیا بررسی کرده‌اید که ببینید در سال‌های قبل چه اتفاقی افتاده است؟
یکی از کارهای مهمی که باید در حاشیه کتاب سال اتفاق بیفتد، که مغفول بود و الآن کم‌کم به آن توجه می‌شود، همین مسائلی است که به آن اشاره کردید؛ یعنی کتاب سال درست مانند رودی است که در یک بیابان جاری می‌شود؛ یک وقت ما فقط می‌خواهیم این رود جاری شود و برود و یک وقت می‌خواهیم در کنار این رود، هر کس به اندازه توانایی و وسع خودش از آن استفاده کند و باغ و بستان‌هایی را فعال کند و ثمراتی بچیند. همایش کتاب سال حوزه، از همان سال اول که راه افتاد، مثل همین رود می‌آمد و می‌رفت و همان آثار اولیه خودش را داشت؛ اما هرچه توجه به نکات جانبی آن بیشتر می‌شود، بر کیفیت آن افزوده می‌شود.
برای اولین بار، سه سال پیش کتابی را منتشر کردیم با عنوان «وضعیت‌شناسی هشت دوره آثار کتاب سال». در این کتاب، به این جزئیات پرداختیم؛ یعنی اولین بار بود که گفتیم آثار کتاب سال در این هشت سال چه وضعیتی داشتند و بر اساس آن مؤسسات و ناشرین را هم دسته‌بندی کردیم؛ مثلا گفتیم: فلان مؤسسه در این هشت دوره در رشته حقوق خوب عمل کرده؛ ولی در فقه ضعیف عمل کرده است یا فلان مؤسسه در کلام و حدیث که کار می‌کند، رتبه‌اش در میان سایر مؤسسات چگونه است؟ حتی مؤسسات را بر اساس دولتی و خصوصی بودن هم دسته‌بندی کردیم؛ یعنی مؤسساتی که از امکانات دولتی استفاده می‌کنند با مؤسساتی که با امکانات شخصی و خصوصی فعالیت می‌کنند چه تفاوت‌هایی در تولیدات آثار علمی‌شان از نظر کیفی وجود دارد.
اینها، کارهایی است که احتیاج به تحلیل‌های فراوان، کار فراوان و حمایت‌های فراوان دارد. هرچه ما بتوانیم اطلاعات بیشتری از کتاب سال بیرون بکشیم، کمک بیشتری به مدیریت علم خواهد کرد. الآن کتاب سال آرام‌آرام به این سمت حرکت می‌کند.
اینکه سؤال کردید، چرا در یک رشته‌ای یک دانش خوب رشد کرده و در رشته مشابه، رشد نکرده است، باید گفت که پاسخ به این پرسش احتیاج به نشست‌های علمی و جمع‌های نخبگانی دارد که بنشینند و تحلیل کنند و حتی دست به نگارش مقاله بزنند. باید با هم‌افزایی فکری اندیشمندان یک حوزه دانشی، تحلیل و ارزیابی‌هایی صورت بگیرد که به این نتیجه برسند چرا در یک حوزه دانشی نوآوری ضعیف است؛ مثلا در حوزه حدیث نوآوری خیلی پایین است؛ ولی در حوزه شکلی نمره بالایی دارد. علت آن هم این است که در حوزه حدیث کارهای شکلی دسته‌بندی شده از سابق فراوان است و دیگران آنها را دسته‌بندی جدید می‌کنند؛ ولی نظریه‌پردازی در حوزه حدیث، از کارهای پیچیده و سنگینی است که در سال‌های اخیر ضعف چشمگیری در این زمینه وجود دارد.
بیشتر گروه‌دانش‌ها، در نوآوری و نظریه‌پردازی ضعف و مشکل دارند. همچنان‌که در تولید آثار فاخر، جذاب و اثربخش ترویجی هم با مشکلات اساسی مواجهیم. آثار حوزوی، مطالب عمیق و عالمانه‌ای را که برخاسته از مکتب اهل بیت (ع) است، نمی‌توانند در قالب آثار ترویجی قوی، اثربخش و جذاب ارائه کنند و در این رابطه با ضوابط و شاخص‌های مطلوب فاصله فراوان وجود دارد.
