به گزارش خبرگزاری «حوزه»، آیت الله اعرافی در بخشی از کتاب "تربیت فرزند با رویکرد فقهی" دربارۀ حدود مهرورزی والدین بر فرزندان می نویسد: 

مهرورزی و تربیت عاطفی فرزندان یکی از وظایف مستحب والدین در تربیت آن هاست. محبت به فرزندان نیز یکی از روش های تربیت عاطفی است؛ اما مهرورزی، حدودی دارد. محبت افراطی بدون توجه به مرزهای تربیتی، آثار نامطلوبی بر رفتار کودکان خواهد داشت.

پرسش این است که قلمرو ابراز محبت کجاست؟ آیا رعایت تساوی در مهرورزی بین فرزندان لازم است و یا این که عدالت در مهرورزی واجب است؟

دربارۀ عدالت ورزی میان فرزندان با سه گروه روایات مواجه ایم:

الف): روایات رجحان تساوی؛

و فِي رِوَايَةِ السَّكُونِيِّ قَالَ: نَظَرَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَى رَجُلٍ لَهُ ابْنَانِ فَقَبَّلَ أَحَدَهُمَا وَ تَرَكَ الْآخَرَ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ ص فَهَلَّا وَاسَيْتَ بَيْنَهُمَا. (1)

رسول اكرم صلي الله عليه و آله مردی را دیدند که يكي از فرزندان خود را بوسيد و به فرزند ديگر اعتنايي نكرد. پيغمبر (ص) به او فرمود: چرا با فرزندانت به طور مساوي رفتار نمي‌ كني؟.

ب) روایات رجحان عدالت؛

قَالَ رسول الله(ص) اعْدِلُوا بَيْنَ أَوْلَادِكُمْ فِي السِّرِّ كَمَا تُحِبُّونَ أَنْ يَعْدِلُوا بَيْنَكُمْ فِي الْبِرِّ وَ اللُّطْف‏. (2)

رسول خدا (ص) فرمود: در كار بخشش با فرزندان خود به عدالت رفتار كنيد همچنان که مي خواهيد فرزندانتان در نيكى و محبت با شما به عدالت رفتار كنند.

ج) روایات جواز تفضیل.

عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ بَعْضُ وُلْدِهِ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ بَعْضٍ وَ يُقَدِّمُ بَعْضَ وُلْدِهِ عَلَى بَعْضٍ فَقَالَ نَعَمْ قَدْ فَعَلَ ذَلِكَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع نَحَلَ مُحَمَّداً وَ فَعَلَ ذَلِكَ أَبُو الْحَسَنِ ع نَحَلَ أَحْمَدَ شَيْئاً فَقُمْتُ أَنَا بِهِ حَتَّى حُزْتُهُ لَهُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ الرَّجُلُ يَكُونُ بَنَاتُهُ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ بَنِيهِ فَقَالَ الْبَنَاتُ وَ الْبَنُونَ فِي ذَلِكَ سَوَاءٌ إِنَّمَا هُوَ بِقَدْرِ مَا يُنَزِّلُهُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ. (3)

به ابو الحسن الرضا (ع) گفتم: آيا انسان مى ‏تواند برخى از فرزندان خود را بيشتر دوست بدارد و يا بعضى از آنها را بر ديگران مقدم بدارد؟ ابو الحسن گفت: آرى؛ جدم ابو عبدالله صادق به فرزندش محمد ديباج، عطيه ‏اى پيشكش فرموده بود، و پدرم ابوالحسن به فرزندش احمد، آبادى «يسيره» را عطا كرده بود كه من به كفالت آن همت گماشتم تا موقعى كه در اختيار خودش نهادم. من گفتم: قربانت شوم. رواست كه انسان دخترانش را بيش از پسرانش دوست بدارد؟ ابو الحسن الرضا گفت: فرقى نمى ‏كند كه انسان دخترانش را بيشتر دوست بدارد يا پسرانش را: به هر مقياسى كه خداوند- عز و جل- مهر فرزند را در دل انسان جاى دهد، به او محبت مى ‏ورزد.

پس از بررسی و جمع بندی روایات، نتیجه این شد که بر مبنای حکم عقل، عدالت ورزی همه جا نیکوست و براساس قاعده ملازمۀ حکم عقل و شرع، عدالت ورزی میان فرزندان واجب است و ملاحظه می شود که روایاتی در دسته دوم، با واژۀ «اعْدِلُوا بَيْنَ أَوْلَادِكُمْ» به آن امر کرده اند. مطابق روایات دسته اول، مساوات میان فرزندانی که در نیازها و ظرفیت ها برابرند، واجب است و براساس روایات دسته سوم، در صورت تفاوت نیازها و ظرفیت فرزندان، تفضیل جایز است.

باید متذکر شد که اگر برتر شمردن برخی فرزندان، باعث گمراهی و جهنمی شدن فرزندان دیگر شود، براساس قاعده «حرمت اعانه بر اثم» (4) و نیز «قاعده صیانت» (5) تفضیل (برتر شمردن)، حرام و رعایت مساوات، واجب است.

همچنین اگر تفاوت گذاری میان فرزندان سبب شود فرزندانِ دیگر، آزار قابل توجهی ببینند، حرام است. (6) همچنین براساس قاعده «لاضرر» و قاعده «مضارۀ» (7) رعایت نکردن تساوی میان فرزندان نباید به ضررزدن به فرزندانِ دیگر منجر شود.

* چهار ملاک مهرورزی والدین بر فرزندان

دربارۀ حدود مهرورزی می توان چنین گفت:

* رعایت عدالت بین فرزندان در تمامی امور مربوط به آن ها و از جمله مهرورزی و ابراز محبت بر والدین، واجب است؛

* ملاک رعایت عدالت در مهرورزی، دو شاخص «نیاز» و «ظرفیت» فرزندان است. با توجه به این دو شاخص، در جایی که نیاز و ظرفیت فرزندان با یکدیگر یکسان باشد، عدالت ورزی به مساوات منجر می شود و در واقع مساوات در مهرورزی واجب است؛

* از دیگر مجوّزهای تفاوت گذاری میان فرزندان، وجود مصالح مهم تر مانند احتمال فتنه میان فرزندان و نیز وجود حق برای یکی از فرزندان است. در این صورت تبعیض، جایز و در واقع، عدالت در مهرورزی واجب است؛

* ملاک تشخیص برابری یا تبعیض در ارتباطات عاطفی و رفتاری والدین با فرزندانشان، عرف است. بنابراین ممکن است در عرف به میزان اندکی از تفاوت گذاری در تعاملات عاطفی اعتنا نشود.

پاورقی:

(1)- من لا يحضره الفقيه، ج‏3، ص: 483.

(2)- مكارم الأخلاق، ص: 220.

(3)- الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏6، ص: 51.

(4)- تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏ وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ. (مائده، 2).

(5)- يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ ناراً. (تحریم، 6)

(6)- ر.ک. مستندات حرمت ایذاء، سبزه واری، مهذب الأحکام فی بیان الحلال والحرام، ج 15، ص 233.

(7)- لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ. (بقره، 233)