خبرگزاری «حوزه»، در راستای انتشار نگاه فقه به مسائل نوپدید، چهارمین جلسه از درس فقه الاداره حجت الاسلام والمسلمین سید صمصام الدین قوامی را منتشر می کند.

در مباحث گذشته گفته شد که سیره معصومین علیهم السلام نیز تاکیدکننده یا تأییدکننده گزینش محله محور نخبگان است و نیز به دست آمد که محله می تواند با ملاک مسجد و محوریت آن شکل بگیرد.

نام محله ها را نیز می توان به نام مساجد نهاد، مانند محله زینبیه که بر محوریت مسجد حضرت زینب سلام الله علیها شکل یافته است. بر این اساس تکلیف معماری شهر نیز روشن می شود. هر مسجدی که تصمیم به ساخت آن گرفته می شود با این دیدگاه است که این مسجد بانی یک محله خواهد بود، لذا باید جمعیت محله را در نظر گرفت که آیا بسان مدینه النبی صلی الله علیه و آله است که پنج تا ده هزار نفر است یا هر هزار نفر لایق یک محله اند که همان سرانه مسجد است.

لذا یک تعریف شرعی از محله باید به دست آید که محور آن مسجد و جمعیت آن هزار نفر باشد و مسجد جامع آن ده هزار نفره باشد که نمازجمعه در آن برگزار شود. به گونه ای که مسجد در دسترس اهالی و مجاورین آن بوده و سهل الوصول باشد و هیچ رعیت یا شهروند از مسجد محروم و بی بهره نباشد؛ این حق رعیت است که آسان به مسجد برسد و عبادت کند.

لذا اگر در حدیث نبوی (ص) یا حدیث علوی (ع) است که همسایگان مسجد تا چهل خانه در شعاع آن هستند[1] گویا در یک محاسبه در این مقدار پیرامون، هزار نفر مثلا جای می گیرند و «جارالمسجد» حساب می شوند، این حد شرعی است که شارع به بیان نبوی صلی الله علیه و آله تقدیر کرده است و در حقیقت تعیین سرانه مسجد است که به شعاع چهل منزل یا ذراع از لسان مبارک آن حضرت صادر شده است.

اگر مهندسی شود سرانه مسجد به دست خواهد آمد و در حقیقت سرانه محله تعیین می شود. پی بردن اندازه این شعاع کار سختی نیست (با معیار چهل منزل یا ذراع). البته اگر اربعین را نماد کمال قلمداد کنیم به امری مستحسن دست می یابیم که شارع یک محله کامل عیار را اراده کرده است که در این زمینه داوری عرف[2] متشرعه می تواند به این توزین و توزیع کمک کند. عرفی که یک مسجد را در چه شعاعی کامل می داند مثلا سهولت وصول را برای تمامی اقشار ملاک قرار می دهد که " اضعف مامومین" " ضعفه من الناس "[3] را هم شامل شود. به این بیان که کهولت و کسالت هم مانع از اقامه در مسجد نشود، نابینا و ناتوان هم راحت خود را به این فضای معنوی و ملکوتی برساند.

عرف متشرعه قاضی صالحی برای چنین قضاوتی با ملاک رعایت اضعف مأمومین است که در سرما و گرما و شدت و رخاء بتواند مسجد را درک کند و از حق حضور در مسجد محروم نشوند. این عرف سلیم است که با یک ارتکاز شرعی حدود محله مسجد محور را تعیین می کند. این عرف اگر در قالب نظام مهندسی مدنی تبلور یابد. آراء او حجت شرعی خواهد بود، آرائی که از مزیت" اتصال به معصوم" نیز بهره مند است زیرا که معصوم محله یا مدینه مسجد محور را بنا گذاشته است و حد آن را اربعین قرار داده است و حال در هر عصری و مصری عرف خاص یا نظام مهندسی مدنی است که به تقدیر و تعیین این حد شرعی اهتمام می کند و نظرش حجت است و فقیه نیز به این حجیت صحه می گذارد. لذا نظام مهندسی شهری و شرعی داوری نهایی تعیین شعاع محله مسجدمحور را به عهده دارد آن هم با ملاک "سهولت دسترسی اضعف مأمومین به مسجد" که حق شهروندی محسوب می شود و اگر عدالت" اعطاء کل ذیحق حقه" است این حق نیز باید اعطاء و ایفاء گردد. به عبارت وحیانی اعطاء"حق اقامه وجوه عند کل مسجد" ملاک تحقق این بُعد از عدالت اجتماعی است که وظیفه حاکم عادل است و نباید این حق تضییع شود.

بنابراین:

دسترسی آسان به مسجد جزءحقوق شهروندی است با رعایت اضعف مأمومین محله مسجدمحور یک حد شرعی است (شبیه حد ترخص)، تعیین این حد با نظام مهندسی شهری و شرعی است.

پاورقی:

[1] من لا يحضره الفقيه / ج‏3 / 102 / باب حكم الحريم ..... ص : 101

* رُوِي‏ أَنَّ حَرِيمَ الْمَسْجِدِ أَرْبَعُونَ‏ ذِرَاعاً مِنْ كُلِّ نَاحِيَةٍ وَ حَرِيمَ الْمُؤْمِنِ فِي الصَّيْفِ بَاعٌ وَ رُوِيَ عَظْمُ الذِّرَا

الخصال / ج‏2 / 544 / حريم المسجد أربعون ذراعا و الجوار أربعون دارا من أربعة جوانبها ..... ص : 544

* حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‏ حَرِيمُ الْمَسْجِدِ أَرْبَعُونَ‏ ذِرَاعاً وَ الْجِوَارِ أَرْبَعُونَ دَاراً مِنْ أَرْبَعَةِ جَوَانِبِهَا.

وسائل الشيعة / ج‏5 / 202 / 6 - باب حريم المسجد و الجوار ..... ص : 202

* مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي الْخِصَالِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِيهِ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‏ حَرِيمُ الْمَسْجِدِ أَرْبَعُونَ‏ ذِرَاعاً وَ الْجِوَارُ أَرْبَعُونَ دَاراً مِنْ أَرْبَعَةِ جَوَانِبِهَا.

[2] شرح الكافي-الأصول و الروضة (للمولى صالح المازندراني) / ج‏11 / 132 / الحديث الرابع ..... ص : 132

عمر بن عكرمة، عن أبى عبد اللّه «ع» قال قال رسول اللّه «ص» كل أربعين دارا جيران من بين يديه و من خلفه و عن يمينه و عن شماله) كان هذا الحديث هو المذكور فى صدر الباب السابق و فيه اقتصار على المتن و السند. و اعلم أن ما دل عليه هذا الحديث و الّذي بعده من أن الجوار أربعون دارا من كل جانب مذهب طائفة من أصحابنا و ذهب جماعة منهم الشهيد الاول فى اللمعة الى أنه أربعون‏ ذراعا، و قال الشهيد الثانى الاقوى فى الجيران الرجوع الى العرف لان مستند الاول رواية عامية روتها عائشة عن النبي «ص» أنه قال «الجار الى أربعين دارا» و الثانى و ان كان مشهورا مستنده ضعيف و كأنه (ره) غفل عن هاتين الروايتين و جعل مستند الاول رواية عائشة.

[3] شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد / ج‏11 / 34 / 202 و من كلام له ع بالبصرة و قد دخل على العلاء بن زياد الحارثي ..... ص : 32

و قيل أصل يتبيغ يتبغى فقلب جذب و جبذ أي يجب على الإمام العادل أن يشبه نفسه في لباسه و طعامه بضعفة الناس‏ جمع ضعيف لكيلا يهلك الفقراء من الناس فإنهم إذا رأوا إمامهم بتلك الهيئة و بذلك المطعم كان أدعى لهم إلى سلوان لذات الدنيا و الصبر عن شهوات النفوس‏

شرح الكافي-الأصول و الروضة (للمولى صالح المازندراني) / ج‏7 / 45 / الحديث الثالث ..... ص : 43

عاصم: يا أمير المؤمنين فعلى ما اقتصرت في مطعمك على الجشوبة و في ملبسك على الخشونة؟ فقال: ويحك إنّ اللّه عزّ و جلّ فرض على أئمّة العدل أن يقدّروا أنفسهم بضعفة النّاس‏، كيلا يتبيّغ بالفقير فقره، فألقى عاصم بن زياد العباء و لبس الملاء.

تفسير الصافي / ج‏2 / 192 / [سورة الأعراف(7): آية 32] ..... ص : 191

أقول: و في رواية أخرى عن أمير المؤمنين عليه السلام أنه علّل خشونة مطعمه و ملبسه بأن اللَّه فرض على‏ أئمّة العدل أن يقدروا أنفسهم بضَعَفَة الناس‏ كيلا يتبيغ بالفقير فقره‏ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا بالأصالة و امّا مشاركة الكفار لهم فيها فتبعٌ‏ خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ لا يشاركهم فيها غيرهم و قرء بالرّفع.

(و قال علىّ صلوات اللَّه عليه آخر ما فارقت عليه حبيب قلبى صلّى اللَّه عليه و آله انّه قال يا علي اذا صلّيت فصلّ صلاة اضعف من خلفك و لا تتّخذنّ مؤذّنا ياخذ على اذانه اجرا)

و در قوى از سكونى از حضرت امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه منقولست كه فرمودند كه آخر مجلسى و يا سخنى كه بر آن مفارقت واقع شد ميان من و محبوب دل من اين بود كه فرمودند كه يا على هر گاه نماز كنى رعايت حال كسى كن كه ضعيف‏ترين مامومين باشد يعنى نماز را سبك واقع ساز هر گاه مثل مرد پيرى يا بيمارى در ميان مامومين باشد و اگر جمعى باشند كه همه قوت تطويل داشته باشند و خواهند آن را تطويل مى‏تواند دادن چنانكه خواهد آمدن لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقيه ؛ ج‏3 ؛ ص533

من لا يحضره الفقيه / ج‏1 / 283 / باب الأذان و الإقامة و ثواب المؤذنين ..... ص : 281

* وَ قَالَ عَلِيٌّ ع‏ آخِرُ مَا فَارَقْتُ عَلَيْهِ حَبِيبَ‏ قَلْبِي‏ ص أَنَّهُ قَالَ يَا عَلِيُّ- إِذَا صَلَّيْتَ فَصَلِّ صَلَاةَ أَضْعَفِ مَنْ خَلْفَكَ وَ لَا تَتَّخِذَنَّ مُؤَذِّناً يَأْخُذُ عَلَى أَذَانِهِ أَجْراً.

تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) / ج‏2 / 283 / 14 - باب الأذان و الإقامة ..... ص : 277

* أَحْمَدُ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: آخِرُ مَا فَارَقْتُ عَلَيْهِ حَبِيبَ‏ قَلْبِي‏ أَنْ قَالَ يَا عَلِيُّ إِذَا صَلَّيْتَ فَصَلِّ صَلَاةَ أَضْعَفِ مَنْ خَلْفَكَ وَ لَا تَتَّخِذَنَّ مُؤَذِّناً يَأْخُذُ عَلَى أَذَانِهِ أَجْراً.

الوافي / ج‏7 / 592 / 3 ..... ص : 592

* التهذيب، 2/ 283/ 31/ 1 أحمد عن البرقي عن النوفلي عن السكوني عن جعفر عن أبيه عن‏ الفقيه‏، 1/ 283/870 علي ع قال‏ آخر ما فارقت عليه حبيب‏ قلبي‏ ص أنه قال يا علي إذا صليت فصل صلاة أضعف من خلفك و لا تتخذن مؤذنا يأخذ على أذانه أجرا.

وسائل الشيعة / ج‏5 / 447 / 38 - باب عدم جواز أخذ الأجرة على الأذان ..... ص : 447

* مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: آخِرُ مَا فَارَقْتُ عَلَيْهِ حَبِيبَ‏ قَلْبِي‏ أَنْ قَالَ يَا عَلِيُّ إِذَا صَلَّيْتَ فَصَلِّ صَلَاةَ أَضْعَفِ مَنْ خَلْفَكَ وَ لَا تَتَّخِذَنَّ مُؤَذِّناً يَأْخُذُ عَلَى أَذَانِهِ أَجْراً.

الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا عليه السلام / 75 / 1 باب مواقيت الصلاة

الصَّلَاتَيْنِ وَ جَاءَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص جَمَعَ بَيْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ ثُمَّ الْمَغْرِبِ وَ الْعَتَمَةِ مِنْ غَيْرِ سَفَرٍ وَ لَا مَرَضٍ وَ جَاءَ إِنَّ لِكُلِّ صَلَاةٍ وَقْتَيْنِ أَوَّلٌ وَ آخِرٌ كَمَا ذَكَرْنَاهُ فِي أَوَّلِ الْبَابِ وَ أَوَّلُ الْوَقْتِ أَفْضَلُهَا وَ إِنَّمَا جُعِلَ آخِرُ الْوَقْتِ لِلْمَعْلُولِ فَصَارَ آخِرُ الْوَقْتِ رُخْصَةً لِلضَّعِيفِ بِحَالِ عِلَّتِهِ فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ وَ هِيَ رَحْمَةٌ لِلْقَوِيِّ الْفَارِغِ لِعِلَّةِ الضَّعِيفِ وَ الْمَعْلُولِ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ فَرَضَ الْفَرَائِضَ عَلَى أَضْعَفِ‏ الْقَوْمِ قُوَّةً لِيَسْتَوِيَ فِيهَا الضَّعِيفُ وَ الْقَوِيُّ كَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ‏ وَ قَالَ‏ فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ‏ فَاسْتَوَى الضَّعِيفُ الَّذِي لَا يَقْدِرُ عَلَى أَكْثَرَ مِنْ شَاةٍ وَ الْقَوِيُّ الَّذِي يَقْدِرُ عَلَى أَكْثَرَ مِنْ شَاةٍ إِلَى أَكْثَرِ الْقُدْرَةِ فِي الْفَرَائِضِ وَ ذَلِكَ لِئَلَّا تَخْتَلِفَ الْفَرَائِضُ فَلَا يُقَامُ عَلَى حَدٍّ وَ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى الضَّعِيفِ مَا فَرَضَ عَلَى الْقَوِيِّ وَ لَا يُفَرَّقُ عِنْدَ ذَلِكَ بَيْنَ الْقَوِيِّ وَ الضَّعِيفِ فَلَمَّا لَمْ يَجُزْ أَنْ يَفْرُضَ عَلَى الضَّعِيفِ الْمَعْلُولِ فَرْضَ الْقَوِيِّ الَّذِي هُوَ غَيْرُ مَعْلُولٍ لَمْ يَجُزْ أَنْ يَفْرُضَ عَلَى الْقَوِيِّ غَيْرَ فَرْضِ الضَّعِيفِ فَيَكُونَ الْفَرْضُ مَحْمُولًا ثَبَتَ الْفَرْضُ عِنْدَ.