به گزارش خبرگزاری «حوزه»، نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران در شرایطی شكل گرفت كه کشور ما بزرگترین تولیدكننده نفت خام خاورمیانه و چهارمین تولیدكننده نفت خام دنیا محسوب می شد. در آن دوران، كل تولید نفت خام ایران، ‎ 32میلیون تن در سال معادل بیش از یك سوم مجموع تولید نفت خام خاورمیانه (‎ 90میلیون تن در سال) بود. از سوی دیگر، ایران ‎ 90درصد نفت خام مورد نیاز اروپای غربی را در آن دوران تامین می كرد.

لذا، نارضایتی انگلیس از حركت ملی شدن صنعت نفت و تلاش برای برهم زدن این حق خواهی ملت ایران، امری كاملا طبیعی بود. شركت نفت انگلیس كه به دلیل تاراج منابع نفتی ایران، دارای سرمایه هنگفتی شده بود اكنون منافع خود را در خطر می دید.

مقدمه:

ملی شدن صنعت نفت و پیروزی چشم گیر مردم مسلمان ایران در این نهضت عظیم، یکی از برگ های زرین تاریخ کشورمان در مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی است که روحانیت همچون همیشه نقشی مهم در آن داشت. مبارزه روحانیت در عرصه ملی ـ اسلامی از سال ها پیش از مشروطه آغاز شده بود؛ در تمام مراحلی که صنعت نفت برای ملی شدن طی نمود، علما و از جمله آیت الله کاشانی نقش محوری و رهبری داشته اند. حضور علما و به ویژه آیت الله کاشانی در این جریان سبب شد، هم طرفداران مصدق و عامه مردم در ادامه این راه استقامت بورزند و هم مخالفان ملی شدن صنعت نفت (مخالفان داخلی و سفارت های بیگانه) ناخودآگاه به نهضت سمت و سو دهند. ^[1]

گسترش فعالیت‌های سیاسی پس از شهریور 1320 سبب گسترش مبارزات مردم و به ویژه توجه آنان به وضع قرارداد نفت شده بود. قانون ملی شدن صنعت نفت در واقع پیشنهادی بود كه به امضای همه اعضای كمیسیون نفت در مجلس شورای ملی ایران در 17 اسفند 1329 به مجلس ارائه شد.كمیسیون نفت، كمیسیونی بود كه در اول تیرماه 1329 در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی ایران برای رسیدگی به لایحه نفت (معروف به لایحه گس-گلشائیان)تشكیل شد. همین كمیسیون پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را در اسفند 1329 به مجلس ارائه داد. ^[2]

اختلاف در رهبری ملی شدن نفت

در سالهای اخیر، دهها عنوان کتاب در باره دکتر مصدق نوشته شده و چنین وانمود شده است که وی رهبری بی نقص و عیب بوده و جناح مقابل‌ او، یکسره بر خطا بوده‌اند. به علاوه در این کتابها تلاش شده است تا سهم ‌روحانیت و در رأس آنان آیت الله کاشانی نادیده گرفته شده و وی آلت ‌دست افرادی معرفی شود که متهم بوده‌اند. این رویکرد را می توان در تاریخ نگاری سکولار و ملی گرا مورد بررسی قرار داد. ^[3] رسول جعفریان به زیبایی اشاره داردکه : این قبیل برخوردها در کشو ما پرسابقه است‌. یا کسی را برای آسمان ‌می خواهیم یا برای زیر زمین‌. بنای آن نداریم تا افراد را برای روی زمین استفاده کنیم‌. به عبارتی همیشه و تقریبا همه جناحها دوست دارند همه چیز را یا سیاه‌ و یا سپید ببینند. ^[4]

نقش آيت الله كاشاني در نهضت ملی شدن نفت

* در مجلس شانزدهم، زماني كه قرارداد «گس-گلشائيان» در مجلس در حال بررسي بود، آيت الله كاشاني - به عنوان نماينده مجلس شانزدهم - بعد از بازگشت از تبعيد به لبنان، پيامي درباره اين قرارداد صادر كرد كه توسط دكتر مصدق در مجلس قرائت شد. ^[5]

* در اعلاميه اي كه آيت الله كاشاني در مورد ملي شدن صنعت نفت صادر كرد، آمده است: «بر همه كس واضح و آشكار است كه تمام بليّات و مصائب، خصوصاً هرج و مرج دستگاه اداري و غارت بيت المال و تسلط زمام داران نالايق و مملكت فروش و به طور كلي تشويق خيانت كاران و حبس و تبعيد و زجر وطن پرستان در اثر سياست جابر انگلستان در مملكت ما به وجود آمده... براي غارت نفت ايران كه بزرگ ترين و مهم ترين ثروت ملي ماست، مرتكب شده و مي شود... ملي شدن صنعت نفت در ايران، تنها چاره بيچارگي هاي ماست...» ^[6]

* رزم آرا، يكي از مهم ترين موانع در مقابل ملي شدن نفت بود. بعد از نخست وزير شدن وي، آيت الله كاشاني اعلاميه شديداللحني صادر و مردم را به مقاومت در مقابل حكومت وي دعوت كرد. مقاصد حكومت رزم آرا كه براي سركوبي نهضت ملي ايران و توافق با شركت انگليسي قدرت يافته بود، با مبارزات مردم عقيم ماند و بالاخره با اقدام حماسي خليل طهماسبي - كه از پيروان آيت الله كاشاني و ياران نزديك نواب صفوي بود- در به قتل رساندن اين مهره استعمار، اين مانع جدي بر سر راه ملي شدن صنعت نفت برداشته شد. ^[7]

* پيامد قتل رزم آرا اين بود كه نمايندگان وابسته به انگليس در مجلس شانزدهم كه مانع ملي شدن صنعت نفت بودند، عقب نشيني كرده، آيت الله كاشاني سيطره كاملي بر اوضاع پيدا كرد. سرانجام با پشتوانه مردمي و رهبري مذهبي و سياسي آيت الله كاشاني و كوشش نمايندگان اقليت مجلس شانزدهم، خصوصاً دكتر مصدق، اصل ملي شدن صنعت نفت در 24 اسفند 1329ش. به مجلس شوراي ملي ارائه شد و در 29 اسفند در مجلس سنا به تصويب رسيد. ^[8]

* آیت اللَّه کاشانی کسی است که اگر او نبود، نهضت ملی شدن صنعت نفت یقیناً در این کشور به وقوع نمی‌پیوست. من به جوانان عرض می‌کنم، با تاریخ گذشته‌ی نزدیک کشورتان آشنا شوید؛ چون یکی از راههای فریب و اغواگری، تحریف تاریخ است که امروز متأسفانه این کار به‌وفور صورت می‌گیرد. مرحوم کاشانی کسی است که به کمک او دکتر مصدّق و دیگر سرانِ نهضت ملی شدن صنعت نفت توانستند حمایت مردم را به این حرکت جلب کنند؛ والاّ حمایت مردم جلب نمی‌شد. کسی مصدّق را نمی‌شناخت؛ کسی معنای ملی شدن صنعت نفت را نمی‌دانست؛ توده‌های عظیم مردم که رأی و حضور و اقدام آنها در تحوّلات اجتماعی تعیین کننده است، در جریان وارد نبودند و برای آنها توضیح داده نشده بود. دستگاه دربار که مخالفت چیزفهمیِ مردم بود، خودش هم عامل دست انگلیسیها بود. روشنفکران و سیاسیّونی که جهت حرکتشان این بود، وسیله و راهی نداشتند و مردم به آنها اعتماد نمی‌کردند. مرحوم آیةاللَّه کاشانی وارد میدان شد. سابقه‌ی این مرد را، علما می‌شناختند و مردم ایران هم به او ارادت داشتند. ^[9]

* آيت ‌الله كاشاني با تجاربي كه از جهاد عليه استعمار انگليس كسب كرده بود،‌ اقدامات مهمي در تهييج،‌ رهبري و بسيج همگاني مردم انجام داد. فعاليت‌ ها و مبارزات آيت‌ الله كاشاني كه در قالب سخنراني ‌هاي متعدد، برگزاري ميتينگ‌ ها و تظاهرات، مصاحبه‌ هاي پي ‌در پي با مطبوعات و خبرگزاري ‌هاي خارجي، صدوربيانيه ‌ها و اعلاميه‌ هاي مكرر، فرستادن نماينده به ساير شهرهاي كشور، اعلام تعطيلي عمومي در سراسر كشور و... صورت مي‌گرفت، علاوه بر نقش مهمي كه در گسترش مبارزات مردمي با استعمارگران خارجي و مستبدان داخلي داشت، نور اميدي در دل مردم ساير كشورهاي تحت استيلاي استعمار به ‌وجود آورد و آنها را به مبارزه براي به‌دست ‌آوردن حقوق خويش اميدوار كرد. ^[10] مبارزات خستگي‌ ناپذير مردم ايران، موجب شد عوامل داخلي و خارجي استعمار به بهانه‌ هاي مختلف به حبس و تبعيد آيت ‌الله كاشاني اقدام كنند؛ اما دستگيري ‌هاي پي ‌در پي و حبس ‌هاي طولاني ‌مدت به ‌هيچ‌ وجه ايشان را از اعتراض به تصويب قرارداد الحاقي و متعاقب آن مبارزه براي ملي‌شدن صنعت نفت باز نداشت. ^[11]

نقش سایر علمای دینی در نهضت نفت:

به غیر از آیت الله کاشانی، مراجع دیگری نیز در شکل گیری نهضت ملی کردن صنعت نفت نقش مهمی را ایفا کردند. آیت الله سید محمد تقی خوانساری که از مراجع تقلید وقت بود، فتوایی شرعی به ضرورت ملی شدن صنعت نفت صادر کرد. دیگر مراجع تقلید همچون آیت الله صدر، آیت الله حجت و آیت الله فیض نیز فتاوایی در همین زمینه صادر کردند که سبب شد توده های وسیعی از مردم مذهبی در سراسر کشور به حمایت از ملی شدن صنعت نفت قیام کنند. در شهرستان ها، بیشترین حضور علمای شیعه در نهضت ملی شدن صنعت نفت، در بیانیه ها و اعلامیه هایی جلوه می کند که طی آن حضور مردم در صحنه و دفاع از ایده ملی شدن صنعت نفت، تکلیف شرعی دانسته شده است.

نقش روحانیون در نهضت ملی شدن نفت در کلام امام و رهبری:

اولین دلیل مبارزه نیروهای مذهبی و روحانیون در نهضت ملی شدن نفت، همانند سایر مبازرات ایشان با استبداد و استعمارگران شرق و غرب، رفع سلطه اجنبی بر جامعه اسلامی است. چون طبق فرامین قرآن و احکام دینی بیگانگان حق تسلط بر مسلمانان و جامعه اسلامی را ندارد. یا به تعبیر روشن‌تر، تسلط خارجی ها و کفار بر جامعه اسلامی حرام است.

در این زمینه رهبر کبیرانقلاب امام خمینی(ره) در قسمتی از سخنان خود، در باره دوران نهضت ملی شدن نفت فرمودند: «... قدرت دست دکتر مصدق آمد لیکن اشتباهات هم داشت، او برای مملکت می خواست خدمت کند لکن اشتباه هم داشت یکی از اشتباهات او این بود که آن وقتی که قدرت دستش آمد این را (شاه) خفه اش نکرد که تمام کند قضیه را. این برای او کاری نداشت بلکه ارتش دست او بود همه قدرتها دست او بود و این همه این ارزش را نداشت. آن وقت این طور نبود که آدم قدرتمندی باشد، مثل بعد که شد، آن وقت ضعیف بود لکن غفلت شد و غفلت دیگر این که مجلس را ایشان منحل کرد...^[12]

مقام معظم رهبری نیز در این خصوص بیان می دارند   "وظیفه‌ی ما این است که ما کشور را، هم نیرومند کنیم، هم مقاوم کنیم؛ قدرت کشور را بالا ببریم و آن را مقاوم‌ سازی کنیم. قدرت کشور چه‌جوری بالا می رود؟...چه‌جوری نیرومند کنیم؟ عناصر اقتدار برای کشور چه چیزهایی است؟ من چند موردش را می شمرم: یکی‌ ایمان اسلامی است، ایمان دینی است. ایمان دینی جزو مهم‌ترین عناصر مقاومت و تحرّک این کشور است؛ مال امروز هم نیست، از ۱۳۰ ‌سال، ۱۴۰ سال پیش به این‌طرف، هر حرکتی در این کشور انجام گرفته است که اثرگذار، جریان‌ساز و مؤثّر بوده است، عنصر ایمان دینی حرف اوّل را در آن میزده است. شما از قضیّه‌ی تنباکو شروع کنید، قضیّه‌ی تنباکو که یک حرکت عظیم مردمی در کشور بود، عنصر دینی داشت؛ مرجع تقلید حکم کرد، مردم بر طبق حکم او به‌خاطر ایمان دینی عمل کردند و یک خیانت بزرگ را که برای سالهای متمادی پدر این ملّت را درمی‌آورد، از سر این ملّت دور کردند.

مشروطیّت؛ مشروطیّت حرکتی بود که با پیش‌آهنگی علما که مظهر دین‌داری مردم بودند، توانست پیش برود. بله، فلان روشنفکر، فلان نویسنده، فلان محفلِ پنهانی در کشور بود، نه‌اینکه نبود امّا پیش نمی رفت، کاری نمی توانستند بکنند، نفوذی در مردم نداشتند. آنچه در مشروطه مردم را به میدان آورد، عبارت بود از حضور علمای تراز اوّلی مثل مرحوم شیخ فضل‌الله نوری، مثل مرحوم سیّد محمّد طباطبائی، مثل مرحوم سیّدعبدالله بهبهانی؛ اینها علمای بزرگ بودند؛ در تهران و در تبریز علمای بزرگ، در اصفهان علمای بزرگ، در بعضی از شهرهای دیگر هم همین‌جور، در فارس همین‌جور، علمای بزرگ جلو افتادند و مردم دنبال اینها آمدند؛ منتها  انگلیس‌ها در اینجا زرنگ‌تر از ما بودند؛ هم بین علما اختلاف ایجاد کردند [هم بین مردم]. در تهران بین آن دو بزرگوار و شهید بزرگوار شیخ فضل‌الله نوری اختلاف ایجاد کردند. شیخ فضل‌الله نوری که پیش‌قدم‌ترین عالم برای برقراری مشروطه بود، به اتّهام ضدّیّت با مشروطه به دار کشیده شد! این کاری بود که آنها کردند. مردم را کشاندند به سفارت و یک عدّه‌ای دودستی مشروطه را تقدیم انگلیس‌ها کردند؛ و مشروطه آن شد که دنبالش رضاخان بود و پنجاه ‌سال، شصت‌ سال عقب‌ماندگی این کشور، امّا شروع حرکت با دین بود.

نهضت ملّی شدن صنعت نفت؛ ببینید اینها تاریخ است. اینکه من مدام میگویم تاریخ را بخوانید، در تاریخ تأمّل کنید، برای اینها است. اگر علما نبودند و انگیزه‌ی دینی نبود، قطعاً نهضت ملّی شدن صنعت نفت پیش نمیرفت؛ این را همه بدانند. در مقدّمه‌ی این نهضت آیت‌الله کاشانی بود. پشتیبان او مرجع تقلیدی مثل مرحوم آسیّدمحمّدتقی خوانساری در قم بود. مروّجان این فکر، یک جمعی در قم و در مشهد ما یک عالم دینی، یک منبریِ درجه‌ یک و یک فعّال مذهبی گوینده‌ی متفکّر درجه‌ی یک [بودند]؛ اینها مروّجین نهضت ملّی بودند، مردم به‌خاطر دین آمدند. بعد که مرحوم کاشانی را جدا کردند، علما را طرد کردند، مذهبی‌ها را کنار گذاشتند، مصدّق شکست خورد. تا دین بود، تا عنصر ایمان دینی بود، حرکت به جلو بود؛ وقتی این [عنصر] از آن گرفته شد، حرکت متوقّف شد، شکست خورد، تبدیل به عکس شد. یک آمریکایی با یک چمدان اسکناس آمد در تهران و همه‌ی قضایا را به هم زد. " ^[13]

ایشان همچنین در جمع روحانیون سمنانی بیان می دارند که " در قضیه‌ ملی شدن صنعت نفت هم باز روحانیون بودند كه جلو افتادند. اگر مرحوم آیت‌اللَّه كاشانی نبود، مطمئن باشید كه مسئله‌ی ملی شدن صنعت نفت به‌هیچ‌وجه در این كشور پا نمی‌گرفت. حالا یك عده به تعبیری كه بنده كردم، نمك‌خوردگانِ نمكدان‌شكن هستند؛ نان نهضت ملی را می‌خوردند، بعد به مرحوم آیت‌اللَّه كاشانی بدگویی می‌كنند! در حالی كه او جلودار این قضیه بود. و اگر او نبود، قطعاً مسئله‌ ملی شدن صنعت نفت در این كشور، به جایی نمی‌رسید." ^[14]

* دکتر مرتضی اشرافی، کارشناس مسایل سیاسی