به گزارش خبرگزاری «حوزه» ،در ذیل آیه 105 سوره توبه روایات فراوانی از ائمه طاهرین‌ علیهم‌السلام رسیده است که دلالت  دارند بر این که مراد از مؤمنون در این آیه که خداوند ایشان را ناظر بر اعمال انسان‌ها می‌داند، ائمه‌ علیهم‌السلام هستند و با استناد به همین روایات شریفه اصل آگاهی و نظارت امام زمان‌ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف نسبت به اعمال بندگان اثبات می‌گردد. .... 

دراین آیه آمده است: «وقل اعملوا فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون وستردّون إلی عالم الغیب والشهادة فینبئکم بما کنتم تعملون» و بگو هر عملی که می‌خواهید انجام دهید، پس به زودی خدا و رسولش و مؤمنون عمل شما را می‌بینند».

 قبل از این‌که برخی از روایات را مورد بررسی قرار دهیم لازم است در خصوص تفسیر آیه فوق از دیدگاه مفسران قرآن اشاره داشته باشیم.

«سین» استقبال بر سر فعل «یری» در آیه از نظر لفظی به معنای تحقق فعل رؤیت در آینده نزدیک است. حال اگر فعل رؤیت را در آیه به معنای دیدن بگیریم دلیل داخل شدن سین استقبال بر سر فعل رؤیت این خواهد بود که تا عملی اتفاق نیفتاده، فعل رؤیت به آن تعلق نگرفته و قابل دیدن نخواهد بود. پس در آینده نزدیک اگر عملی از شما سر زد، خداوند، رسول و مؤمنون آن را خواهند دید.

ولی اگر فعل یری را به معنی علم و آگاهی بگیریم (همان‌طور که عده‌ای از مفسرین قائل به این معنا هستند) فعل یری در مورد رسول خدا‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و مؤمنون مذکور در آیه بدین معنا خواهد بود که، پس از تحقق عمل، رسول خدا و مؤمنون از عمل شما آگاه خواهند شد (که در مورد نحوه آن سخن خواهیم گفت)، ولی در مورد خداوند این اشکال مطرح می‌شود که خداوند پیش از وجود اشیاء به آن‌ها علم و آگاهی دارد و اگر بگوییم که طبق این آیه بعداز تحقق اعمال، خداوند آگاه می‌شود، این با علم ذاتی خداوند منافات دارد که پاسخ این است که مراد از علم خداوند در این آیه علم به‌وجود اعمال، پس از تحقق آن‌هاست بعد از آن‌که به آن اعمال قبل از تحققشان علم داشت و این همان علم فعلی خداوند است. (تفسیر مجمع‌البیان/5/119) علت طرح نکته دوم استفاده بعدی ما از این نکته در خصوص نحوه عرضه اعمال به محضر امام زمان‌ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف است. حال به ذکر برخی از روایات که ذیل این آیه شریفه آمده‌اند، می‌پردازیم:

امام صادق‌ علیه‌السلام در مورد این‌که مراد از «المؤمنون» در این آیه چه کسانی هستند، می‌فرماید: «هم الائمه‌ علیهم‌السلام (کافی/1/219)، تعرض علیهم اعمال العباد کل یوم الی یوم القیامة؛ آن‌ها ائمه‌ علیهم‌السلام هستند که اعمال بندگان هر روز تا روز قیامت به ایشان عرضه می‌شود» (بصائرالدرجات/447). در روایت دیگر از حضرت در این خصوص آمده است: «المؤمنون ههنا الائمة الطاهرون صلوات‌الله‌علیهم. مؤمنون در این‌جا ائمه طاهرین هستند». (ینابیع‌المعاجز/105)

در روایت دیگر از ابن اذینه نامی آمده است که نزد امام صادق‌ علیه‌السلام بودم گفتم: فدایتان شوم، مرا از معنای آیه شریفه «و قل اعملوا...» آگاه کنید، حضرت فرمود: «منظور ما هستیم».

با کمی دقت در روایات صحیحه فوق به راحتی در می‌یابیم که حضرات معصومین‌ علیهم‌السلام شاهد و ناظر بر اعمال ما هستند و این مسئله در واقع یکی از اعتقادات مهم شیعه است و البته دلایل نقلی این امر محصور در آیه فوق و روایات مربوط به آن نیست. به‌عنوان مثال در ذیل آیه شریفه 143 سوره مبارکه بقره «و کذلک جعلناکم امّة وسطاً لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا» در روایتی از امام باقر‌ علیه‌السلام آمده است: «نحن الامة الوسط و نحن شهداء الله تبارک و تعالی علی خلقه و حججه فی ارضه؛ ما ائمه، امت میانه هستیم و ما گواهان خداوند بر خلقش و حجت‌های او در روی زمین هستیم». (کافی/1/191) و البته مراد از شهدا در آیه مذکور شاهدان بر اعمال مردم‌اند. (تفسیر المیزان/1)

این مسئله در منابع اهل‌سنت نیز با دلایل نقلی به اثبات می‌رسد؛ به‌عنوان مثال در کتاب شواهدالتنزیل که از کتب تفسیری اهل‌سنت است، در ذیل آیه 143 سوره بقره، حدیثی از امیرالمؤمنین علی‌ علیه‌السلام نقل شده است که می‌فرماید: «خداوند در آیه «لتکونوا شهداء علی الناس» ما ائمه را قصد کرده است. پس رسول خدا‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم شاهد بر ماست و ما شاهدین خدا بر مردم و حجت او بر روی زمین هستیم». (شواهدالتنزیل/1/119)

ناگفته پیداست که آثار تربیتی این اعتقاد که امام زمان‌ علیه‌السلام ناظر بر اعمال ماست، انکارناشدنی است. بدیهی است که آن شیعه‌ای که امام خویش را شاهد و ناظر بر اعمال خود می‌داند و به این مسئله اعتقاد دارد، همواره تلاش می‌کند که مبادا با اعمال خود موجبات ناراحتی امام خویش را فراهم آورد و طوری رفتار می‌کند که وقتی اعمال او بر امامش عرضه شد لبخند رضایت را بر لبان مبارک ایشان بنشاند. شخصی به نام سماعه می‌گوید: روزی از امام صادق‌ علیه‌السلام شنیدم که حضرت فرمود: چرا رسول خدا‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را ناراحت می‌کنید؟ شخصی پرسید: فدایتان شوم چگونه پیامبر خدا را ناراحت می‌کنیم (حال آن‌که ایشان در بین ما نیست)؟ حضرت فرمود: آیا نمی‌دانید که اعمال شما بر او عرضه می‌شود؟ پس وقتی که در بین آن‌ها (اعمال) معصیت خدا را می‌بیند، ناراحت می‌شود. پس (با اعمال خود) پیامبر خدا را ناراحت نکنید، بلکه او را خوشحال و مسرور نمائید. (ینابیع‌المعاجز/103)

▪ چگونگی عرضه اعمال به امام زمان‌ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف

نکته پایانی این بحث را اختصاص می‌دهیم به بررسی نحوه عرضه اعمال به محضر امام زمان‌ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف . در خصوص اینکه اعمال چگونه به محضر حضرت عرضه می‌گردد، احتمالاتی وجود دارد که در ذیل به‌طور مختصر به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

احتمال اول: احتمال قوی در این خصوص، عرضه اعمال یا بهتر است بگوییم نامه اعمال توسط ملائکه به محضر امام زمان‌ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف است.

مؤیدی که می‌توان در این خصوص ارائه کرد، روایاتی هستند که دلالت می‌کنند اعمال بندگان در روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه بر پیامبر اکرم‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و ائمه‌ علیهم‌السلام عرضه می‌شوند. (تفسیر مجمع‌البیان/5/119) به اضافه روایاتی در مورد پیامبر اکرم‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم که می‌گوید حضرت روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه را روزه می‌گرفتند، وقتی از ایشان سؤال شد که چرا این روزها را روزه می‌گیرید؟ حضرت فرمودند که اعمال بندگان هر دوشنبه و پنج‌شنبه بالا می‌رود و من دوست دارم که وقتی اعمالم بالا می‌رود، روزه‌دار باشم. (بحارالأنوار/5/329)

از جمع بین این دو دسته می‌توان نتیجه گرفت که آن‌چه به محضر پیامبر و ائمه‌ علیهم‌السلام عرضه می‌شود مجموعه اعمال چند روزه بندگان است که با همه بحث‌های ممکن در مورد ماهیت نامه اعمال، خدمت حضرات معصومین‌ علیهم‌السلام عرضه می‌گردد.

و البته ناگفته نماند که این احتمال با معنای دوم لفظ رؤیت در آیه شریفه، یعنی معنای علم و آگاهی که در ذیل نکته دوم در آغاز بحث مورد اشاره قرار گرفت، تناسب بیشتری دارد.

احتمال دوم: احتمال دیگر این است که خود حضرت اعمال بندگان را می‌بینند چراکه به‌عنوان مثال در زیارت‌نامه امام زمان‌ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف در روز جمعه می‌خوانیم: «السلام علیک یا عین الله فی خلقه». (همان/344) که از عنوان عین‌اللهی حضرت می‌توان برداشت کرد که حضرت خود به ملاحظه این‌که چشم خداوند در بین خلق هستند، اعمال ایشان را می‌بینند و یا در روایتی داریم که می‌فرماید: «انهم شهود الله فی ارضه». (همان/346)؛ و بدیهی است که کسانی می‌توانند شهود باشند و به‌عنوان مثال در فردای قیامت، شهادت بر اعمال بندگان دهند که خود شاهد اعمال بوده و کردار بندگان را دیده باشند. این احتمال نیز با معنای اول رؤیت (یری) در آیه شریفه یعنی معنای دیدن متناسب است.

احتمال سوم: احتمال دیگر این است که امام‌ عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف هر آن‌چه در گذشته اتفاق افتاده و در آینده واقع خواهد شد، اعم از حوادث و اعمال بندگان را از پیش می‌داند و مستند نقلی ما در مورد این آگاهی امام روایاتی چون این روایت است که امام صادق‌ علیه‌السلام فرمود: «... و ان رسول الله اعطی علم ما کان و ما هو کائن الی یوم القیامة فورثناه من رسول الله وراثة؛ به رسول خدا‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم علم آن‌چه واقع شده و آن‌چه تا قیامت واقع خواهد شد، داده شده و ما آن را از او به ارث برده‌ایم». (همان/17/145)

نرم‌افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات