به گزارش خبرگزاری «حوزه»، دوفصلنامۀ «کتاب شیعه» که به صاحب امتیازی موسسه کتابشناسی شیعه و مدیر مسئولی حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری منتشر می شود، در این شماره با مقالات عربی و فارسی پیرامون سید مرتضی (علی بن حسین بن موسی (۳۵۵-۴۳۶ق) فقیه و متکلم امامی و از شخصیت‌های پرنفوذ اجتماعی شیعی به چاپ رسیده است که در ادامه چکیده مقالات منتشرشده می آید :
ضرورت نقد تراث در بزرگداشت‌ها//سید محمد مهدی موسوی خرسان
این گفتار مصاحبه‌ای است علمی که با آیة الله سید محمد مهدی خرسان از علمای نجف اشرف به مناسبت هزارۀ سید مرتضی انجام شد. در این گفتار به ضرورت و اهمیت نقد و بررسی میراث مکتوب امامیه پرداخته شد، و چند نمونه نقد علمی از میراث مکتوب بویژه تراث سید مرتضی و سید رضی بیان شده است.
در حاشیۀ شرح حال سید مرتضی//سید عبدالستار حسنی
نگارنده در این مقاله نکاتی به عنوان نقد و بررسی در چند موضوع از زندگی شریف مرتضی بیان می کند، از جمله درباره: نسب شریف مرتضی از ناحیه پدر و مادر، جای قبر او، دودمان او، ملاقات ابوالعلاء معرّی با او و رد مرتضی بر اشعار معرّی. همچنین مطالب سه کتاب را در مورد او نقد و رد می کند: رسالة فی مشایخ الشیعة نوشته شرف الدین یحیی بحرانی (قرن ۱۰)، عمدة الطالب نوشته ابن عنبه (م ۸۲۸ )، وفیات الأعیان نوشته ابن خلّکان (م ۶۸۱). نویسنده در پایان مطالب چند مأخذ دیگر از دانشوران شیعه و سنی در مورد شریف مرتضی را نقل می‌کند.
مروری بر نظریۀ تشیع ناصر اطروش//سید عبدالستار حسنی
این گفتار، نقدی است بر کلام سید حسن صدر که در تکمله أمل الآمل آورده است. سید حسن صدر، اطروش عالم قرن چهارم و جدّ مادری شریف مرتضی را شیعه امامی دانسته و او را از زیدی بودن مبرّا می‌‌داند. نگارنده در این گفتار ادلّه خود را آورده بر این که اطروش، زیدی بوده و کتاب او در فقه، بر این مطلب، گواه است. نگارنده، استناد صدر به رجال نجاشی در این مورد را پاسخ گفته و کلام ابن الندیم در الفهرست را مؤیّد مدّعای خود می‌آورد.
سالشمار سید مرتضی //حیدر بیاتی
نگارنده رویدادهای مرتبط با زندگی شریف مرتضی مانند قصاید و آثار علمی و تعامل‌های اجتماعی او را بر اساس منابعی از جمله نسخه چاپی و خطی دیوان او و رسائل الشریف المرتضی والمنتظم، به ترتیب تاریخ تدوین کرده است.
کتابشناسی سید مرتضی// حیدر بیاتی
نگارنده در این مقاله چند گروه کتاب را با نسخه‌های خطی آن شناسانده است:
گروه أوّل؛ آثاری که انتساب آنها به شریف مرتضی قطعی است. روش علمی نگارنده در إثبات این انتساب، در مقدمه مقاله‌اش توضیح داده شده، که عمدتاً اعتماد به فهرست‌های مشایخ متقدم شیعه است. گروه دوم؛ آثاری که به شریف مرتضی نسبت داده شده، ولی در فهرست‌های متقدم نیست و احتمال صحت این نسبت می‌رود. گروه سوم؛ کتاب‌هایی که منسوب به سید مرتضی است، ولی قطعاً از آنِ او نیست. در گروه اوّل، ۱۱۷ عنوان، در گروه دوم، ۹۵ عنوان و در گروه سوم، ۱۶ عنوان کتاب و رساله معرفی شده است.
سید مرتضی در آثار اهل سنّت//سعید احمدی فرد
مجموعهی حاضر نگاشته های علمای اهل سنت است که با موضوع سیره وشخصیت سید مرتضی گردآوری شده است. این پژوهش کوشیده است تا با جمع آوری تمام آنچه درباره این چهره شیعی در منابع اهل سنت گزارش شده، زمینه را برای بازخوانی منابع اسلامی فراهم سازد. از این رهگذر، مقایسه وتطبیق میان دادههای منابع اسلامی درباره این شخصیت تاریخ اسلامی ممکن خواهد شد. پوشش نواقص موجود در منابع شیعی به همراه اصلاح خطاهای انعکاس یافته در نوشتههای دیگر مذاهب اسلامی، مهمترین هدفی است که از انجام این پژوهش دنبال میشود چنان که ضرورت انجام پژوهش هایی از این دست را نیز آشکار میسازد.
دو اجازه از سید مرتضی//سید حسین موسوی بروجردی
نگارنده در متن دو اجازه موجود از سید مرتضی را بر اساس نسخه‌های متعدّد تحقیق کرده است. اجازه اول به ابوالحسن محمد بن محمد بصروی است که پس از نگارش فهرست آثار سید مرتضی از وی درخواست اجازه نموده و سید اجازه روایت به وی داده است. اجازه دوم به ابوالفرج یعقوب بن ابراهیم بیهقی است که پس از خواندن بخش عمده‌ای از دیوان سید مرتضی از وی اجازه روایت دیوان را اخذ نموده است.
نکته‌ای در باب شاگردان سید مرتضی//سید حسین موسوی بروجردی
این گفتار، مطلبی است کوتاه از شهید اول که در آن، شاگردان شریف مرتضی را برشمرده، و برخی از اینان فقط در این منبع یاد شده‌اند. این مطلب از مجموعۀ خطی شیخ علی صغیر عاملی نقل شده است.
نقش سيد مرتضی و سید رضی و پدر ایشان در امارت حج//حسین واثقی
نگارنده در این مقاله، نکات تاریخی مهمی دربارۀ نقش شریف ابو احمد حسین علوی و دو فرزندش شریف مرتضی و شریف رضی در امارت حج بین سالهای ۳۵۴ تا ۴۳۶ بیان می‌دارد. دو سند که خلیفۀ عباسی دربارۀ ابو احمد علوی و فرزندش شریف رضی صادر کرده، برای نخستین بار در این گفتار آمده است.
امارت حج و خاندان سید مرتضی//فارس حسون
نگارنده، ابتدا نکاتی در وصف منصب امارت حج متذکر میشود سپس سه تن از رجال خاندان سید مرتضی را که در قرن چهارم و پنجم امارت حج را به عهده داشته‌اند، شناسانده است: سید ابو احمد موسوی، شریف رضی و شریف مرتضی. همچنین رویدادهای سالهای امارت اینان را برمی‌شمرد.
رسالۀ الحدود و الحقائق در کلام سید مرتضی//محمد تقی فقیه عاملی
الحدود و الحقائق، دانشنامه‌ای مختصر شامل تعریف‌های کوتاه از حدود ۱۵۰ اصطلاح به دست داده که در علم کلام آمده است. این تعریف‌ها را ابن قاروره عالم شیعی قرن ششم از آثار شریف مرتضی گرد آورده و اکنون برای نخستین بار بر اساس نسخه خطی تحقیق شده و منتشر می‌گردد. محقق رساله در مقدمه خود ثابت کرده که این رساله غیر از الحدود و الحقائق منسوب به شریف مرتضی است.
شیب و شباب در شعر سید مرتضی//محمد حسین محیی الدین
از جمله کتاب‌های شریف مرتضی الشهاب في الشیب والشباب است، که در آن اشعاری دربارۀ جوانی و پیری از سروده‌های ابو تمام و بحتری و شعر خود و برادرش سید رضی جمع آوری کرده است. این مقاله به اختلاف دیدگاه های شعرا درباره این موضوع ادبی پرداخته، واستدراکاتی را نیز متذکر شده ودر پایان نمونه اشعار سید مرتضی را که در این کتاب نیامده آورده است.
نقد چاپ دیوان سید مرتضی//عبدالسلام محمد هارون
مقاله حاضر عبارت است از سه مقاله تراثی که در دهه‌های پیشین در مجله رسالة الاسلام مصر منتشر شده است که به صورت یکجا تقدیم می‌گردد. نگارنده ابتدا شرح حالی از سید مرتضی و نمونه اشعاری از وی ذکر می‌کند. سپس به نقد تصحیح دیوان می‌پردازد که با تحقیق رشید صفار و مقدمه شیخ محمد رضا شبیبی و مراجعه مصطفی جواد چاپ شده است.
کتاب ادب المرتضی در بوتۀ نقد//سید محمد حیدری
کتاب ادب المرتضی از مهمترین تک‌نگاری‌ها راجع به شریف مرتضی به شمار می‌رود، مقاله حاضر در نقد این کتاب نگاشته شده و مؤلف آن مطالبی از جمله مفهوم امامت و خلافت، انتساب اعتزال به شریف مرتضی، تفسیر به رأی، تاریخ تشیع، شعر شریف مرتضی، آیا سید رضی ادعای خلافت کرده؟ و مباحثی دیگر ارائه کرده است.
نسخه‌های خطی نفیس آثار سید مرتضی در جهان//محمد تقی فقیه عاملی
نگارنده می‌کوشد تا نسخه‌های نفیس و تازه‌یاب از آثار سید مرتضی در کتابخانه‌های جهان را معرفی کند، بیشتر این نسخه‌ها کمتر شناخته شده است. به پیوست تصاویری از این نسخه‌ها گذارده شده است.
دربارۀ‌کتاب محکم و متشابه//آيت الله سید احمد مددی
رساله محکم و متشابه از جمله آثار منسوب به سید مرتضی است،و این نسبت را بیشتر کتاب‌شناسان غلط دانسته‌اند و دربارۀ مؤلّف آن چندین احتمال مطرح شده است. نویسنده پس از بررسی نام کتاب به بررسی و شناسایی مؤلف آن در سه بخش می‌پردازد: ۱. سید مرتضی قرائنی بر عدم انتساب به وی. ۲. نعمانی. ۳. حضرت امام امیرالمؤمنین ؟ع؟.
درباره کتاب شرح الرسالة//رضا مختاری
چکیده: نویسنده در این مقاله به بحث دربارۀ شرح الرسالة، یکی از تألیفات سید مرتضی پرداخته و تراجم‌نگارانی که در کتب تراجم و کتاب‌شناسی‌ها و نیز فقهایی که این کتاب را به سید نسبت داده‌اند یاد کرده و اثبات کرده است که پیش و بیش از همه، محقق حلّی در معتبر از شرح الرسالة نقل و یاد کرده است. نویسنده فقیهانی را که به نقل از محقق از این کتاب یاد کرده‌اند نام برده و اثبات کرده است که شرح الرسالة همان ناصریاتِ سیّد مرتضی است.
مؤلّف این کتاب کیست؟//رضا مختاری
این گفتار دربارۀ کتابی است در تفسیر به نام خلاصة الفاتحة که نسخۀ خطی آن در کتابخانه ملک عبد العزیز مدینه منوره هست و در فهرست آن کتابخانه، به سید مرتضی علم الهدی نسبت داده اند. نویسنده، پس از بررسی متن نسخه به این نتیجه رسیده که مؤلف آن، مفسری شیعی است به نام ابو القاسم بن أبی حامد علوی نه ابو القاسم سید مرتضی علم الهدی.
درنگی در كتابهای الناصریات و الابانه و فقه الناصر للحق//علی صدرائی خویی
نگارنده در این گفتار، این نظریه را به نقد می‌کشد که کتاب الناصریات نوشته سید مرتضی به نوعی تکمیل و تصحیح آراء فقهی ناصر اطروش است که جدّ مادری سید مرتضی بوده و مذهب زیدی داشته است. نگارنده این مدّعا را با مطالب دو کتاب فقه الناصر للحق، از مؤلفی مجهول، و کتاب الإبانة نوشته ابوجعفر محمد بن یعقوب هوسمی ناصری در باب اذان و اقامه مقایسه کرده و نتیجه گرفته که میان کتاب الناصریات با این دو کتاب که آرای ناصر اطروش را گرد آورده، نسبتی ندارد. آنگاه برای تصحیح مجدد الناصریات، پیشنهادهایی ارائه کرده است.
رابطه ذریعه سید مرتضی با عدّه شیخ طوسی//محمد باقر ملکیان
گمان مشهور در تاريخ علم اصول اين است که کتاب الذريعة إلی أصول الشريعة تأليف سيّد مرتضی پیش از کتاب العدة في أصول الفقه تأليف شيخ طوسی به رشته تحرير درآمده است.
شايد اين گمان در نگاه اول و با توجه به شاگردی شيخ طوسی نزد سيد مرتضی امر خلاف واقعی به نظر نيايد، اما با اين حال شواهدی مؤيّد اين باور است که کتاب العدة قبل از الذريعة نگاشته نشده است.
درآمدی بر روش شناسی آثار سید مرتضی//محمد رضا خادمیان
نگارنده می‌کوشد تا نکاتی پیرامون روش شناسی آثار سید مرتضی ارائه دهد، و در این زمینه به مطالبی همچون کتابخانه مفصل سید مرتضی، صبغۀ علمی آثار سید مرتضی، صبغه مقارن و تطبیقی سید مرتضی، ردیه نویسی در آثار وی، جواب مسائل و ارتباطات با جامعه، مجمل و مستعجل نویسی، ابتکارات علمی و دیگر نکاتی را متذکر میشود.
اوضاع فکری و فرهنگی بغداد در عصر سید مرتضی//حامد شریعتی نیاسر
بغداد در دورۀ آل‌بویه شاهد حضور گروه‌ها و فرقه‌های متعددی بود و در این میان حنابله، معتزله، اشاعره و امامیه بیشترین حضور و تاثیر را در فضای فکری فرهنگی این شهر داشته‌اند. در آن دوران شیعه با بهره‌گیری از اقتدار آل‌بویه و همراهی با آنان از یک سو و حنابله با بهره‌مندی از جایگاه خلافت عباسی از سوی دیگر در دو قطب مخالف قرار گرفته بودند و همین امر برخی کشمکش‌های اعتقادی و در برخی موارد زد و خوردهایی را به دنبال داشت. با تمام این احوال سید مرتضی؟ره؟ در زمان خود توانست از جو سیاسی موجود و رابطه نیکویی که با خلیفه داشت، به نفع تشیع سود برده و بدون تحریک خلافت عباسی یا رنجاندن پیروان دیگر مذاهب، نهضت فرهنگی عظیمی را پی‌ریزی کند.
حجیت خبر واحد از نفی تا اثبات//حسن طارمی
اصطلاح خبر واحد و اثبات حجیت آن با تلاش محمد بن ادریس شافعی، در میان اهل سنت تثبیت شد و بر پایۀ آن جوامع حدیثی تدوین گردید و فقه مذاهب قوام یافت. اما در جامعۀ شیعه که احادیث امامان توسط شاگردان ایشان به طور عمده در قالب «اصول»، کتابت و روایت می‌شد، در قرن چهارم و نیمۀ اول قرن پنجم با تدوین کتب اربعه و چند کتاب حدیثی معتبر دیگر مجموعۀ حدیثی در خور اعتنایی سامان یافت که خود از مهمترین منابع فقها شد. به این دلیل، دانشمندان بزرگی چون شیخ مفید و شریف مرتضی ضرورتی در پذیرش حجیت خبر واحد نمی‌دیدند و درجۀ اعتبار حدیث امامیه را بالاتر از اعتبار خبر واحد می‌دانستند. این در حالی بود که نفی حجیت خبر واحد به منزلۀ مخالفت با نظریۀ رایج نزد اهل سنت تلقی می‌شد.ضمن آنکه برخی قرائن دالّ بر اعتبار اخبار جوامع حدیثی به تدریج از بین رفته بود. از این‌رو، شاگرد و جانشین آن دو، محمد بن حسن طوسی، روش مواجهه را تغییر داد و با قبول نظریه حجیت خبر واحد هم با جریان مقبول همراهی کرد و هم ادلّۀ حجیت را با معیارهای مقبول نزد علمای شیعه سازگار کرد.
عالمان متقدم امامی و خبر واحد و اجماع با تأکید بر دیدگاه سیّد مرتضی//امین حسین پوری
چکیده: نگارنده، دو مسألۀ مهم «خبر واحد» و «اجماع » را از نگاه دانشوران متقدم امامی به بررسی نهاده و در این میان به جایگاه اندیشۀ سید مرتضی و نسبت آن با دیگر دانشوران امامی اشاره نموده است. تلاش نویسنده این بوده است تا ضمن دوری از تکرار مکررات دریچه ای نو در بررسی اندیشه های سید مرتضی بگشاید و نشان دهد که اندیشه های کلامی سیّد مرتضی بر گونۀ دیدگاههای وی در موضوع خبر واحد و اجماع اثر گذار بوده است.در دنبال سخن همچنین به تأثیر اندیشه های سیّد بر دانشوران پس از خود به ویژه ابن ادریس حلّی اشاره شده و سپس واکنش فقیهان امامی متأخر نسبت به این اندیشه‌ها بررسی شده است.
آثاری درباره امالی سید مرتضی//مهدی صفرزاده
امالی سید مرتضی از مهمترین و مشهورترین این گونه تألیفات است که مورد توجه محققان شیعه و اهل سنت قرار گرفته است. این کتاب با عناوینی از جمله غرر الفوائد ودرر القلائد، الدرر والغرر، غرر الفرائد و درر القلائد، التفسیر ثبت و شناخته شده است. اهمیّت امالی سید به دلیل دقت و تبحر مؤلفش در تحلیلها به ویژه تحلیلهای ادبی است. در این نوشته سعی شده تا کتابها و پایان نامهها و مقالاتی که امالی سید مرتضی را محور و موضوع تحقیق خود قراد داده اند فهرست شود.
کتاب پیوست ،توطید التأسیس//سید عبدالستار حسنی
تأسیس الشیعة الکرام اثر علامه سید حسن صدر است که در مؤسسه کتاب شناسی شیعه تصحیح و در دست چاپ است. استاد سید عبدالستار حسنی به درخواست مؤسسه این اثر را ملاحظه و تعلیقاتی انتقادی بر این کتاب نگاشته‌اند.
در این تعلیقه ها به اشکالاتی همچون مذهب و تشیع افراد، اشتباه میان دو شخصیت، اشتباه در نسب و دیگر اشکالات تراجمی رجالی پرداخته شده است. همچنین در میان این تعلیقه ها نکات و فوائد ادبی رجالی نیز دیده میشود.
قابل ذکر است، شماره ۹ و ۱۰ دوفصلنامۀ «کتب شیعه» به صاحب امتیازی موسسه کتابشناسی شیعه، مدیر مسئولی رضا مختاری و سردبیری عبدالحسین طالعی به قیمت ۶۵ هزار تومان منتشر شده است.
علاقمندان به تهیه این نشریه می‌توانند با شماره تلفن ۳۷۷۴۲۸۵۰-۰۲۵ تماس حاصل نمایند.
