خبرگزاری حوزه – تبریز/ مساجد و مدارس دينی از بافت های اصلی بازار های سنتی ايران به شمار می روند. کمتر بازاری را در ايران می توان يافت که دارای اين دو مولفه نباشد، بازار تبريز نيز از اين قاعده مستثنی نيست، در بازار تبريز تعداد زيادی مسجد و مدرسه دينی وجود دارد.

مسجد جامع تبريز، مسجد سيد علی آقا، مسجد صادقيه، مسجد شصت ستون، مسجد مقبره و... از جمله اين مساجد هستند.

مسجد جامعی در قلب بازار تبریز

مسجد جامع تبریز که در کتاب‌های تاریخی ازآن به عنوان «جامع کبیر» نیز نام برده شده به عبارتی بازار گرداگرد آن شکل گرفته است. قدیمی ‌ترین بخش این مسجد، شبستان وسیعی است که از طاق و گنبدهایی بر فراز ستون‌ های هشت گوش آجری تشکیل شده که زینت بخش آن٬ گچ‌ بری‌های ظریف و هنرمندانه دوره روادیان (مقارن سلجوقیان) است. مسجد جامع در دوره ایلخانان مغول مورد توجه و تعمیر بوده و بخش‌هایی به آن افزوده شده است، محراب رفیع گچ‌بری باقیمانده فعلی یادگار آن دوره می‌باشد.

در دوره حکومت آق قویونلویان در آذربایجان، گنبدی رفیع مزین به انواع کاشی‌ کاری معرق به وسیله سلجوق شاه بیگم همسر اوزون حسن در بخش شمالی آن احداث شده که هنوز هم پایه‌ها و گوشه‌هایی از کاشی کاری های آن باقیمانده است.

در زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری که بسیاری از بناهای تبریز آسیب دید، این مسجد نیز از خرابی مصون نماند. مسجد فعلی با پایه‌های متین پوشش طاق و چشمه بعد از زلزله در اوایل حکومت قاجار و توسط حسینقلی خان دنبلی حاکم وقت بنا شده که از آثار خوب قاجاری می ‌‌باشد.

مسجد حسن پادشاه

مسجد حسن پادشاه از ديگر مساجد بازار تبريز است، اين مسجد يکی از مساجد قديمی تبريز است که در محوطه بازار «دوه چی» و ميدان صاحب آباد واقع شده، در انتهای بازار تبريز هم مسجد جامع يا همان مسجد جمعه قرار دارد که از قديمی ترين بناهای تبريز به شمار می رود.

حاج خلیفه کاتب چلبی مولف کتاب «جهان نما» درباره این مسجد می نویسد:« … جامع السلطان حسن که از بناهای اوزون حسن پادشاه آق قویونلو استوبه طرز جوامع سلاطین باسنگ تراش و سرب ساخته شده، بنای متین و باشکوهی است. در کنار صفحه محراب، یک قطعه مرمر بلغمی بزرگ به طول و عرض چند ذرع به دیوار نصب شده و جامع را رونق بخشیده است. سنگ مرمری با چنین ابعاد از نوادر به شمار می رود.»

 اولیا چلبی که در سال ۱۰۵۰ ه . ق از مسجد حسن پادشاه دیدن کرده در توصیف این مسجد می نویسد:«..این مسجد را سلطان حسن آق قویونلو بنا کرده است … بنای این مسجد یکی از شاهکارهای هنر معماری است . گنبدهای آن همه کاشی کاری شده و از چهار سو دارای منافذی هستند که با سنگ های مرمرین مزین و مشعشع گردیده اند.»

او در تشریح تزیینات مسجد می افزاید :«روی هر چهار دیوار این مسجد بزرگ را با اسلیمی ها، ترنج ها، گل ها وبوته های گوناگون و کتیبه های متعدد حجاری و گچ بری شده زینت بخشیده اند .. بالای درها و پنجره ها نیز سنگ نبشته هایی با خط ثلث جلی وجود دارد که بی شباهت به خط زیبای یاقوت مستعصمی نیست . در طرفین محراب این مسجد دو پارچه ستون سنگیِ زرد رنگ قرار دارد که گویا اینها کهرباست و نظیرشان در هیچ جای دنیا پیدا نمی شود.»

در وضعیت کنونی مسجد حسن پادشاه، ازآن همه سنگِ تراش و رخام و کاشی جز تعدادی اندک باقی نمانده است، زیرا اوایل قرن حاضر در محل حسن پادشاه، مسجدی با ستون های چوبی و سقف مسطح برپا شد که هنوز مورد استفاده اهالی است.

مسجد مقبره تبریز

مسجد مقبره در خیابان امام اول بازار كفاشان تبريز واقع شده است. اين مسجد به شكل مربعی است كه طول هر ضلع آن نزديک ۲۵ متر است و ۹ ستون سنگی خوش تراش گنبد های بلند ضربي آن را نگه داشته اند. در زلزله ۱۱۹۳ ه.ق سقف اين مسجد فرو ريخت. در اين واقعه حاج ميرزا مهدي قاضی طباطبائی از جمله افرادی بود كه در زير خاک مانده بودند. پس از اين كه او جان سالم از زير خاک به در برد بقيه زندگی خود را وقف خدمت به مردم و كارهای عام المنفعه نمود. او مسجد مقبره را توسعه داد و به صورت كنونی در آورد. همچنين قسمتي از راسته بازار را احداث كرد. او حمام قاضی ، مسجد ميرزا مهدی، مدرسه ،حمام، سراو يخچال ميرزا مهدي و ده ها بنا ديگر را ايجاد و يا تجديد عمارت نمود. پس از وفات ميرزا مهدی قاضی طباطبائی در سال ۱۲۴۱ جسد او را در همان مسجد دفن كردند و آن جا را مقبره ناميدند. در كنار قبر مرحوم حاج ميرزا مهدی قاضی طباطبائی چند نفر ديگر از جمله آيت الله شهيد سيد محمد علی قاضی طباطبائی كه در سال ۱۳۶۲ به شهادت رسيد مدفون هستند.

مسجد امام جمعه تبریز

اين مسجد در جانب شرقی بازار مسجد جامع، درنزديکی مدرسه طالبيه واقع شده و به مسجد سبز نيز شهرت داشته است.

نادرميرزا، نویسنده دوره قاجار، درخصوص اين مسجد می نويسد: «اين مسجد به مسجد سبز اشتهار دارد؛ زيرا که ستون های آن مسجد به لون سبز زينت داده اند. اين مسجد را بازرگانی ديندار حاجی علی نام به تاريخ يکهزار و دويست وپنجاه وپنج ازهجرت عمارت کرده. آن مرد ازبوميان شهر خوی است.»

 شبستان مسجد دارای بيست ستون سنگی با سرستون مقرنس و سی گنبد ضربي آجري است، ستون ها درچهار رديف پنج تايی قرار گرفته اند و رنگ سبز آنها هنوز هويداست. در سمت غربی مسجد مزبور، مسجد زمستانی کوچک تالار مانندی قرار گرفته که درآن به کفشکن مسجد بزرگ باز می شود.

مسجد اسماعیل خالوغلی تبریز

اين بنا در سمت چپ يا جانب جنوبی دالان مدرسه طالبيه و متصل به ديوار شرقي مسجد جامع بزرگ واقع شده و درگذشته به مسجد ملامحمدحسن پيشنماز معروف بوده است. نادرميرزا، نويسنده کتاب «تاريخ و جغرافيای دارالسلطنه تبريز» درباره اين مسجد مي نويسد: «پس از زلزله و خراب شدن مسجد حسين قليخان عمارت کرد برهمان بنيان قديم و آن مسجدي است مرتفع و طلولاني و عريض ... با گچ و آجر بنا شد طاقي و سقوف را هيچ قرينه نباشد از دوسوی غرفی بدين سال های نزديک عمارت شده که پوشيده رويان نشينند. و بدين جامع از رخام و کاشي هيچ نباشد. گويند نخست بناي اين مسجد عثمانيان نهاده اند . بدين جامع، دوپارچه رخام صافي باشد. يکي ازآنها به ميان مسجد در طاقي روبه شمال نصب شده، طول آن يک ذرع ونيم و عرض يک ذرع تبريزي باشد؛ دوازده سطر به خط ثلث درآن حجر نقاري کرده اند و فرماني نيز نوشته شده است.»

طول مسجد، شمالی- جنوبي است و در و دوپنجره آن به دالان مدرسه طالبيه بازمي شود. شبستان اين مسجد، باهجده گنبد ضربی بر طاق ها و ده ستون دو رديفه سنگي زيبا پوشش يافته است. گنبدها مساوي و يکنواخت هستند. درمدخل مسجد، طاق کوچکي ازآجر تعبيه شده که درپايين آن و بالای در ورودی، آيه 18 سوره توبه با خط ثلث برجسته ای گچبری شده است.

مسجد حجت الاسلام تبریز

 اين بنا درجنوب صحن مدرسه طالبيه و جانب غربي مسجد جامع واقع گرديده و به مسجد شيخيه نيز معروف است و سطح آن تقريبا يک متر ازسطح مسجد جامع بلندتر است. اين مسجد، دو در و پنج پنجره دارد که همگي جديد هستند. از در ورودی اصلی وارد کفشکنی به ابعاد 6×7 متر و از آنجا وارد شبستان بزرگ مسجد مي شوند.

شبستان بزرگ اين مسجد حدود 60 متر طول و26 متر عرض دارد، پوشش آن متشکل از 54 گنبد آجری بر روی چهل ستون سنگي کبود است. همه ستون ها، منشوري و داراي قاعده ده ضلعي و سرستون مقرنس يکنواخت هستند؛ به جز يک ستون بزرگ واقع درجلوي محراب که حجاری تزيينی مارپيچ و سرستون مقرنس پرکاري دارد و از شاهکارهای هنر حجاری به شمار مي رود و ظاهرا باقيمانده بنای با عظمتی است که در گذشته درهمين محل برپا بوده است.

تزيينات حجاري زيباي محراب نيز قابل مقايسه با ستون فوق الذکر است. دور تا دور مسجد داراي چندين طاقنما و خواجه نشين است که طول همه آنها 5/4 متر و عرض آنها مختلف است. فضاي داخلي مسجد، ساده و تزيينات آن منحصر به احاديثي است که با رنگ روغني سفيد بر دور ستون ها نوشته شده است. در جانب غربي اين مسجد، مسجد کوچکتری نيز بنا شده که ده ستون سنگی دارد و درزمستان ها مورد استفاده قرار می گيرد. در جنوب مسجد کوچک، حياط سه گوشی وجود دارد که برف انداز هر دو مسجد محسوب می شود. اين مسجد در سال های 1235 و 1240ه-.ق توسط ملامحمد ممقانی ساخته شده است. نامبرده، رئيس شيخيه بود و حجت الاسلام ناميده می شد وجه تسميه مسجد نيز نام اوست.

مسجد سیدعلی آقا

 مسجد سيد علی آقا که به دوران قاجاريه برمی گردد، داراي هشت ستون سنگی است. بخش های شمالی، شرقی و غربی مسجد ايوان دار و دارای طاق کليل بوده که از دو بخش زنانه و مردانه تشکيل شده است.

مسجد صادقیه

قدمت مسجد صادقيه نيز به دوران ايلخانان برمی گردد، با اين حال، اين مسجد در دوران صفويه و قاجاريه مرمت شده است.

وجود امامزاده در جوار مدرسه علمیه

امامزاده جمال تبریز زیارتگاهی است که در مسجد حاجت و مدرسه علمیه طالبیه در راسته کوچه واقع شده، این زیارتگاه مرقد امامزاده موسی معروف به سید جمال از اولاد امام موسی بن جعفر(ع) است.

آرامگاه در زیر گنبد نسبتا بزرگی واقع شده و پا طاق مقرنسی دارد که روی آن صندوق چوبی زیبایی نهاده اند؛ دو کتیبه مرمرین سنگ قبر نیز در این بقعه به چشم می خورد که یکی متعلق به قبر آخوند ملا احمد مدرس و دیگری مربوط به قبر شیخ عبدالغفار است.

نمادهای دینی در بازار

به هر دکه و حجره بازار بزرگ تبریز که سرک می کشم، هنوز بافت قدیمی و سنتی خود را حفظ کرده وجود یک سری عناصر فرهنگی قدیمی انگار جزو جدا نشدنی آنهاست، ابزاری چون تلفن های سیاه رنگ قدیمی، چرتکه ‌های بزرگ و کوچک که حتی در غرفه‌ های عظیم فرش فروشی هم وجود دارند و این سئوال را ایجاد می کنند که معاملات چند صد میلیونی چگونه با آنها انجام می شود، میزهای رنگ و رو رفته چوبی٬ تمثال منتسب به حضرت علی بر دیوار٬ بخاری های نفتی قدیمی، کلاه های شاپو که حتی در فصل گرما هم از سر بازاری های تبریزی درنمی آید٬ تسبیح های دانه عقیق و...

بسیاری از بازاریان قبل از هر کاری در اول وقت، کار اقتصادی خود را با تلاوت آیاتی چند از کلام الله مجید آغاز می‌ کنند ، تسبیح های دانه درشت نمادی از توجه بازاریان تبریز به اسلام است. مهم ‌تر از آن، قرار گرفتن کتاب قرآن کریم بر روی میز و یا قفسه بسیاری از این بازاریان  نماد توجه به معارف دینی در بین آنان است، .

گزارش: بیت اله احمدی