علامه امینی در حوزه کهن نجف اشرف از محضر بزرگانی چون سیدمحمد حسینی فیروزآبادی (متوفای ۱۳۴۵ هـ.)، سید ابوتراب بن ابوالقاسم خوانساری (متوفای ۱۳۴۶ هـ.)، میرزاحسین نائینی نجفی (متوفای ۱۳۵۵ هـ.)، سید ابوالحسن موسوی اصفهانی (متوفای ۱۳۶۵ هـ.)، شیخ محمدحسین اصفهانی غروی (متوفای ۱۳۶۱ هـ.) و شیخ محمدحسین کاشف الغطاء (متوفای ۱۳۷۳ هـ.) بهره برد.

*تلاش چهل ساله علامه امینی  برای نوشتن «الغدیر»  

علامه امینی هرچند در عمر نسبتاً کوتاه خود (نزدیک به هفتاد سال)، خدمات بسیاری به علوم اسلامی ارائه کرده و آثار بسیاری به نگارش درآورده است، اما او را بیش از همه با کتاب مشهور و بی‌مانند «الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب» می‌شناسیم؛ کتابی دائرة المعارفی درباره واقعه غدیر و اثبات امامت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) که مرحوم علامه امینی حدود چهل سال از عمر بابرکت خود را برای نوشتن این کتاب صرف کرد، هرچند که نگارش این کتاب به اتمام نرسید.

هدف از این نوشته کوتاه، بحث از زندگی و خدمات علمی و اجتماعی علامه امینی و یا بحث علمی و مفصل درباره کتاب شریف الغدیر نیست؛ بلکه مقصود این است که به مناسبت چهل و هفتمین سال درگذشت آن دانشمند گرانقدر، تنها به گوشه‌ای از زحمات او در نگارش کتاب الغدیر، اشاره‌ای کنیم. از این رو، در این نوشتار به بحثی کوتاه درباره دست‌یابی علامه امینی به منابع الغدیر و نگارش الغدیر بر پایه این منابع می‌پردازیم.

*مطالب جلدهای مجموعه الغدیر

کتاب الغدیر که بیست جلد بوده و تعداد ۱۱ جلد آن به چاپ رسیده و گویا بقیه مجلدات آن بنا بر مصالحی، چاپ نشده است؛ از نظر ساختاری، یک جلد آن به بحث سندی حدیث غدیر و مبحث روایی آن می‌پردازد و بقیه جلدها واقعه غدیر را در شعر و ادب اسلامی از قرون مختلف بررسی می‌کند.

 در جلد نخست، علامه امینی پس از نقل حدیث غدیر، ۱۱۰ تن از بزرگان صحابه را نام می برد که این حدیث را نقل کرده اند و نام هریک از آنان را بر پایه منابع اهل سنت ذکر می کند. پس از صحابه، نام هشتاد و چهار تن از تابعانی که این حدیث را روایت کرده‌اند، به میان می‌آورد و پس از تابعان، ۳۶۰ تن از علمای راوی این حدیث از قرن دوم تا قرن چهارم هجری را ذکر می‌کند.

ادامه جلد اول، به فهرستی از اسامی نویسندگانی که آثاری مستقل راجع به حدیث غدیر نگاشته‌اند، احتجاج‌هایی که به حدیث غدیر انجام شده است، آیات قرآنی راجع به غدیر، داستان تبریک گفتن عمر و ابوبکر و سایر صحابه به امام علی (علیه‌السلام)، جایگاه این عید نزد اهل بیت(علیهم‌السلام) و سخنان برخی از دانشمندان اهل سنت درباره غدیر و نیز بررسی سند حدیث غدیر پرداخته شده است. همچنین، بحث از دلالت حدیث غدیر و بررسی و نقد شبهات برخی از دانشمندان اهل سنت درباره دلالت حدیث بر امامت امیرالمؤمنین(علیه‌السلام)، در ادامه این جلد آمده و علامه دلالت تام این حدیث بر ولایت علی(علیه‌السلام) را روشن می‌سازد.

*مطالب جلد دوم تا یازدهم

علامه امینی از جلد دوم تا یازدهم را نیز به بحث ادبی و غدیر در شعر شاعران از قرن اول تا قرن دوازدهم می‌پردازد و به مناسب هر بحثی، مباحث تاریخی، تفسیری، حدیثی، ادبی، رجالی، و کلامی مربوط به آن را مطرح می‌سازد.

علامه بنا داشته است که شاعران و اشعار مرتبط با غدیر را در قرن‌های سیزدهم و چهاردهم را نیز به پایان برساند که عمر ایشان مجال این کار را نمی‌دهد.

*مطالعه صدهزار جلد کتاب برای تألیف «الغدیر»  

مرحوم دکتر «سیدجعفر شهیدی» مستقیماً از مرحوم علامه امینی (رحمهما الله) نقل کرده است که او برای تألیف الغدیر، ۱۰ هزار جلد کتاب را از ابتدا تا انتها خوانده و به صد هزار جلد کتاب نیز مکرر مراجعه کرده است (نقل قول دکتر شهید از علامه امینی در: شهداء الفضیله، مقدمه شیخ محمد خلیل الدین عاملی، ص۴). بنابر این نقل، علامه امینی در تألیف این اثر، از یکصد هزار جلد کتاب به طور مستقیم و غیرمستقیم بهره برده است. با عنایت به این امر، باید توجه داشت که از سویی، ظاهراً کتاب الغدیر، یک کار جمعی نبوده و مرحوم علامه امینی دست تنها به کار تألیف الغدیر پرداخته است.

 از سویی دیگر، در عصری که علامه امینی مشغول تدوین الغدیر بوده است، یعنی حدود پنجاه تا نود سال قبل، دسترسی به آثار به آسانی روزگار ما نبوده است. هنوز امکان دستیابی به نسخه‌های دیجیتال وجود نداشته و امکان جستجوی اینترنتی و رایانه‌ای فراهم نبوده است و حتی بسیاری از آثار اسلامی، هنوز نسخه چاپی هم نشده بود و علامه امینی ناگزیر بود از نسخه‌های خطی بهره گیرد.

اکنون باید دید که علامه امینی در نگارش این اثر حجیم و عظیم، چگونه از این تعداد فراوان آثار بهره برده و منابع و مصادر وی در نگارش این اثر، چگونه در دسترس او قرار می‌گرفته است.

علامه امینی در تهیه منابع این اثر، که بخش عمده آن از منابع غیرشیعی است، زحمت‌های بسیاری متحمل شد؛ به سرزمین‌ها و شهرهای بسیاری سفر کرد؛ به افراد بسیاری رو انداخت و التماس کرد؛ نسخه‌های بسیاری را تهیه و نسخه‌های بسیاری را از روی نسخه‌های کهن استنساخ کرد و سرانجام، از این منابع، کتابخانه‌ای عظیم گردآورد که به اختصار، به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

*سفرهای علامه امینی برای دستیابی به منابع

علامه امینی، برای دست یافتن به منابع جهت نگارش «الغدیر»، سفرهایی بسیار هم در داخل کشور عراق و کتابخانه‌های آن کشور انجام داد و هم به ایران، هند، سوریه، ترکیه و مصر سفر کرد.

وی در این سفرها در پی کتابخانه‌ها و کتاب‌ها و نسخه‌های چاپی و خطی بود. علامه امینی در این کتابخانه‌ها به مطالعه، نکته‌برداری و از همه مهم‌تر، استنساخ کتابها می‌پرداخت و در ضمنِ آن با شخصیت‌ها و دانشمندان نیز ملاقات و با آنان به بحث و تبادل افکار می‌پرداخت.

*کتابخانه های عراق

مرحوم علامه امینی علاوه بر استفاده از کتابخانه‌های شهر نجف اشرف، در عراق به صورت مکرر به شهرهای کربلا، کاظمیه، بغداد، سامرا، حله و بصره سفر کرد و به مطالعه و استنساخ و نکته‌برداری از کتاب‌های موجود در كتابخانه‌های این شهرها مبادرت ورزید.

*کتابخانه های ایران

مرحوم علامه امینی، برای دستیابی به منابع فزون‌تر به شهرهای ایران نیز سفر کرد. او در ایران، به شهرهای قم، تهران، مشهد، بروجرد و کرمانشاه مسافرت کرد و به مطالعه كتب خطی و چاپی كتابخانه‌های شهر قم، آستان قدس رضوی، مجلس شورای ملی، مدرسه سپهسالار، ملك و كتابخانه ملی در تهران، كتابخانه آیت‌‌الله بروجردی در بروجرد و كتابخانه سردار كابلی در كرمانشاه پرداخت.

*مقصدهای دیگر سفرهای علمی علامه امینی برای تألیف «الغدیر»

کتابخانه‌های عراق و ایران، پاسخگوی نیاز علامه امینی در تدوین «الغدیر» نبود. از این رو، وی در سال ۱۳۸۰(ه.ق) رنج سفر به هند را بر خود هموار کرد و در هند، به شهرهای حیدرآباد دکن، علیگره، لکهنو، کانپور، جلالی و رامپور قدم نهاد و به مطالعه و استنساخ كتب خطی و چاپی در كتابخانه‌های آن دیار پرداخت.

علامه امینی برای تکمیل منابع خود، در سال ۱۳۸۴(ه.ق) به سوریه رفت و به مطالعه آثار موجود در كتابخانه‌های دمشق، حلب و فوعه پرداخت و در کتابخانه‌های مختلف و غنی سوریه، از جمله در کتابخانه ظاهریه دمشق، به تکمیل منابع خود پرداخت.

علامه در سال ۱۳۸۷(ه.ق) راهی تركیه شد تا به مطالعه كتاب‌های آن دیار در شهرهای استانبول و آنکارا بپردازد. علامه در این سیر پژوهش و مطالعه از نسخه‌های خطی نفیس و منحصر به فرد این كتابخانه‌ها نسخه‌برداری كرده است.

همچنین علامه امینی در راستای تکمیل منابع الغدیر، به مصر سفر کرد و از کتابخانه‌های قاهره نیز بهره برد. همین سفرها باعث شده بود که علامه امینی به اهمیت سفرهای علمی برای اهل علم پی ببرد و از او منقول است که پس از سفر به هند، گفته بود: «اگر من مرجع بودم و وجوهات شرعی به دست من می‌رسید، همه را به طلاب می‌دادم تا سفر کنند، حرکت کنند، می‌گفتم: این هزینه! بروید و جهان را و انسان را بشناسید!».

* استنساخ کتاب‌ها و منابع؛  

یکی از کارها و خدمات مهم علامه امینی به علوم اسلامی و اهل علم، استنساخ کتاب‌ها بود. باید توجه داشت که علامه امینی در آن عصر نه چندان دور، از هیچ یک از امکانات زیراکس و کپی و عکس‌برداری و دیگر امکانات نسخه‌برداری برخوردار نبود.

بدین سان، او در تهیه منابع الغدیر، از آن رو که ناگزیر بود به یک اثر مراجعات مکرر داشته باشد، کل کتاب را نسخه برداری و رونویسی می‌کرد و به این ترتیب، او کتاب‌های بسیاری را به خط خودش کتابت کرده است که این امر یکی از شاهکارهای علامه امینی در جمع‌آوری منابع است.

علامه امینی در کار استنساخ و رونویسی کتاب‌ها، بسیار چیره‌دست و پرسرعت عمل می‌کرده است، به گونه‌ای که نقل کرده‌اند که وی در مدت ۱۰ روز بیش از ۱۵۰۰ صفحه را با خط خود نوشته بود. او در سفری به هند که مدتی حدود چهار ماه به طول انجامیده بود، در حدود ۲۵۰۰ صفحه به دست خود استنساخ و رونویسی کرده بود که البته این استنساخ، در کنار ملاقات‌ها، سخنرانی‌ها و دیگر کارهای ایشان صورت پذیرفته است.

* تأسیس کتابخانه امام امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) توسط علامه امینی

نتیجه تلاش‌ها و سفرهای علامه امینی در راستای دستیابی به منابع مورد نیاز برای نگارش الغدیر، احساس نیاز به تأسیس یک کتابخانه بود که منابع لازم را در آن گرد آورد؛ زیرا بزرگترین کتابخانه نجف در زمان او، تنها چهار هزار جلد کتاب داشت و همین نقص او را بر آن داشت تا کتابخانه‌ای عظیم در نجف دایر کند. از این رو، علامه امینی در سال ۱۳۷۹(ه.ق) کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین (المکتبة الامام امیرالمؤمنین العامة) را در نجف تأسیس و نسخه‌های خطی ارزشمندی را در آن جمع‌آوری کرد که به گفته آقای شاکری، متولی کتابخانه، قریب به پنج هزار مخطوط از قرن دوم و سوم هجری در این کتابخانه موجود است.

هم اکنون این کتابخانه بیش از ۵۰۰ هزار عنوان کتاب در زبان‌های مختلف و حدود ۷۰ هزار عنوان کتاب خطی دارد. علامه امینی، بنیانگذار این کتابخانه، کتاب‌های موجود در کتابخانه خود را نیز که پنج تا ۶ هزار جلد بود، به کتابخانه امیرالمؤمنین اهدا کرد.

سید لطف الله جلالی؛ عضو هئیت علمی دانشکده علوم و معارف اسلامی هدی وابسته به جامعه الزهرا(س)