به گزارش خبرنگار خبرگزاری «حوزه» حجت الاسلام والمسلمین غلام عباس هاشمی همدانی، ظهر امروز در همایش پژوهشی فقه فعّال اظهارداشت: دین سه خصوصیت دارد؛ یکی این که این مجموعه، آخرین مجموعه‌ای است که خدا در اختیار بشر قرار داده است؛ دومین خصوصیت آن این است که دینی کامل است همان طور که خداوند فرموده من به دین اسلام برای شما راضی شدم و سومین خصوصیت این مجموعه آن است که برنامه جهانی است که در آیات متعدد بر جهانی بودن پیام قرآن تاکید شده است؛ دینی که چنین ادعای سه‌گانه را دارد باید بتواند نیازهای مستحدثه و حوادث روز را برای کل عالم جواب دهد و نظام‌سازی کند و هر قدر جامعه نو به نو می‌شود، دین چنین مدعی نیز باید بتواند دامنه پاسخگویی خود را افزایش دهد وگرنه باید خط بطلان بر این ادعا کشید.

استاد حوزه علمیه قم افزود:از بایسته های مهم پرداختن به مسایل مستحدثه همین مسئله پاسخگویی فقه به نیازهای روز است؛ تحولات دنیا با سرعت در حال انجام است ولی متون و اصولی که الان رایج است، در این حد قادر نیست به سؤالات و حوادث و شبهات امروز پاسخ دهد و این مطلب مورد اعتراف همگان در حوزه علمیه است لذا باید به اندازه تحولات جهان باید تحول در ابزارهای استنباط نیز رخ دهد.

وی ادامه داد: در علم اصول، مطالبی وجود دارد که کم ابتلاء و کم اهمیت است ولی مسایلی داریم که مستقیما با مسایل مستحدثه و غیر آن مرتبط است که این ها را در نظام آموزشی خود نداریم و به آن نمی‌پردازیم.

حجت الاسلام والمسلمین هاشمی با برشمردن چند مورد از این مسایل که مورد توجه در اصول و فقه با وجود ضرورت نیست عنوان کرد: اولین مسئله پرداختن به تشخیص موضوع است؛ یکی از لوازم اصلی فقیه، تشخیص موضوع است و تا موضوع نباشد حکم هم نیست؛ مثلا در مسئله بریدن دست یک فرد این سؤال مطرح است که آیا می‌توان دست را بی حس و قطع کرد یا فرد بیهوش و اعدام شود که برخی گفته‌اند می شود؛ ولی ممکن است کسی بگوید درد هم در قطع کردن دخالت دارد، بنابراین اگر این موضوع درست مشخص نشود در استنباط دچار اشتباه خواهیم شد؛ یا در باروری نطفه دو اجنبی در خارج رحم که شبهه زنا دارد مسئله مورد اختلاف است؛ آیا صرف ترکیب نطفه بدون عمل و فکر، زنا محقق است یا نه.

این محقق حوزه علمیه تصریح کرد: گاهی گفته می‌شود که تشخیص موضوع وظیفه فقیه نیست که اشتباه است، زیرا اگر فقیه، موضوع را مشخص نکند  بر چه اساسی می خواهد حکم دهد البته تطبیق موضوع با مصادیق بر عهده مکلف است.

این استاد فقه و اصول حوزه علمیه ادامه داد: این موضوع‌شناسی باید به عنوان دروس آموزشی در نظام آموزشی حوزه قرار گیرد تا فقه را یک قدم جلوتر ببرد.

وی با بیان اینکه عرف نقش اساسی در استنباط حکم شرعی دارد و متاسفانه در متون آموزشی مورد بحث نیست حال آن که بسیاری از عناوین احکام، ملاک تشخیص و ترجمه آن با عرف است تصریح کرد: گاهی برخی عناوین عرفی هستند ولی شارع در آن دخالت کرده است مانند عنوان مسافر که اصل آن عرفی است ولی برخی عناوین که فراوان هم هستند که صرفا عرفی هستند و شارع هیچ قید و دخالتی ندارد مانند تجاوز، غش، ظلم و ...؛ وی افزود: سؤالاتی با عناوین جدید داریم که عرف آن را حق می‌شمارد و در جایی آن را تجاوز می‌بیند ولو اینکه در زمان صدور نص، نبوده مانند حق تالیف که عرف آن را حق می‌شمارد و تعدی به آن را ظلم می‌داند یا در مورد لمس خطوطی که در متون مقدسه مانند قرآن مطرح است که در برخی موارد، در جایی این متون وجود دارد ولی عرف ممکن است آن را لمس قرآن تلقی نکند.

حجت الاسلام والمسلمین هاشمی همدانی با بیان این که عرف با این همه کارآیی در حوزه بحث نمی‌شود؛ باید قلمرو حجیت عرف بحث شود به سومین عنصر در اجتهاد اشاره و تاکید کرد: تاثیر زمان و مکان و اقتضائات آن بر حکم، از مسایل بسیار مهمی است که امروز در نظام آموزشی ما مورد بحث قرار نمی گیرد؛ صاحب جواهر و برخی بزرگان دیگر بر این نقش تاکید فراوان دارند لذا انعکاس تاثیر زمان و مکان در نحوه خروجی حکم، در قرآن و روایات مشهود است و آیات و برخی روایات به آن پرداخته‌اند.

وی با ذکر برخی روایات عنوان کرد: از امام علی در نهج البلاغه ار قول پیامبر سؤال شد که پیامبر فرمودند محاسن را خضاب کنید تا شبیه یهودی‌ها نشوید که امام فرمود امروز لازم نیست محاسن را خضاب کنید و تاکید فرمودند که پیامبر زمانی این حکم را فرمودند که دین ما و اسلام و مسلمین در اقلیت قرار داشتند و چون اقل بودند وقتی محاسن آنان شبیه یهودیان بود تقویت یهود بود ولی امروز که مسلمین اکثریت هستند این ملاک از بین رفته است.

حجت الاسلام والمسلمین هاشمی همدانی ادامه داد: یا از امام صادق(ع) پرسیدند که من برده‌ای دارم که شرب خمر می‎کند؛ لذا او را بفروشم و ثمن را صدقه بدهم و ... که امام فرمودند اگر وضعیت مالی مسلمین خوب است، برده را آزاد کن، ولی اگر فقرا فراوان هستند، این برده را باید فروخت و به فقرا بدهیم که این روایات نشان می‌دهد زمان و مکان نقش اساسی در استنباط احکام شرعیه دارد.

این پژوهشگر ادامه داد: زمانی فقها می‌فرمودند که خرید و فروش خون و عضو حرام است زیرا منافع حلال نداشت ولی امروز منافع فراوان و حلالی برای این مسئله مطرح است و خون و عضو می‌تواند جان یک انسان را نجات دهد همچنین مسئله دیگری که نقش اساسی در استنباط دارد مقاصد الشریعة است.

وی در توضیح این تعبیر بیان کرد: شریعت یک مقاصد کلی و مقاصدی نیز  در تک تک احکام و آحاد آن دارد که به داب شارع و امروز به مقاصد الشریعه تعبیر می‌شود؛ اگر ما بتوانیم در احکام مقصود و غایت حکم را بفهمیم چند کارآیی دارد؛ اول اینکه آن را در تعارض دو خبر استفاده کنیم و در باب تزاحم و اهم و مهم نیز مورد کاربرد قرار دارد. مثلا اگر امر بین مصلحت شیعه و اصل اسلام دائر شود کدام اولویت دارد؛ یعنی می توان مصلحت شیعه را فدای مصلحت اسلام کرد؟ که پاسخ را از همین بحث مقاصد الشریعة می‌توانیم بفهمیم.

استاد سطح عالی و خارج حوزه علمیه با بیان اینکه اگر فقه پویا نشود خط بطلان بر آن کشیده خواهد شد گفت: عرف و نقش زمان و مکان همچنین مقاصد الشریعة از مسایل مهم در پویا کردن فقه است که در دروس فقه و اصول حوزه مورد توجه لازم نیست.

حجت الاسلام  والمسلمین هاشمی همدانی، مراد از فقه فعال، برنامه جامع و شاملی است که در جهت اقامه دین الهی در نظر گرفته می‌شود که هدف همه انبیاء بزرگ الهی بوده است و در سوره مبارکه شوری به ان تصریح شده است و فرموده «شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ ...»(شوری/۱۳).

وی افزود: در سوره مبارکه مائده نیز بیان شده است که «وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ»(مائده/۶۶) و جالب است که میان این دو آیه ۶۶ و ۶۸ مائده، آیه ۶۷ یعنی آیه ابلاغ است که مناسبت مسئله ولایت در اینجا با اقامه دین کاملا آشکار می‌شود و این یکی از مهمترین خصوصیات فقه فعال است.

حجت الاسلام  والمسلمین هاشمی همدانی به ذکر دومین خصلت فقه فعال پرداخت و ادامه داد: فقه فعال اعم از فقه مصطلح است و نمی‌شود فقه زنده باشد بدون اینکه در اخلاق و عقاید پویا باشیم یعنی بدون پویایی در مجموعه دین، فقه پویایی لازم را ندارد که این مطلب را از دو عبارت آیه «نفر» می‌توان به دست آورد.

این استاد حوزه علمیه تصریح کرد: در این آیه فرموده تفقه در دین کنید نه تفقه در فقه لذا دین، مجموعه اسلام در ادبیات قرآن و در نظر خداوند است لذا نمی توان اخلاق و عقاید و تفسیر را نبینیم و جمود باشد و مدعی شویم فقه ما پویاست زیرا میان مجموعه دین، انسجام وجود دارد و اهداف همه آن‌ها یکی است و تناقضی با مجموعه آفرینش نیز ندارد.

وی با بیان اینکه سومین مشخصه فقه فعال، فعال بودن آن است؛ در مقابل فقه فعال، فقه منفعل قرار دارد، فقه منفعل نظام‌پذیر و تمدن پذیر است یعنی منتظر واردات هستیم و نظام کودک، امنیتی  و اقتصادی و ... وارد شده و فقیه با توجه به ادله، حکم جواز را صادر می‌کند که فقه منفعل هست و در این صورت در دنیایی از تناقضات را خواهیم دید ولی در فقه فعال فقیه آستین بالا زده و نظام فرهنگ و خانواده و کودک و اقتصاد و تربیت و سیاست و ... را تدوین و پایه‌گذاری می‌کند.

این محقق حوزوی با بیان اینکه نتیجه فقه فعال، ایجاد تمدن است که رهبر معظم انقلاب بر آن تاکید دارند ادامه داد: حوزه علمیه در تدوین نظام حکومتی که محصول آن نظام ولایت فقیه است موفق  بوده ولی در نظاماتی مانند مالیات، بانکداری و اقتصاد و ... عقب هستیم و نظام الهی را کشف نکرده‌ایم.

حجت الاسلام والمسلمین  هاشمی همدانی بیان کرد: فقه فعال با تحولات بیرونی مواجه است؛ بشر و زندگی او نو به نو متحول و جدید می‌شود و فقه فعال هم باید بتواند پاسخگو باشد.

انتهای پیام   313/17