خبرگزاری«حوزه»،همزمان با آغاز ماه محرم، ماه حزن واندوه شیعیان حضرت سید الشهداء(ع)،  مطالبی در چندین شماره با عنوان منبر اقتصاد مقاومتی از محمد جواد توکلی از اساتید اقتصاد، با موضوع «اقتصاد مقاومتی در عاشورا» تقدیم علاقه مندان می شود:

قال الصادق(ع) : شراء الدقیق ذل و شراء الحنطه عز و شراء الخبز فقر : خرید آرد ذلت است، خرید گندم عزت است و خرید نان موجب فقر است (تهذیب الاحکام شیخ طوسی، ج 7، ص 163)

• الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما (فرقان:67)

اقتصاد مقاوم باید روی پای خودش بایستد

اقتصادی مقاوم است که بتواند روی پای خودش بایستد؛ به بیگانگان متکی نباشد. یعنی ساختمان اقتصاد باید روی بتون محکم بنا شود که به راحتی نلرزد. البته مردمی که در این ساختمان زندگی می‌کنند هم باید مقاوم باشند. یعنی هم ساختمان اقتصاد مقاوم باشد و هم مردمش.

گندم بخرید، نه نان و حتی آرد

در روایات زیبایی که در ابتدا بیان شد، به نکته جالبی اشاره شده است. امام صادق(ع) می‌فرمایند که اگر کسی نان بخرد، فقیر می‌شود؛ اگر آرد بخرد به ذلت و خواری می‌افتد، ولی اگر گندم بخرد، عزت می‌یابد. این روایت به نکته مهمی اشاره می‌کند و آن این است که افراد جامعه اسلامی باید سعی کنند که درگیر کسب و کار و تولید ارزش افزوده شوند. متاسفانه این فرهنگ در جامعه ما ضعیف شده است. قبلا حتی در شهرها، خانم‌های خانه دار تنور نان داشتند و در منزل نان می‌پختند، اما الان حتی روستاییان ما هم در صف خرید نانوایی می‌ایستند.

اگر به این روایت در سطح اقتصاد جامعه اسلامی نگاه کنیم، پیامش این است که اقتصاد جامعه اسلامی نباید متکی به واردات محصولات خارجی باشد. اگر هم می‌خواهیم واردتی داشته باشیم، باید مواد اولیه وارد کنیم و آن را تبدیل به محصول کنیم. نه این که به سمت مصرف کالای خارجی برویم و یا حتی صنعت مونتاژ داشته باشیم. بر اساس پیام روایت امام صادق، چنین کاری باعث ذلت و فقر جامعه اسلامی است. این همان نکته‌ای است که ما در اقتصاد مقاومتی از آن با عنوان درونزایی یاد می‌کنیم. یعنی اقتصادی که می‌تواند ارزش خلق کند، اقتصادی که متکی به درون است.

چه اقتصادی خوداتکاء است ؟

چه اقتصادی می‌تواند خوداتکا باشد و در معرض آسیب نباشد. مهمترین ویژگی‌های یک اقتصاد متکی بر خود این است که درونزا باشد (یعنی بر توان داخلی متکی باشد) و در عین حال برونگرا (یعنی از ظرفیت بیرون و اقتصاد جهانی هم استفاده کند)؛ عدالت بنیان باشد (یعنی در آن فقر و شکاف طبقاتی نباشد)، مردمی باشد (یعنی ثروت‌های اقتصادی در دست گروهی معدود نچرخد بلکه به در اختیار عموم مردم باشد)؛ دانش‌بنیان باشد(یعنی خلق ثروت از محل دانش و دانایی باشد نه فروش منابع طبیعی)، در آن فرهنگ جهادی حاکم باشد(یعنی فرهنگ کار و تلاش مضاعف برای خدا و در راه خدا)

ویژگی‌های محوری اقتصاد مقاومتی

درونزایی در عین برونگرایی: اقتصادی می‌تواند روی پای خود بایستد که لنگر کشتی اقتصاد را در داخل بیندازد و در عین حال از ظرفیت‌های اقتصاد جهانی هم استفاده کند: این یعنی درونزایی در عین برونگرایی. اقتصادی می‌تواند مستحکم باشد که بتواند در درون کشور کالا و خدمت تولید کند، مصرف داخلی را تامین کند و مازادش را هم صادر کند . این یعنی ترکیب درونزایی و برونگرایی است.

عدالت بنیانی: در یک اقتصاد مقاومتی نباید شکاف طبقاتی باشد، نباید فقر باشد، نباید بی عدالتی باشد: قال علی (ع) الله الله فی الفقرا وا لمساکین فشارکوهم فی معایشکم[1]؛ قال علی (ع) ان الله فرض فی اموال الاغنیاء اقوات الفقراء[2]

دانش‌بنیانی: اقتصادی می‌تواند در رقابت‌های شدید امروز جهانی دوام بیاورد که از محل دانش تولید ثروت کند. در روایات داریم که العلم سلطان یعنی دانش مایه سلطه و قدرت فرد و جامعه می‌شود

مردمی‌بودن: یک اقتصاد مقاوم باید مردمی باشد، اقتصاد مردمی به معنای اقتصاد خصوصی در دست تعداد محدودی افراد ثروتمند نیست؛ بلکه باید عموم مردم در اقتصاد حضور داشته باشند. در چنین اقتصادی دولت باید عمدتا نظارت کند و اقتصاد را مدیریت کند.

فرهنگ جهادی: گسترش فرهنگ و رویکرد جهادی یکی از مشخصه‌های خاص اقتصاد مقاومتی است. این رویکرد باعث می‌شود که فعالیت‌های اقتصادی رنگ خدایی بگیرند و از آفت‌های خودخواهی در فعالیت‌های اقتصادی کاسته شود. این رویکرد ما را به سبک زندگی سازگار با اقتصاد مقاومتی می‌رساند

سبک زندگی اقتصادی سازگار با اقتصاد مقاومتی

تحقق اقتصاد مقاومتی سبک زندگی خاص خود را می‌طلبد، سبک زندگی که ریشه در الگوی فعالیت اقتصادی اسلامی داشته باشد. متاسفانه این روزها ما از سبک زندگی اسلامی فاصله زیادی گرفتیم. فرهنگ کسب و کار ما دچار مشکل شده است. فرهنگ روزی حلال کمرنگ شده است. وجدان کاری و انصاف در بازار و محل کار ما کمتر مشاهده می‌شود. برخی افات اقتصادی همچون  کم فروشی، رباخوری و تقلب در میان ما رایج شده است. از سوی دیگر، مصرف گرایی، چشم و هم چشمی و عدم توجه به حقوق دیگران هم در بین ما رواج پیدا کرده است.

از نگاه اسلام اقتصادی مقاوم است که در میان مردمش فرهنگ کسب و کار حلال و طیب رواج داشته باشد؛ همه اهل انصاف باشند؛ مصرف گرایی رواج نداشته باشد؛ و مردم اهل گذشت و انفاق باشند. در یک کلام سبک زندگی باعث مقاومت نظام اقتصادی می‌شود که متعادل باشد. در کلام قرآنی گاهی از این وضعیت با عنوان وضعیت قوام یاد می‌شود. در برخی روایات هم بحث میانه‌روی و اعتدال مطرح شده است.

سه ارزش در سبک زندگی اقتصادی متعادل اسلامی

سبک زندگی اقتصادی متعادل  اسلامی بر پایه سه نوع ارزش به هم پیوسته بنا شده است:

 اول، ارزش کار جهادی خستگی ناپذیر برای تولید کالاها و خدمات حلال و طیب اسلام

دوم، تنظیم مصرف در حد کفاف همراه با اعتدال و قناعت

سوم، بخشش مازاد درآمد در راه خداوند

سبک زندگی اسلامی ایرانی دستاورهای فوق العاده‌ای دارد. ترویج همزمان فرهنگ کار جهادی، قناعت در مصرف و ایثارگری در انفاق باعث می‌شود که نه تنها بتوان به رشد و توسعه دست یافت، بلکه این رشد و توسعه پایدار و مستحکم نیز باشد. چرا که مردم با تولید جهادی و مصرف معتدل نه تنها باعث افزایش کالاها و خدمات تولیدی می‌شوند، بلکه از فشار زیاد به منابع و تخریب محیط زیست اجتناب می‌کنند. انفاق همگانی نیز تحقق فقرزدایی و تقویت عدالت اجتماعی را تضمین می‌نماید.

امیر المومنین نمونه عالی سبک زندگی اقتصادی اسلامی

امیرالمومنین نمونه برجسته سبک زندگی اقتصادی اسلامی است. ایشان بسیار پر کار و سخت‌کوش بود. زیرگرمای داغ با تمام توان کار می‌کرد، چاه و قنات حفر می‌کرد، نخلستان دایر می‌کرد. در عین حال هنوز عرقشان خشک نشده، نخلستان‌ها و چاه‌ها را در راه خدا وقف می‌کرد. در مصرف هم به شدت میانه رو و قانع بود. داستان نان و نمک ایشان معروف است که ایشان در شب قبل از ضربت خوردن از دخترش می‌خواهد که شیر را از سر سفره بردارد و تنها به نان و نمک اکتفا می‌کند. حضرت به دخترش می‌گوید چه زمانی دیدی که علی بیش از یک نان و یک خورش در سر سفره‌اش باشد. حضرت از سوی دیگر، شبها کیسه نان و خرما بر دوش می‌گیرد و فقرا و یتیمان را مورد تفقد قرار می‌دهد.

امیرالمومنین(ع) الگوی کاملی از سبک زندگی اقتصادی اسلامی است. در تولید و کار پر تلاش و خستگی ناپذیر است، و جهادی کار می‌کند. در مصرف میانه رو و معتدل است و به واسطه اینکه زمامدار جامعه اسلامی است حتی کمتر از متوسط مردم مصرف می‌کند. از سوی دیگر بسیار سخی و بخشنده است و از فقرا دستگیری می‌کند. این یعنی سبک زندگی اقتصادی که می‌تواند به مقاوم شدن اقتصاد جامعه کمک کند.

مدل مشارکت مردمی آیه الله شاه آبادی

آیه الله شاه آبادی (ره) استاد عرفان حضرت امام خمینی(ره) حدود 80 سال قبل در کتابی با عنوان شذرات‌المعارف  مدلی از یک شرکت اسلامی ارائه می‌کند و آن را شرکت مخمس می‌نامد. ایشان این مدل را برای مقابله با شرکت‌های سرمایه سالار ارائه می‌دهد که  در آن‌ها عملا کارگران سهمی از تولید نمی‌برند. شرکت مخمس پیشنهادی آیه الله شاه آبادی به دنبال گسترش عدالت در جامعه اسلامی در عین پیشرفت و رشد اقتصادی است.

ساختار پیشنهادی شرکت بسیار جالب است. در طرح آیت الله شاه آبادی، منافع شرکت به پنج قسمت تقسیم می‌شود:

• یک پنجم به پرداخت قرض الحسنه اختصاص می‌یابد
• یک پنجم برای کمک به تبلیغ دین خرج می‌شود
• سه پنجم باقی مانده نیز به صاحبان سرمایه و کارگران شرکت که در آن سهیم هستند اختصاص می‌یابد. البته بخشی از سود می‌تواند به سرمایه شرکت اضافه شود.

مدل مشارکت کارگران در سود شرکت‌های تولیدی در برخی از کشورها اجرایی شده است. به طور نمونه،  یک کشیش کاتولیک یک مدل کارگر-مالک (که کارگران مالک شرکت‌اند و از سود آن سهم می‌برند) با عنوان موندراگون در اسپانیا ایجاد کرده است. این شرکت بسیار موفق بوده است و حتی در بحران مالی 2008 هم آسیب ندید. شرکت به قدری قوی شده که هم اکنون 256 بنگاه را در اختیار دارد و حتی اقدام به تاسیس بانک و دانشگاه نیز کرده است.[3]