به گزارش خبرگزاری «حوزه»، ویژه نامه «در مسیر نفر» با موضوع راه و روش تحصیل، تهذیب و پژوهش در حوزه های علمیه است که از سوی هفته نامه افق حوزه به چاپ رسیده و این خبرگزاری مطالب آن را در شماره های گوناگون تقدیم حضور علاقمندان می کند.

* بایسته‌های آموزشی و پژوهشی ادبیات عرب در گفت‌وگو با حجت الاسلام والمسلمین صفایی بوشهری

استاد حجت‌الاسلام والمسلمین غلامعلی صفایی بوشهری، امام جمعه بوشهر و نماینده ولی‌فقیه در استان بوشهر می‌باشد. وی دارای تألیفات بسیاری در علوم مختلف است که برخی از آن‌ها جزء کتاب‌های آموزشی حوزه و دانشگاه بوده که از آن میان می‌توان به کتاب‌های زیر می‌توان اشاره کرد:

روش تحصیل ادبیات عرب در حوزه (کتاب تشویقی سال حوزه)،

مغني‌الأديب (با همکاری برخی از اساتید، کتاب درسی حوزه)،

آموزش صرف (با همکاری برخی از اساتید، کتاب درسی حوزه)،

آموزش نحو (کتاب درسی حوزه)،

بدایةالنحو (کتاب درسی حوزه و دانشگاه)،

فقه هنر، روش تحصیل فقه و اصول و آثار ارزشمند دیگر.

هفته‌نامه افق حوزه در گفت‌وگویی، بایسته‌های آموزشی و پژوهشی طلاب در ادبیات عرب را از این استاد حوزه جویا شده که در ادامه می‌خوانید.

* ضرورت و اهمیت تحصیل ادبیات عرب و جایگاه ویژه آن در دروس حوزوی؟

مجموعه علوم ادبیات عرب به‌ویژه علم لغت، صرف، نحو، معانی و بیان که به‌عنوان دانش آغازین تحصیلی طلاب و محققین علوم و معارف اسلامی مطرح است، زبان دین اسلام در تمامی ابعاد می‌باشد.

تردیدی نیست که تحصیل، تحقیق و پژوهش و استنباط و استنتاج معارف اسلامی مترتب از فهم متون فاخر دین است که زبان آن عربی است؛ بنابراین لازمه ورود به مدینةالمعارف اسلامی تسلط بر زبان عربی است. حکایت زبان عربی و معارف اسلامی حکایت تحصیل در یک کشور غیر هم زبان با زبان آن کشور است که اگر زبان آن کشور را ندانیم اصلاً نمی‌شود معارف و دانش آن کشور را تحصیل کرد؛ به همین جهت امام صادق ؟ع؟ در این باره فرموده‌اند: «تَعَلِّمُوا الْعَرَبِيَّةَ فَإِنَّهَا كَلَامُ اللَّهِ الَّذِي يُكَلِّمُ بِهِ خَلْقَهُ»( بحارالأنوار/ج1/ص‏212)

به همین جهت بزرگان حوزه از بدو تأسیس تاکنون بر تحصیل دقیق و عمیق ادبیات عرب همانند دیگر علما تأکید فراوان داشته‌اند.

* نقش ادبیات عرب در فرآیند استنباط احکام شرعی

فرایند کسب قدرت استنباط احکام شرعی و یا به دیگر تعبیر اجتهاد و فقاهت دارای اجزاء و مراتبی است که همانند منظومه‌ای می‌باشد که توانمندی و نظام‌بخشی به آن موجب دست‌یابی به آن می‌گردد؛ به‌طوری که کمبود و یا ضعف در یکی موجب از هم‌پاشیدگی آن منظومه می‌شود. ادبیات عرب یکی از اجزای مهم این منظومه است.

ادبیات عرب از دو حیث در این مقوله جایگاه ویژه دارد:

1) تحصیل علوم پایه فقاهت و کتب فقهی

2) فهم متون فاخر دین (قرآن و روایات)

تمامی کتب علوم پایه و کتب اصیل فقهی که حاوی ابواب فقه و تحقیقات و پژوهش‌های آموزنده هستند و موجب فهم و رشد دانش فقه طلاب می‌شوند به زبان عربی است و فهم زبان عربی قدم آغازین تحصیل مفاد آن‌هاست و زبان متون فاخر منابع فقهی نیز که قرآن و روایات می‌باشند عربی است؛ بنابراین تحصیل ادبیات عرب به نحو شایسته نقشی بسیار مهم در فرآیند فقاهت و منظومه استنباط دارد.

* نقش و جایگاه ادبیات عرب در دین‌پژوهی

همان‌طور که عرض شد زبان عربی زبان دین اسلام است و پژوهش در موضوعات و مسایل اسلامی نیازمند جدی به تسلط بر زبان عربی است؛ زیرا تمامی کتب تحصیلی و پژوهشی و اصل منابع لفظی فهم دین که حجم بالایی از معارف دین در خود جای داده است عربی می‌باشند. قطعاً ضعف در ادبیات عرب موجب عدم فهم، بدفهمی و یا ضعف در انفهام دینی خواهد شد.

* جایگاه لغت و علم صرف در فهم متون اسلامی

دانش لغت و لغت‌شناسی عربی دارای ابعاد وسیعی است که دارای سه رکن اصلی: علم‌اللغة، فقه‌اللغة و فروق‌اللغة می‌باشد و هر کدام دارای سرفصل‌های تحصیلی و تحقیقی خاصی است.

علم لغت دانش شناخت ریشه و اصل یک لغت و معنا و یا معانی متفاوت آن با عناوین مختلف مثل اختصاص، اشتراک، ترادف، تباین و تحولات عارضی استعمالی مثل تغییر معانی یک لفظ به واسطه هیئت‌ها و یا نوع استعمالات مانند استعمال لفظی با حروف جر متفاوت است مانند «رغب فیه» و «رغب عنه» که اولی به معنای تمایل است و دومی به معنای اعراض و دوری؛ بنابراین تسلط بر دانش لغت در مجموعه و منظومه ادبیات عرب بسیار نقش مهمی ایفا می‌کند و علم صرف، علم به تغییرات و تحولات یک لفظ برای تولید یا شناخت معانی دقیق آن می‌باشد؛ هر چند برخی از تغییرات برای تولید معنا نیستند؛ بلکه برای تخفیف و تسهیل در ادعای لفظ می‌باشند مثل مقوله اعلال و ادغام.

بنابراین علم صرف توان ساخت و شناخت معانی مفرداتی به محصل عطا می‌کند که دستخوش تحولات قانونی ساختاری شده است، مانند مصدر «ضرب: زدن» به واسطه دانش صرف برای ارائه معانی «زننده» تبدیل به «ضارب» می‌شود و یا برای تخفیف و تسهیل فعل ماضی «قَوَلَ» تبدیل به «قالَ» می‌گردد.

* در دوره‌ آموزشی و  تخصصی ادبیات عرب در حوزه‌های علمیه چه مباحثی باید در اولویت قرار بگیرد؟

مراحل دوره آموزشی ادبیات عرب در حوزه با دروه تخصصی آن کاملاً تفاوت محتوایی و ساختاری دارد. در دوره  آموزشی، اصل بر تسلط بر مبانی و قواعد و تطبیق آن بر متون و کسب فهم است و در دوره تخصصی، اصل بر تسلط و مهارت فوق‌العاده بر مبانی و قواعد و علل آن و اصول استنباط قواعد و قوانین می‌باشد؛ بنابراین اولویت‌ها نیز با این نگرش متفاوت می‌شود.

در دوره آموزشی اولویت بر فهم و تطبیق در سه علم صرف، نحو و بلاغت است و در دوره تخصصی اولویت بر توانمندی بر اصول استنباط و توسعه حوزه استقراء منابع می‌باشد.

* روش صحیح تحصیل، تدریس و سیر علمی و مطالعاتی ادبیات عرب در حوزه راچگونه ارزیابی می‌فرمایید؟

قطعاً روش‌مندی در تحصیل یکی از عوامل مهم موفقیت است که متأسفانه در این باره در حوزه بسیار ضعیف عمل شده است.

روش صحیح در ادبیات عرب دارای سه مرحله است:

1) تسلط بر قواعد و قوانین علوم ادبی

2) قدرت یافتن بر تطبیق آن

3) توانمندی بر کشف و فهم دقیق عبارت حسب موازین انفهام

بنابراین باید تمامی ابعاد آموزشی پیرامون این سه موضوع باشد. شایان ذکر است که تمامی توجه حوزه‌های علمیه در عرصه تحصیل ادبیات عرب بر اساس و محور «فهم متن» است و این بر اساس نیاز حوزه و استنباط و تحصیل متون بوده است؛ هر چند اقتدار بر تکلم به عربی یک فضیلت مهم می‌باشد.

درباره روش صحیح تحصیل و تدریس، کتب چندی نوشته شده است که می‌توانید به کتاب «روش تحصیل ادبیات عرب در حوزه» مراجعه نمایید.

در عرصه تدریس همواره باید مدرسان گران‌قدر حوزه فراتر از کتاب مورد تدریس خلاقیت علمی داشته باشند.  بنابراین، خلاقیت علمی مهارت در آموزش، اخلاق تدریسی، زمینه‌سازی رشد علمی در طلاب از ارکان عرصه تدریس می‌باشد.

* آیا کتاب‌های متداول ادبیات عرب در حوزه  نیازهای اجتهادی طلاب را تأمین می‌کند یا خیر؟

کتاب‌های متداول ادبیات عرب دارای مزایای بسیار محتوایی علمی است ولی در عرصه آموزشی دارای ضعف‌های جدی ساختاری می‌باشند.

این کتب اگر به شیوه صحیح تدریس شوند و حیثیت کاربردی و تطبیقی آن‌ها نیز به‌طور جدی آموزش داده و آن‌طور که شایسته است به آن‌ها پرداخته شود مقدار زیادی از نیازهای آموزشی عرصه ادبیات عرب را تأمین می‌کند؛ هرچند کافی نیست و لازم است فردی که در اندیشه اجتهاد است علوم و دانش فراتر از مسایل مطرح در کتب آموزشی ادبیات عرب را بیاموزد.

در پایان تعجیل در ظهور حضرت بقیةالله‌الأعظم «روحی فداه» و طول عمر با عزت مقام معظم رهبری «دام ظله» و سرافرازی نظام مقدس جمهوری اسلامی را از خداوند متعال مسئلت می‌نمایم و یاد و خاطره شهدا و امام شهدا را گرامی می‌دارم.